เมนู

กมฺมธารยสมาส

อถ กมฺมธารยสมาโส วุจฺจเตฯ

โส จ นววิโธ วิเสสนปุพฺพปโท วิเสสนุตฺตรปโท วิเสสโนภยปโท อุปมานุตฺตรปโท สมฺภาวนาปุพฺพปโท อวธารณปุพฺพปโท นิปาตปุพฺพปโท กุปุพฺพปโท ปาทิปุพฺพปโท จาติฯ

ตตฺถ วิเสสนปุพฺพปโท ตาว – ‘‘มหนฺต ปุริส’’อิตีธ อุภยตฺถ ปฐเมกวจนํ สิ, ตุลฺยาธิกรณภาวปฺปสิทฺธตฺถํ สทฺท สทฺทปฺปโยโค, มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ วิคฺคเห –

อิโต ปรํ ‘‘วิภาสา รุกฺขติณ’’อิจฺจาทิโต ‘‘วิภาสา’’ติ สมาสวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเตฯ

[339] ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย

ทฺเว ปทานิ นามิกานิ ตุลฺยาธิกรณานิ อญฺญมญฺเญน สห วิภาสา สมสฺยนฺเต, ตสฺมิํ ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ สติ โส สมาโส กมฺมธารยสญฺโญ จ โหติฯ

ทฺเว ปทานิ ทฺวิปทํ, ตุลฺยํ สมานํ อธิกรณํ อตฺโถ ยสฺส ปททฺวยสฺส ตํ ตุลฺยาธิกรณํ, ตสฺมิํ ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณฯ ภินฺนปฺปวตฺตินิมิตฺตานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน เอกสฺมิํ อตฺเถ ปวตฺติ ตุลฺยาธิกรณตาฯ กมฺมมิว ทฺวยํ ธารยตีติ กมฺมธารโยฯ ยถา หิ กมฺมํ กฺริยญฺจ ปโยชนญฺจ ทฺวยํ ธารยติ, กมฺเม สติ กฺริยาย, ปโยชนสฺส จ สมฺภวโต, ตถา อยํ สมาโส เอกสฺส อตฺถสฺส ทฺเว นามานิ ธารยติ, ตสฺมิํ สมาเส สติ เอกตฺถโชตกสฺส นามทฺวยสฺส สมฺภวโตฯ

ปุเร วิย สมาสสญฺญาวิภตฺติโลปปกติภาวา, สมาเสเนว ตุลฺยาธิกรณภาวสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ สทฺท สทฺทานมปฺปโยโคฯ

[340] มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท

มหนฺต สทฺทสฺส มหา โหติ ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเรฯ มหตนฺติ พหุวจนคฺคหเณน กฺวจิ มหอาเทโส จ, เอตฺถ จ วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโต วิเสสนภูตสฺส ปุพฺพปทสฺส มหาเทสวิธานโตว วิญฺญายติฯ

‘‘กมฺมธารโย, ทิคู’’ติ จ วตฺตเตฯ

[341] อุเภ ตปฺปุริสา

อุเภ กมฺมธารยทิคุสมาสา ตปฺปุริสสญฺญา โหนฺติฯ

ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโส, ตปฺปุริสสทิสตฺตา อยมฺปิ สมาโส อนฺวตฺถสญฺญาย ตปฺปุริโสติ วุตฺโตฯ ยถา หิ ตปฺปุริสสทฺโท คุณมติวตฺโต, ตถา อยํ สมาโสปิฯ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน หิ ตปฺปุริโสติฯ ตโต นามพฺยปเทโส สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ อยํ ปน ตปฺปุริโส อภิเธยฺยวจโน, ปรลิงฺโค จฯ

มหาปุริโส, มหาปุริสา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ, เอวํ มหาวีโร, มหามุนิ, มหนฺตญฺจ ตํ พลญฺจาติ มหาพลํ, มหพฺภยํ, มหอาเทโสฯ สนฺโต จ โส ปุริโส จาติ สปฺปุริโส, ‘‘สนฺตสทฺทสฺส โส เภ โพ จนฺเต’’ติ เอตฺถ สทฺเทน สนฺตสทฺทสฺส สมาเส อกาเรปิ สาเทโส, ตถา ปุพฺพปุริโส, ปรปุริโส, ปฐมปุริโส, มชฺฌิมปุริโส, อุตฺตมปุริโส, ทนฺตปุริโส, ปรมปุริโส, วีรปุริโส, เสตหตฺถี, กณฺหสปฺโป, นีลุปฺปลํ, โลหิตจนฺทนํฯ

กฺวจิ วิภาสาธิการโต น ภวติ, ยถา – ปุณฺโณ มนฺตานิปุตฺโต, จิตฺโต คหปติ, สกฺโก เทวราชาติฯ

ปุมา จ โส โกกิโล จาติ อตฺเถ สมาเส กเต –

‘‘โลป’’นฺติ วตฺตเตฯ

[342] ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสุ

ปุมอิจฺเจตสฺส อนฺโต กาโร โลปมาปชฺชเต ลิงฺคาทีสุ ปรปเทสุ สมาเสสุ, ‘‘อํโม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี’’ติ การสฺส นิคฺคหีตํฯ ปุงฺโกกิโลฯ เอวํ ปุนฺนาโคฯ

ขตฺติยา จ สา กญฺญา จาติ วิคฺคยฺห สมาเส กเต –

‘‘ตุลฺยาธิกรเณ, ปเท, อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ’’ติ จ วตฺตเตฯ

[343] กมฺมธารยสญฺเญ จ

กมฺมธารยสญฺเญ จ สมาเส อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร ปุพฺพภูโต อิตฺถิวาจโก สทฺโท ปุพฺเพ ภาสิตปุมา เจ, โส ปุมา อิว ทฏฺฐพฺโพติ ปุพฺพปเท อิตฺถิปฺปจฺจยสฺส นิวตฺติ โหติฯ

ขตฺติยกญฺญา, ขตฺติยกญฺญาโย อิจฺจาทิฯ เอวํ รตฺตลตา, ทุติยภิกฺขา, พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา, นาคมาณวิกาฯ

ปุพฺพปทสฺเสวายํ ปุมฺภาวาติเทโส, เตน ‘‘ขตฺติยกุมารี กุมารสมณี ตรุณพฺราหฺมณี’’ติอาทีสุ อุตฺตรปเทสุ อิตฺถิปฺปจฺจยสฺส น นิวตฺติ โหติฯ

อิตฺถิยมิจฺเจว กิํ? กุมารีรตนํ, สมณีปทุมํฯ

ภาสิตปุมาติ กิํ? คงฺคานที, ตณฺหานที, ปถวีธาตุฯ ‘‘นนฺทาโปกฺขรณี, นนฺทาเทวี’’ติอาทีสุ ปน สญฺญาสทฺทตฺตา น โหติฯ

ตถา ปุรตฺถิโม จ โส กาโย จาติ ปุรตฺถิมกาโย, เอตฺถ จ กาเยกเทโส กายสทฺโทฯ เอวํ ปจฺฉิมกาโย, เหฏฺฐิมกาโย, อุปริมกาโย, สพฺพกาโย, ปุราณวิหาโร, นวาวาโส, กตรนิกาโย, กตมนิกาโย, เหตุปฺปจฺจโย, อพหุลํ พหุลํ กตนฺติ พหุลีกตํ, ชีวิตปฺปธานํ นวกํ ชีวิตนวกํ อิจฺจาทิฯ

วิเสสนุตฺตรปเท ชินวจนานุปโรธโต เถราจริยปณฺฑิตาทิ วิเสสนํ ปรญฺจ ภวติฯ ยถา – สาริปุตฺโต จ โส เถโร จาติ สาริปุตฺตตฺเถโรฯ เอวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร, มหากสฺสปตฺเถโร, พุทฺธโฆสาจริโย, ธมฺมปาลาจริโย, อาจริยคุตฺติโลติ วา, มโหสโธ จ โส ปณฺฑิโต จาติ มโหสธปณฺฑิโตฯ เอวํ วิธุรปณฺฑิโต, วตฺถุวิเสโสฯ

วิเสสโนภยปโท ยถา – สีตญฺจ ตํ อุณฺหญฺจาติ สีตุณฺหํ, สินิทฺโธ จ โส อุณฺโห จาติ สินิทฺธุณฺโห, มาโสฯ ขญฺโช จ โส ขุชฺโช จาติ ขญฺชขุชฺโชฯ เอวํ อนฺธพธิโร, กตากตํ, ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, อุจฺจาวจํ, ฉินฺนภินฺนํ, สิตฺตสมฺมฏฺฐํ, คตปจฺจาคตํฯ

อุปมานุตฺตรปเท อภิธานานุโรธโต อุปมานภูตํ วิเสสนํ ปรํ ภวติฯ ยถา – สีโห วิย สีโห, มุนิ จ โส สีโห จาติ มุนิสีโหฯ

เอวํ มุนิวสโภ, มุนิปุงฺคโว, พุทฺธนาโค, พุทฺธาทิจฺโจ, รํสิ วิย รํสิ, สทฺธมฺโม จ โส รํสิ จาติ สทฺธมฺมรํสิฯ เอวํ วินยสาคโร, ปุณฺฑรีกมิว ปุณฺฑรีโก, สมโณ จ โส ปุณฺฑรีโก จาติ สมณปุณฺฑรีโก, สมณปทุโมฯ จนฺโท วิย จนฺโท, มุขญฺจ ตํ จนฺโท จาติ มุขจนฺโทฯ เอวํ มุขปทุมํ อิจฺจาทิฯ

สมฺภาวนาปุพฺพปโท ยถา – ธมฺโม อิติ พุทฺธิ ธมฺมพุทฺธิฯ เอวํ ธมฺมสญฺญา, ธมฺมสงฺขาโต, ธมฺมสมฺมโต, ปาณสญฺญิตา, อสุภสญฺญา, อนิจฺจสญฺญา, อนตฺตสญฺญา, ธาตุสญฺญา, ธีตุสญฺญา, อตฺตสญฺญา, อตฺถิสญฺญา, อตฺตทิฏฺฐิ อิจฺจาทิฯ

อวธารณปุพฺพปโท ยถา – คุโณ เอว ธนํ คุณธนํฯ เอวํ สทฺธาธนํ, สีลธนํ, ปญฺญาธนํ, จกฺขุ เอว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํฯ เอวํ จกฺขายตนํ, จกฺขุธาตุ, จกฺขุทฺวารํ, รูปารมฺมณมิจฺจาทิฯ

นนิปาตปุพฺพปโท ยถา – น พฺราหฺมโณติ อตฺเถ กมฺมธารยสมาเส, วิภตฺติโลปาทิมฺหิ จ กเต –

‘‘อุเภ ตปฺปุริสา’’ติ ตปฺปุริสสญฺญาฯ

[344] อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส

สฺส นิปาตปทสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท ปเร สพฺพสฺเสว ตฺตํ โหติฯ ตปฺปุริเสกเทสตฺตา ตปฺปุริโส, อพฺราหฺมโณฯ

น นิเสโธ สโต ยุตฺโต,

เทสาทินิยมํ วินา;

อสโต จาผโล ตสฺมา,

กถมพฺราหฺมโณติ เจ?

นิเสธตฺถานุวาเทน, ปฏิเสธวิธิ กฺวจิ;

ปรสฺส มิจฺฉาญาณตฺตา-ขฺยาปนาโยปปชฺชเตฯ

ทุวิโธ จสฺสตฺโถ ปสชฺชปฺปฏิเสธปริยุทาสวเสนฯ

ตตฺถ โย ‘‘อสูริยปสฺสา ราชทารา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถสฺส สพฺพถา อภาวํ ทีเปติ, โส ปสชฺชปฺปฏิเสธวาจี นามฯ โย ปน ‘‘อพฺราหฺมณ อมนุสฺสา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถํ ปริยุทาสิตฺวา ตํสทิเส วตฺถุมฺหิ การิยํ ปฏิปาทยติ, โส ปริยุทาสวาจี นามฯ

วุตฺตญฺจ

‘‘ปสชฺชปฺปฏิเสธสฺส, ลกฺขณํ วตฺถุนตฺถิตา;

วตฺถุโต อญฺญตฺร วุตฺติ, ปริยุทาสลกฺขณ’’นฺติฯ

นฺเววํ สนฺเตปิ ‘‘อพฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ กถมุตฺตรปทตฺถปฺปธานตา สิยาติ?

วุจฺจเต – พฺราหฺมณาทิสทฺทานํ พฺราหฺมณาทิอตฺถสฺเสว ตํสทิสาทิอตฺถสฺสาปิ วาจกตฺตา, พฺราหฺมณาทิสทฺทา หิ เกวลาพฺราหฺมณาทิอตฺเถสฺเวว ปากฏา, ภูสทฺโท วิยสตฺตายํ, ยทา เต ปน อญฺเญน สทิสาทิวาจเกน อิติ นิปาเตน ยุชฺชนฺติ, ตทา ตํสทิสตทญฺญตพฺพิรุทฺธตทภาเวสุปิ วตฺตนฺติ, ภูสทฺโท วิย อนฺวภิยาทิโยเค อนุภวนอภิภวนาทีสุ, ตสฺมา อุตฺตรปทตฺถโชตโกเยเวตฺถ อิติ นิปาโตติ น โทโส, เตน อพฺราหฺมโณติ พฺราหฺมณสทิโสติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ อมนุสฺโส, อสฺสมโณฯ

อญฺญตฺเถ – น พฺยากตา อพฺยากตา, อสํกิลิฏฺฐา, อปริยาปนฺนาฯ

วิรุทฺธตฺเถ – น กุสลา อกุสลา, กุสลปฏิปกฺขาติ อตฺโถฯ เอวํ อโลโภ, อมิตฺโตฯ

ปสชฺชปฺปฏิเสเธ – น กตฺวา อกตฺวา, อกาตุน ปุญฺญํ อกโรนฺโตฯ

‘‘นสฺส, ตปฺปุริเส’’ติ จ วตฺตเตฯ

[345] สเร อน

อิจฺเจตสฺส ปทสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท อน โหติ สเร ปเรฯ

อสฺโส อนสฺโส, น อริโย อนริโยฯ เอวํ อนิสฺสโร, อนิฏฺโฐ, อนุปวาโท, น อาทาย อนาทาย, อโนโลเกตฺวา อิจฺจาทิฯ

กุปุพฺพปโท ยถา – กุจฺฉิตมนฺนนฺติ นิจฺจสมาสตฺตา อญฺญปเทน วิคฺคโห, กมฺมธารยสมาเส กเต –

‘‘ตปฺปุริเส, สเร’’ติ จ วตฺตเตฯ

[346] กทท กุสฺส

กุอิจฺเจตสฺส นิปาตสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท กท โหติ สเร ปเรฯ กทนฺนํฯ เอวํ กทสนํฯ

สเรติ กิํ? กุทารา, กุปุตฺตา, กุทาสา, กุทิฏฺฐิฯ

‘‘กุสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ

[347] กาปฺปตฺเถสุ จ

กุอิจฺเจตสฺส อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กา โหติ ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท ปเรฯ พหุวจนุจฺจารณโต กุจฺฉิตตฺเถ จ กฺวจิ ตปฺปุริเสฯ อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํฯ เอวํ กาปุปฺผํ, กุจฺฉิโต ปุริโส กาปุริโส, กุปุริโส วาฯ

ปาทิปุพฺพปโท จ นิจฺจสมาโสว, ปธานํ วจนํ ปาวจนํ, ภุสํ วทฺธํ ปวทฺธํ, สรีรํ, สมํ, สมฺมา วา อาธานํ สมาธานํ, วิวิธา มติ วิมติ, วิวิโธ กปฺโป วิกปฺโป, วิสิฏฺโฐ วา กปฺโป วิกปฺโป, อธิโก เทโว อติเทโวฯ เอวํ อธิเทโว, อธิสีลํ, สุนฺทโร คนฺโธ สุคนฺโธ, กุจฺฉิโต คนฺโธ ทุคฺคนฺโธ, โสภนํ กตํ สุกตํ, อโสภนํ กตํ ทุกฺกฏํ อิจฺจาทิฯ

เย อิธ อวิหิตลกฺขณา นามนิปาโตปสคฺคา, เตสํ ‘‘นามานํ สมาโส’’ติ โยควิภาเคน สมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา – อปุนเคยฺยา คาถา, อจนฺทมุลฺโลกิกานิ มุขานิ, อสฺสทฺธโภชี, อลวณโภชีติอาทีสุ อยุตฺตตฺถตฺตา นาญฺเญน สมาโสฯ

ตถา ทิฏฺโฐ ปุพฺพนฺติ ทิฏฺฐปุพฺโพ ตถาคตํฯ เอวํ สุตปุพฺโพ ธมฺมํ, คตปุพฺโพ มคฺคํ, กมฺมนิ ทิฏฺฐา ปุพฺพนฺติ ทิฏฺฐปุพฺพา เทวา เตนฯ เอวํ สุตปุพฺพา ธมฺมา, คตปุพฺพา ทิสา, ปหาโร, ปราภโว, วิหาโร, อาหาโร, อุปหาโร อิจฺจาทิฯ

กมฺมธารยสมาโสฯ

ทิคุสมาส

อถ ทิคุสมาโส วุจฺจเตฯ

ตโย โลกา สมาหฏา จิตฺเตน สมฺปิณฺฑิตา, ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ วา อตฺเถ –

‘‘นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ’’ติ วตฺตมาเน ‘‘ทฺวิปเท’’ติอาทินา กมฺมธารยสมาโส, ตโต สมาสสญฺญายํ, วิภตฺติโลเป, ปกติภาเว จ กเต –

‘‘กมฺมธารโย’’ติ วตฺตเตฯ