เมนู

3. การกกณฺฑ

อถ วิภตฺตีนมตฺถเภทา วุจฺจนฺเตฯ

ตตฺถ เอกมฺปิ อตฺถํ กมฺมาทิวเสน, เอกตฺตาทิวเสน จ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, สฺยาทโยฯ ตา ปน ปฐมาทิเภเทน สตฺตวิธาฯ

ตตฺถ กสฺมิํ อตฺเถ ปฐมา?

[283] ลิงฺคตฺเถ ปฐมา

ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ

ลิงฺคสฺส อตฺโถ ลิงฺคตฺโถฯ เอตฺถ จ ลีนํ องฺคนฺติ ลิงฺคํ, อปากโฏ อวยโว, ปุริโสติอาทีนญฺหิ ปกติปฺปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย นิปฺผาทิตานํ สทฺทปฺปติรูปกานํ นามิกปทานํ ปฐมํ ฐเปตพฺพํ ปกติรูปํ อปากฏตฺตา, อวยวตฺตา จ ลิงฺคนฺติ วุจฺจติฯ อถ วา วิสทาวิสโทภยรหิตาการโวหารสงฺขาเตน ติวิธลิงฺเคน สหิตตฺถสฺส, ตพฺพินิมุตฺตสฺสุปสคฺคาทีนมตฺถสฺส จ ลีนสฺส คมนโต, ลิงฺคนโต วา ลิงฺคนฺติ อนฺวตฺถนามวเสน วา ‘‘ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’’นฺติ วจนโต ปรสมญฺญาวเสน วา ลิงฺคนฺติ อิธ ปาฏิปทิกาปรนามเธยฺยํ สฺยาทิวิภตฺยนฺตปทปกติรูปเมว วุจฺจตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ลิงฺคสฺสตฺโถ นาม ปพนฺธวิเสสากาเรน ปวตฺตมาเน รูปาทโย อุปาทาย ปญฺญาปียมาโน ตทญฺญานญฺญภาเวน อนิพฺพจนีโย สมูหสนฺตานาทิเภโท อุปาทาปญฺญตฺติสงฺขาโต ฆฏปฏาทิโวหารตฺโถ จ ปถวีธาตุผสฺสาทีนํ สภาวธมฺมานํ กาลเทสาทิเภทภินฺนานํ วิชาติยวินิวตฺโต สชาติยสาธารโณ ยถาสงฺเกตมาโรปสิทฺโธ ตชฺชาปญฺญตฺติสงฺขาโต กกฺขฬตฺตผุสนาทิสามญฺญากาโร จฯ

โส ปน กมฺมาทิสํสฏฺโฐ, สุทฺโธ จาติ ทุวิโธฯ ตตฺถ กมฺมาทีสุ ทุติยาทีนํ วิธียมานตฺตา กมฺมาทิสํสคฺครหิโต ลิงฺคสงฺขฺยาปริมาณยุตฺโต, ตพฺพินิมุตฺตุปสคฺคาทิปทตฺถภูโต จ สุทฺโธ สทฺทตฺโถ อิธ ลิงฺคตฺโถ นามฯ

โย ปน อาขฺยาตกิตกตทฺธิตสมาเสหิ วุตฺโต กมฺมาทิสํสฏฺโฐ อตฺโถ, โสปิ ทุติยาทีนํ ปุน อตฺตนา วตฺตพฺพสฺส อตฺถวิเสสสฺสาภาเวน อวิสยตฺตา, ลิงฺคตฺถมตฺตสฺส สมฺภวโต จ ปฐมาเยว วิสโยฯ

โหติ เจตฺถ –

ปฐมาวุปสคฺคตฺเถ, เกสญฺจตฺเถ นิปาตสทฺทานํ;

ลิงฺคาทิเก จ สุทฺเธ-ภิหิเต กมฺมาทิอตฺเถปิฯ

สลิงฺเค ตาว – เอโส ปุริโส, เอเต ปุริสา, เอสา กญฺญา, เอตา กญฺญาโย, เอตํ จิตฺตํ, เอตานิ จิตฺตานิฯ

สสงฺเขฺย – เอโก ทฺเวฯ

สปริมาเณ – โทโณ ขารี อาฬฺหกํฯ

ลิงฺคาทิวินิมุตฺเต สตฺตามตฺเต – จ วา ห อหํ อตฺถิ สกฺกาลพฺภา อิจฺจาทิฯ

‘‘ลิงฺคตฺเถ ปฐมา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘อาลปเน จา’’ติ อาลปนตฺเถ จ ปฐมา, อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ, อามนฺตนํ อวฺหานนฺติ อตฺโถฯ

เอตฺถ จ อามนฺตนํ นาม ปเคว ลทฺธสรูปสฺส สทฺเทน อภิมุขีกรณํ, กตาภิมุโข ปน ‘‘คจฺฉา’’ติอาทินา นเยน กฺริยาย โยชียติ, ตสฺมา อามนฺตนสมเย กฺริยาโยคาภาวโต อิทํ การกโวหารํ น ลภติฯ

วุตฺตญฺจ

‘‘สทฺเทนาภิมุขีกาโร, วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน;

อามนฺตนํ วิธาตพฺเพ, นตฺถิ ‘ราชา ภเว’ติท’’นฺติฯ

โภ ปุริส เอหิ, โภ ปุริสา วา, ภวนฺโต ปุริสา เอถฯ

กสฺมิํ อตฺเถ ทุติยา?

[284] กมฺมตฺเถ ทุติยา

กมฺมตฺเถ ลิงฺคมฺหา ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ

อนภิหิเต เอวายํ, ‘‘กมฺมนิ ทุติยายํ ตฺโต’’ติ วจนญฺเจตฺถ ญาปกํฯ

กิํ กมฺมํ?

‘‘เยน วา กยิรเต ตํ กรณ’’นฺติ อิโต ‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ

[285] ยํ กโรติ ตํ กมฺมํ

ยํ วา กโรติ, ยํ วา วิกโรติ, ยํ วา ปาปุณาติ, ตํ การกํ กมฺมสญฺญํ โหติฯ

อิธ ลิงฺคกาลวจนมตนฺตํฯ กรียตีติ กมฺมํฯ ตตฺถ การกํ, สาธกํ กฺริยานิปฺผตฺติยา การณมุจฺจเต, ตํ ปน การกํ ฉพฺพิธํ กมฺมํ กตฺตา กรณํ สมฺปทานมปาทานโมกาโส จาติฯ ตตฺถ สภาวโต, ปริกปฺปโต วา กมฺมาทิมฺหิ สติเยว กฺริยาภาวโต กมฺมาทีนํ ฉนฺนมฺปิ การกโวหาโร สิทฺโธว โหติฯ

ตํ ปน กมฺมํ ติวิธํ นิพฺพตฺตนียํ วิกรณียํ ปาปณียญฺจาติฯ ยถา – มาตา ปุตฺตํ วิชายติ, อาหาโร สุขํ ชนยติฯ ฆฏํ กโรติ เทวทตฺโต, กฏฺฐมงฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ เกยูรํ, กฏกํ วา กโรติ, วีหโย ลุนาติฯ เทวทตฺโต นิเวสนํ ปวิสติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, ธมฺมํ สุณาติ, ปณฺฑิเต ปยิรุปาสติฯ

วุตฺตญฺจ

‘‘นิพฺพตฺติวิกติปฺปตฺติ-เภเทน ติวิธํ มตํ;

กตฺตุ กฺริยาภิคมฺมํ ตํ, สุขงฺคารํ นิเวสน’’นฺติฯ

เอตฺถ จ อิจฺฉิตานิจฺฉิตกถิตากถิตาทิเภทมนเปกฺขิตฺวา สพฺพสงฺคาหกวเสน ‘‘ยํ กโรติ ตํ กมฺม’’นฺติ วุตฺตตฺตา, อตฺถนฺตรวิกปฺปนวาธิการโต จ สพฺพตฺถ อิมินาว กมฺมสญฺญา โหติฯ

ตตฺถ อนิจฺฉิตกมฺมํ ยถา – กณฺฏกํ มทฺทติ, วิสํ คิลติ, คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลํ อุปคจฺฉติฯ

อกถิตกมฺมํ ยถา – ยญฺญทตฺตํ กมฺพลํ ยาจเต พฺราหฺมโณฯ เอตฺถ หิ ‘‘กมฺพล’’มิติ กถิตกมฺมํ ทฺวิกมฺมิกาย ยาจนกฺริยาย ปตฺตุมิจฺฉิตตรตฺตาฯ ‘‘ยญฺญทตฺต’’มิติ อปฺปธานตฺตา อกถิตกมฺมํฯ ตถา สมิทฺธํ ธนํ ภิกฺขเต, อชํ คามํ นยติ, ปราภวนฺตํ ปุริสํ, มยํ ปุจฺฉาม โคตมํ, ภควา ภิกฺขู เอตทโวจ อิจฺจาทิฯ

อภิหิตกมฺเม ปน น โหติ, ยถา – กโฏ กรียเต เทวทตฺเตน, สุคเตน เทสิโต ธมฺโม, ยญฺญทตฺโต กมฺพลํ ยาจียเต พฺราหฺมเณน อิจฺจาทิฯ

‘‘ทุติยา’’ติ อธิกาโรฯ

[286] คติ พุทฺธิ ภุช ปฐ หร กร สยาทีนํ การิเต วา

คมุ สปฺป คติมฺหิ, พุธ โพธเน, พุธ อวคมเน วา, ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, ปฐ พฺยตฺติยํ วาจายํ, หร หรเณ, กร กรเณ, สิ สเย อิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ ปโยเค การิเต สติ ปโยชฺชกกตฺตุภูเต กมฺมนิ ลิงฺคมฺหา ทุติยาวิภตฺติ โหติ วาฯ นิจฺจสมฺปตฺเต วิกปฺปตฺโถยํ, เตน ตสฺส ปกฺเข ตติยา โหติฯ

โย โกจิ ปุริโส คามํ คจฺฉติ, ตมญฺโญ ปโยชยติฯ ปุริโส ปุริสํ คามํ คมยติ, ปุริเสน วา คามํ คมยติฯ เอวํ สิสฺสํ ธมฺมํ โพเธติ อาจริโย, มาตา ปุตฺตํ โภชนํ โภชยติ, สิสฺสํ ธมฺมํ ปาเฐติ อาจริโย, ปุริโส ปุริสํ ภารํ หาเรติ, ตถา ปุริโส ปุริสํ กมฺมํ การยติ, ปุริเสน วา กมฺมํ การาปยติ, ปุริโส ปุริสํ สยาปยติฯ เอวํ สพฺพตฺถ การิเต กตฺตุกมฺมนิ ทุติยาฯ

การิเตติ กิํ? ปุริโส คามํ คจฺฉติฯ

อภิหิเต น ภวติ, ปุริเสน ปุริโส คามํ คมียเต, สิสฺโส ธมฺมํ โพธียเต อิจฺจาทิฯ

[287] กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค

อจฺจนฺตํ นิรนฺตรํ สํโยโคอจฺจนฺตสํโยโคฯ กาลทฺธานํ ทพฺพคุณกฺริยาหิ อจฺจนฺตสํโยเค เตหิ กาลทฺธานวาจีหิ ลิงฺเคหิ ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ

กาเล ตาว – สตฺตาหํ ควปานํ, มาสํ มํโสทนํ, สรทํ รมณียา นที, สพฺพกาลํ รมณียํ นนฺทนํ, มาสํ สชฺฌายติ, ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสสิฯ

อทฺธาเน – โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายติฯ

อจฺจนฺตสํโยเคติ กิํ? มาเส มาเส ภุญฺชติ, โยชเน โยชเน วิหารํ ปติฏฺฐาเปสิฯ

[288] กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต

กมฺมปฺปวจนีเยหิ นิปาโตปสคฺเคหิ ยุตฺเต โยเค สติ ลิงฺคมฺหา ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ

กมฺมํ ปวจนียํ เยสํ เต กมฺมปฺปวจนียา, ปรสมญฺญาวเสน วา อนฺวาทโย กมฺมปฺปวจนียาฯ

ตตฺถ อนุสทฺทสฺส ลกฺขเณ, สหตฺเถ, หีเน จ กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตาฯ ยถา – ปพฺพชิตมนุ ปพฺพชิํสุ, นทิมนฺววสิตา พาราณสี, นทิยา สห อวพทฺธาติ อตฺโถ, อนุ สาริปุตฺตํ ปญฺญวาฯ

ลกฺขณาทีสุ ‘‘ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูตกฺขานภาค วิจฺฉาสุ ปติ ปริ อนโว’’ติ ปติ ปริ อนูนํ กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตาฯ

ลกฺขเณ สูริยุคฺคมนํ ปติ ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุํ, รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ ปริ, รุกฺขํ อนุฯ

อิตฺถมฺภูตกฺขาเน สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ, มาตรํ ปริ, มาตรํ อนุฯ

ภาเค ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา, มํ ปริ, มํ อนุ, ตํ ทียตุฯ

วิจฺฉาโยเค อตฺถมตฺถํ ปติ สทฺโท นิวิสติ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ, รุกฺขํ รุกฺขํ อนุฯ

‘‘อภิรภาเค’’ติ อภิสฺส ภาควชฺชิเตสุ ลกฺขณาทีสุ กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตาฯ ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ อภิฯ

นิปาเต ธิ พฺราหฺมณสฺส หนฺตาร มิจฺเจวมาทิฯ

[289] กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ

ฉฏฺฐีนํ อตฺเถ กฺวจิ ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ อนฺตราอภิโต ปริโต ปติ ปฏิภาติโยเค อยํฯ อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน, ราชคหสฺส จ นาฬนฺทาย จ มชฺเฌติ อตฺโถฯ อภิโต คามํ วสติ, ปริโต คามํ วสติ, นทิํ เนรญฺชรํ ปติ, เนรญฺชราย นทิยา สมีเปติ อตฺโถฯ ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา, อุปมา มํ ปฏิภาติ, อุปมา มยฺหํ อุปฏฺฐหตีติ อตฺโถฯ

‘‘กฺวจิ ทุติยา, อตฺเถ’’ติ จ วตฺตเตฯ

[290] ตติยาสตฺตมีนญฺจ

ตติยาสตฺตมีนมตฺเถ จ กฺวจิ ลิงฺคมฺหา ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ

ตติยตฺเถ สเจ มํ นาลปิสฺสติ, ตฺวญฺจ มํ นาภิภาสสิ, วินา สทฺธมฺมํ กุโต สุขํ, อุปายมนฺตเรน น อตฺถสิทฺธิฯ

สตฺตมิยตฺเถ – กาเล, อุปานฺวชฺฌาวสสฺส ปโยเค, อธิสิฏฺฐาวสานํ ปโยเค, ตปฺปานจาเร จ ทุติยาฯ

กาเล ตาว – ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควาฯ อิมํ รตฺติํ จตฺตาโร มหาราชาโนฯ

อุปาทิปุพฺพสฺส วสธาตุสฺส ปโยเค – คามํ อุปวสติ, คามํ อนุวสติ, วิหารํ อธิวสติ, คามํ อาวสติ, อคารํ อชฺฌาวสติฯ ตถา ปถวิํ อธิเสสฺสติ, คามํ อธิติฏฺฐติ, คามํ อชฺฌาวสติฯ

ตปฺปานจาเรสุ – นทิํ ปิวติ, คามํ จรติ อิจฺจาทิฯ

กสฺมิํ อตฺเถ ตติยา?

[291] กรเณ ตติยา

กรณการเก ตติยาวิภตฺติ โหติฯ

กิํ กรณํ?

[292] เยน วา กยิรเต ตํ กรณํ

เยน วา กตฺตา อุปกรณภูเตน วตฺถุนา กฺริยํ อพฺยวธาเนน กโรติ, เยน วา วิกโรติ, เยน วา ปาปุณาติ, ตํ การกํ กรณสญฺญํ โหติฯ

กรียเต อเนนาติ กรณํ, เอตฺถ จ สติปิ สพฺพการกานํ กฺริยาสาธกตฺเต ‘‘เยน วา กยิรเต’’ติ วิเสเสตฺวา วจนํ กตฺตูปกรณภูเตสุ การเกสุ สาธกตมสฺเสว คหณตฺถํฯ

วุตฺตญฺจ

‘‘ยสฺส สพฺพวิเสเสน, กฺริยาสํสิทฺธิเหตุตา;

สมฺภาวียติ ตํ วุตฺตํ, กรณํ นาม การก’’นฺติฯ

ตํ ปน ทุวิธํ อชฺฌตฺติก พาหิรวเสนฯ

ยถา – หตฺเถน กมฺมํ กโรติ, จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, มนสา ธมฺมํ วิญฺญายฯ ทตฺเตน วีหโย ลุนาติ, อคฺคินา กุฏิํ ฌาเปติฯ

‘‘ตติยา’’ติ อธิกาโรฯ

[293] กตฺตริ จ

กตฺตริ จ การเก ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติฯ จคฺคหเณน อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ, กฺริยาปวคฺเค, ปุพฺพสทิสสมูนตฺถ กลห นิปุณ มิสฺสก สขิลตฺถาทิโยเค, กาลทฺธาเนสุ, ปจฺจตฺตกมฺมตฺถปญฺจมิยตฺถาทีสุ จ ตติยาฯ

โก จ กตฺตา?

[294] โย กโรติ ส กตฺตา

โย กฺริยํ อตฺตปฺปธาโน หุตฺวา กโรติ, โส กตฺตุสญฺโญ โหติฯ

โส ติวิโธ สุทฺธกตฺตา เหตุกตฺตา กมฺมกตฺตาติฯ ตตฺถ โย สยเมว กฺริยํ กโรติ, โส สุทฺธกตฺตาฯ โย อญฺญํ กาตุํ สมตฺถํ อกโรนฺตํ กมฺมํ นิโยเชติ, โส เหตุกตฺตา, ยถา – คนฺตุํ สมตฺโถ เทวทตฺโต, ตมญฺโญ ปโยเชติ ‘‘คมยติ เทวทตฺต’’นฺติฯ

ยํ ปน ตตฺถ ตตฺถ คจฺฉติ เทวทตฺโต, ตมญฺโญ ปโยชยติ ‘‘คมยติ เทวทตฺต’’นฺติ เหตฺวตฺถนิทสฺสนํ, ตมฺปิ สามตฺถิยทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ อญฺญถา ยทิ สยเมว คจฺฉติ, กิํ ตตฺถ ปโยชกพฺยาปาเรน อกโรนฺตํ พเลน การยติ, ปาสาณํ อุฏฺฐาปยตีติอาทิกญฺจ น สิชฺเฌยฺยฯ

เอตฺถ ปน

‘‘กตฺตา’’ติ วตฺตเตฯ

[293] โย กาเรติ ส เหตุ

โย กตฺตารํ กาเรติ, โส เหตุสญฺโญ โหติ, กตฺตา จาติ เหตุกตฺตุสญฺญาฯ

โย ปน ปรสฺส กฺริยํ ปฏิจฺจ กมฺมภูโตปิ สุกรตฺตา สยเมว สิชฺฌนฺโต วิย โหติ, โส กมฺมกตฺตา นาม, ยถา – สยํ กรียเต กโฏ, สยเมว ปจฺจเต โอทโนติฯ

วุตฺตญฺจ

‘‘อตฺตปฺปธาโน กิริยํ, โย นิพฺพตฺเตติ การโก;

อปฺปยุตฺโต ปยุตฺโต วา, ส กตฺตาติ ปวุจฺจติฯ

เหตุกตฺตาติ กถิโต,

กตฺตุโน โย ปโยชโก;

กมฺมกตฺตาติ สุกโร,

กมฺมภูโต กถียเต’’ติฯ

นนุ จ ‘‘สํโยโค ชายเต’’ติอาทีสุ กถํ ปุเร อสโต ชนนกฺริยาย กตฺตุภาโวสิยาติ? วุจฺจเต – โลกสงฺเกตสิทฺโธ หิ สทฺทปฺปโยโค, อวิชฺชมานมฺปิ หิ โลโก สทฺทาภิเธยฺยตาย วิชฺชมานํ วิย คเหตฺวา โวหรติ , วิกปฺปพุทฺธิคหิตากาโรเยว หิ สทฺเทนาภิธียเต, น ตุ วตฺถุสภาโว, อญฺญถา สุตมยญาเณนปิ ปจฺจกฺเขน วิย วตฺถุสภาวสจฺฉิกรณปฺปสงฺโค จ มุสาวาท กุทิฏฺฐิวาทาทีนมภาวปฺปสงฺโค จ สิยา, ตสฺมา พุทฺธิปริกปฺปิตปญฺญตฺติวเสนปิ สทฺทปฺปวตฺติ โหตีติ อสโต สํโยคาทิสฺสปิ โหเตว ชนนกฺริยาย กตฺตุการกตาติฯ

ยถาห

‘‘โวหารวิสโย สทฺโท, เนกนฺตปรมตฺถิโก;

พุทฺธิสงฺกปฺปิโต อตฺโถ, ตสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติฯ

พุทฺธิยา คหิตตฺตา หิ, สํโยโค ชายเต อิติ;

สํโยโค วิชฺชมาโนว, กตฺตา ภวติ ชาติยา’’ติฯ

ตตฺร ตติยา ชิเนน เทสิโต ธมฺโม, พุทฺเธน ชิโต มาโร, อหินา ทฏฺโฐ นโร, พุทฺเธน โพธิโต โลโก, สทฺเธหิ การิโต วิหาโรฯ

อภิหิเต น ภวติฯ กฏํ กโรติ เทวทตฺโต, กาเรติ วาฯ

อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขเณ – สา ภินฺเนน สีเสน ปคฺฆรนฺเตน โลหิเตน ปฏิวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ, อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อญฺญํ นวํ ปตฺตํ เจตาเปยฺย, ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขิฯ

อปวคฺเค – เอกาเหเนว พาราณสิํ ปายาสิ, นวหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺฐาเปสิ, โยชเนน อธีตํ พฺยากรณํ, กฺริยาปวคฺโคติ กฺริยาย อาสุํ ปรินิฏฺฐาปนํฯ

ปุพฺพาทิโยเค – มาเสน ปุพฺโพ, ปิตรา สทิโส, มาตรา สโม, กหาปเณน อูโน, ธเนน วิกโล, อสินา กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, วาจาย นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสกํ, ติเลน มิสฺสกํ, วาจาย สขิโล, มณินา อตฺโถ, ธเนน อตฺโถ, ปิตรา ตุลฺโยฯ

กาลทฺธาเนสุ – มาเสน ภุญฺชติ, โยชเนน คจฺฉติฯ

ปจฺจตฺเต – อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนติฯ

กมฺมตฺเถ – ติเลหิ เขตฺเต วปติฯ

ปญฺจมิยตฺเถ – สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณนฯ

[296] สหาทิโยเค จ

สห สทฺธิํ สมํ นานา วินา อลํ กิมิจฺเจวมาทีหิ โยเค ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติ, สทฺเทน สหตฺเถปิฯ

ตตฺถ สหสทฺเทน โยโค กฺริยา คุณ ทพฺพ สมวาเย สมฺภวติฯ ยถา – วิตกฺเกน สห วตฺตติ, ปุตฺเตน สห ถูโล, อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริเกหิ สห อาจริยุปชฺฌายานํ ลาโภ, นิสีทิ ภควา สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน, สหสฺเสน สมํ มิตา, สพฺเพหิ เม ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว, สงฺโฆ วินาปิ คคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย, อลํ เต อิธ วาเสน, กิํ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา, กิํ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กิํ เต อชินสาฏิยาฯ

สหตฺเถ – เทวทตฺโต ราชคหํ ปาวิสิ โกกาลิเกน ปจฺฉาสมเณน, ทุกฺโข พาเลหิ สํวาโสฯ

[297] เหตฺวตฺเถ จ

โยคคฺคหณมิหานุวตฺตเต, เหตฺวตฺเถ, เหตฺวตฺถปฺปโยเค จ ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติฯ

กิสฺมิญฺจิ ผเล ทิฏฺฐสามตฺถิยํ การณํ เหตุ, โสเยว อตฺโถ, ตสฺมิํ เหตฺวตฺเถ, อนฺเนน วสติ, ธมฺเมน วสติ, วิชฺชาย วสติฯ

น ชจฺจาวสโล โหติ,

น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ;

กมฺมุนา วสโล โหติ,

กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณฯ

ทาเนน โภควา, อาจาเรน กุลีฯ

เกน ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;

เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติฯ

เหตฺวตฺถปฺปโยเค – เกน นิมิตฺเตน, เกน ปโยชเนน, เกนฏฺเฐน, เกน เหตุนา วสติฯ

[298] สตฺตมฺยตฺเถ จ

สตฺตมฺยตฺเถ จ ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติฯ

กาลทฺธานทิสาเทสาทีสุ จายํฯ เตน สมเยน, เตน กาเลน, กาเลน ธมฺมสฺสวณํ, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา, มาเสน ภุญฺชติ, โยชเนน ธาวติฯ

ปุรตฺถิเมน ธตรฏฺโฐ, ทกฺขิเณน วิรูฬฺหโก, ปจฺฉิเมน วิรูปกฺโข, อุตฺตเรน กสิวนฺโต ชโนฆมปเรน จ, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อิจฺจาทิฯ

[299] เยนงฺควิกาโร

เยน พฺยาธิมตา องฺเคน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต, ตตฺถ ตติยาวิภตฺติ โหติฯ เอตฺถ จ องฺคมสฺส อตฺถีติ องฺคํ, สรีรํฯ อกฺขินา กาโณ, หตฺเถน กุณี, ปาเทน ขญฺโช, ปิฏฺฐิยา ขุชฺโชฯ

[300] วิเสสเน จ

วิเสสียติ วิเสสิตพฺพํ อเนนาติ วิเสสนํ, โคตฺตาทิฯ ตสฺมิํ โคตฺตนามชาติสิปฺปวโยคุณสงฺขาเต วิเสสนตฺเถ ตติยาวิภตฺติ โหติ, สทฺเทน ปกติอาทีหิ จฯ โคตฺเตน โคตโม นาโถฯ

สาริปุตฺโตติ นาเมน, วิสฺสุโต ปญฺญวา จ โส;

ชาติยา ขตฺติโย พุทฺโธ, โลเก อปฺปฏิปุคฺคโลฯ

ตทหุ ปพฺพชิโต สนฺโต, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก;

โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเกฯ

สิปฺเปน นฬกาโร โส, เอกูนติํโส วยสา, วิชฺชาย สาธุ, ปญฺญาย สาธุ, ตปสา อุตฺตโม, สุวณฺเณน อภิรูโปฯ

ปกติอาทีสุ – ปกติยา อภิรูโป, เยภุยฺเยน มตฺติกา, สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, ทฺวิโทเณน ธญฺญํ กิณาติ, สหสฺเสน อสฺสเก กิณาติ อิจฺจาทิฯ

กสฺมิํ อตฺเถ จตุตฺถี?

[301] สมฺปทาเน จตุตฺถี

สมฺปทานการเก ลิงฺคมฺหา จตุตฺถีวิภตฺติ โหติฯ

กิญฺจ สมฺปทานํ?

[302] ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํ

ยสฺส วา ทาตุกาโม, ยสฺส วา โรจเต, ยสฺส วา ธารยเต, ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหติฯ สมฺมา ปทียเต อสฺสาติ สมฺปทานํ, ปฏิคฺคาหโกฯ

ตํ ปน ติวิธํ ทิยฺยมานสฺสานิวารณชฺเฌสนานุมติวเสนฯ ยถา – พุทฺธสฺส ปุปฺผํ ยชติ, โพธิรุกฺขสฺส ชลํ ททาติฯ อชฺเฌสเน – ยาจกานํ ธนํ ททาติฯ อนุมติยํ – ภิกฺขูนํ ทานํ เทติฯ

ยถาห

‘‘อนิรากรณาราธ-นาพฺภนุญฺญวเสน หิ;

สมฺปทานํ ติธา วุตฺตํ, รุกฺข ยาจก ภิกฺขโว’’ติฯ

ทาตุกาโมติ กิํ? รญฺโญ ทณฺฑํ ททาติฯ

โรจนาทีสุ ปน – สมณสฺส โรจเต สจฺจํ, มายสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ, ยสฺสายสฺมโต ขมติ, เทวทตฺตสฺส สุวณฺณจฺฉตฺตํ ธารยเต ยญฺญทตฺโตฯ

‘‘สมฺปทานํ, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[303] สิลาฆ หนุ ฐา สป ธาร ปิห กุธ ทุหิ สฺสาสูย ราธิกฺข ปจฺจาสุณ อนุปติคิณปุพฺพกตฺตาโรจนตฺถตทตฺถ ตุมตฺถาลมตฺถ มญฺญานาทรปฺปาณินิ คตฺยตฺถกมฺมนิ อาสิสตฺถ สมฺมุติ ภิยฺยสตฺตมฺยตฺเถสุ จ

จตุปฺปทมิทํ สิลาฆ กตฺถเน, หนุ อปนยเน, ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, สป อกฺโกเส, ธร ธารเณ, ปิห อิจฺฉายํ อิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ปโยเค, กุธ โกเป, ทุห ชิฆํสายํ, อิสฺส อิสฺสายํ, อุสูย โทสาวิกรเณ อิจฺเจเตสํ ตทตฺถวาจีนญฺจ ธาตูนํ ปโยเค จ ราธ หิํสาสํราเธสุ, อิกฺข ทสฺสนงฺเกสูติ อิเมสํ ปโยเค จ ปติ อาปุพฺพสฺส สุ สวเณติ อิมสฺส จ อนุปติปุพฺพสฺส เคสทฺเทติ อิมสฺส จ ปุพฺพกตฺตา จ อาโรจนตฺถปฺปโยเค, ตทตฺเถ, ตุมตฺเถ, อลมตฺถปฺปโยเค จ มญฺญติปฺปโยเค อนาทเร อปฺปาณินิ จ คตฺยตฺถานํ กมฺมนิ จ อาสิสตฺถปฺปโยเค จ สมฺมุติ ภิยฺยปฺปโยเคสุ จ สตฺตมฺยตฺเถ จาติ ตํ กมฺมาทิการกํ สมฺปทานสญฺญํ โหติ, สทฺทคฺคหเณน ปหิณติกปฺปติ ปโหติ อุปมาญฺชลิกรณ ผาสุ อตฺถเสยฺยปฺปภุติโยเค จ ปุเร วิย จตุตฺถีฯ

สิลาฆาทิปฺปโยเค ตาว – พุทฺธสฺส สิลาฆเตฯ อุปชฺฌายสฺส สิลาฆเต, โถเมตีติ อตฺโถฯ

หนุเต มยฺหเมว, หนุเต ตุยฺหเมว, อปลปตีติ อตฺโถฯ

อุปติฏฺเฐยฺย สกฺยปุตฺตานํ วฑฺฒกี, เอตฺถ จ อุปฏฺฐานํ นาม อุปคมนํฯ ภิกฺขุสฺส ภุญฺชมานสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปติฏฺเฐยฺยฯ

ตุยฺหํ สปเต, มยฺหํ สปเต, เอตฺถ จ สปนํ นาม สจฺจกรณํฯ

ธารยติปฺปโยเค ธนิโกเยว สมฺปทานํ, สุวณฺณํ เต ธารยเต, อิณํ ธารยตีติ อตฺโถฯ ตสฺส รญฺโญ มยํ นาคํ ธารยามฯ

ปิหปฺปโยเค อิจฺฉิโตเยว, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน, เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ, สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ, ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถฯ

โกธาทิอตฺถานํ ปโยเค ยํ ปติ โกโป, ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, ยทิหํ ตสฺส กุปฺเปยฺยํฯ

ทุหยติ ทิสานํ เมโฆ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติฯ

ติตฺถิยา อิสฺสนฺติ สมณานํฯ

ทุชฺชนา คุณวนฺตานํ อุสูยนฺติ, กา อุสูยา วิชานตํฯ

ราธิกฺขปฺปโยเค ยสฺส วิปุจฺฉนํ กมฺมวิขฺยาปนตฺถํ, วาธิการโต ทุติยา จฯ อาราโธ เม รญฺโญ, รญฺโญ อปรชฺฌติ, ราชานํ วา อปรชฺฌติ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ, กฺยาหํ อยฺเย อปรชฺฌามิ วาฯ

อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข อุปติสฺโส, อายสฺมนฺตํ วาฯ

ปจฺจาสุณ อนุปติคิณานํ ปุพฺพกตฺตา จ สุโณติสฺส ธาตุสฺส ปจฺจาโยเค, คิณสฺส จ อนุปติโยเค ปุพฺพสฺส กมฺมุโน โย กตฺตา, โส สมฺปทานสญฺโญ โหติฯ ยถา – ภควา ภิกฺขู เอตทโวจ, เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ อกถิตกมฺมํ, ‘‘เอต’’นฺติ กถิตกมฺมํ, ปุพฺพสฺส วจนกมฺมสฺส กตฺตา ภควาฯ ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, อาสุณนฺติ พุทฺธสฺส ภิกฺขู, ตถา ภิกฺขุ ชนํ ธมฺมํ สาเวติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ชโน อนุคิณาติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ชโน ปติคิณาติ, สาธุการทานาทินา ตํ อุสฺสาหยตีติ อตฺโถฯ

โย วเทติ ส กตฺตาติ, วุตฺตํ กมฺมนฺติ วุจฺจติ;

โย ปฏิคฺคาหโก ตสฺส, สมฺปทานํ วิชานิยาติฯ

อาโรจนตฺถปฺปโยเค ยสฺส อาโรเจติ, ตํ สมฺปทานํฯ อาโรจยามิ โว ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว, อามนฺตยามิ เต มหาราช, อามนฺต โข ตํ คจฺฉามาติ วาฯ เอตฺถ จ อาโรจนสทฺทสฺส กถนปฺปการตฺถตฺตา เทสนตฺถาทิปฺปโยเคปิ จตุตฺถีฯ ธมฺมํ โว เทเสสฺสามิ, เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ ภิกฺขูนํ, ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย, นิรุตฺติํ เต ปวกฺขามิ อิจฺจาทิฯ

ตทตฺเถ สมฺปทานสญฺญา, จตุตฺถี จฯ

‘‘อโต, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[304] อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ

การนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส โหติ วา, สรโลปาทิฯ

พุทฺธสฺสตฺถาย ธมฺมสฺสตฺถาย สงฺฆสฺสตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวามิ เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, อูนสฺส ปาริปูริยา, อตฺถาย หิตาย สุขาย สํวตฺตติฯ

ตุมตฺเถ – โลกานุกมฺปาย, โลกมนุกมฺปิตุนฺติ อตฺโถฯ ตถา ผาสุวิหารายฯ

อลํสทฺทสฺส อตฺถา อรหปฏิกฺเขปาฯ อรหตฺเถ – อลํ เม รชฺชํ, อลํ ภิกฺขุ ปตฺตสฺส, อกฺขธุตฺโต ปุริสปุคฺคโล นาลํ ทารภรณาย, อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺสฯ

ปฏิกฺเขเป – อลํ เต อิธ วาเสน, อลํ เม หิรญฺญสุวณฺเณน, กิํ เม เอเกน ติณฺเณน, กิํ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กิํ เตตฺถ จตุมฏฺฐสฺสฯ

มญฺญติปฺปโยเค อนาทเร อปฺปาณินิ กมฺมนิเยว – กฏฺฐสฺส ตุวํ มญฺเญ, กฬิงฺครสฺส ตุวํ มญฺเญ, ชีวิตํ ติณายปิ น มญฺญมาโนฯ

อนาทเรติ กิํ? สุวณฺณํ ตํ มญฺเญฯ อปฺปาณินีติ กิํ? คทฺรภํ ตุวํ มญฺเญฯ

คตฺยตฺถกมฺมนิ วาธิการโต ทุติยา จฯ อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ, อปฺโป สคฺคํ คจฺฉติ, นิพฺพานาย วชนฺติยา, มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย, มูลํ ปฏิกสฺเสยฺยฯ

อาสีสนตฺเถ อายุภทฺทกุสลาทิโยเคเยว, อายสฺมโต ทีฆายุ โหตุ, ‘‘โตติตา สสฺมิํนาสู’’ติ นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส โต อาเทโสฯ ภทฺทํ ภวโต โหตุ, กุสลํ ภวโต โหตุ, อนามยํ ภวโต โหตุ, สุขํ ภวโต โหตุ, อตฺถํ ภวโต โหตุ, หิตํ ภวโต โหตุ, สฺวาคตํ ภวโต โหตุ, โสตฺถิ โหตุ สพฺพสตฺตานํฯ

สมฺมุติปฺปโยเค – สาธุ สมฺมุติ เม ตสฺส ภควโต ทสฺสนายฯ

ภิยฺยปฺปโยเค ภิยฺโยโส มตฺตายฯ

สตฺตมิยตฺเถ อาวิกรณ ปาตุภวนาทิโยเค – ตุยฺหญฺจสฺส อาวิกโรมิ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิฯ

สทฺทคฺคหเณน ปหิณาทิกฺริยาโยเค, ผาสุอาทินามปโยเค จ – ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ สมณานํ อาโยโค, เอกสฺส ทินฺนํ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ปโหติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อญฺชลิํ เต ปคฺคณฺหามิฯ ตถา ตสฺส ผาสุ โหติ, โลกสฺสตฺโถ, มณินา เม อตฺโถ, เสยฺโย เม อตฺโถ อิจฺจาทิฯ

‘‘จตุตฺถี’’ติ วตฺตเตฯ

[305] นโมโยคาทีสฺวปิ จ

นโมสทฺทโยเค, โสตฺถิสฺวาคตาทีหิ จ โยเค ลิงฺคมฺหา จตุตฺถีวิภตฺติ โหติฯ นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ, นโม กโรหิ นาคสฺส, นมตฺถุ พุทฺธานํ, นมตฺถุ โพธิยา, โสตฺถิ ปชานํ, สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํฯ

‘‘กาเล, ภวิสฺสตี’’ติ จ วตฺตเตฯ

[306] ภาววาจิมฺหิ จตุตฺถี

ภาววาจิมฺหิ จตุตฺถีวิภตฺติ โหติ ภวิสฺสติกาเลฯ ภวนํ ภาโวฯ ปจฺจิสฺสเต, ปจนํ วา ปาโก, ปากาย วชติ, ปจิตุํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เอวํ โภคาย วชติ อิจฺจาทิฯ

กสฺมิํ อตฺเถ ปญฺจมี?

[307] อปาทาเน ปญฺจมี

กิมปาทานํ?

[308] ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ

ยสฺมา วา อวธิโต อเปติ, ยสฺมา วา ภยเหตุโต ภยํ ภวติ, ยสฺมา วา อกฺขาตารา วิชฺชํ อาททาติ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติฯ อปเนตฺวา อิโต อาททาตีติ อปาทานํ

ตํ ปน ติวิธํ วิสยเภเทน นิทฺทิฏฺฐวิสยํ, อุปาตฺตวิสยํ, อนุเมยฺยวิสยญฺจาติฯ

อปาทานสญฺญาวิสยสฺส กฺริยาวิเสสสฺส นิทฺทิฏฺฐตฺตา นิทฺทิฏฺฐวิสยํฯ ยถา – คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชาฯ

เอตฺถ จ ‘‘ปาปา จิตฺตํ นิวารเย, ปาปา นิวาเรนฺตี’’ติอาทีสุ ยทิปิ กายสํโยคปุพฺพกาปคมนํ นตฺถิ, ตถาปิ จิตฺตสํโยคปุพฺพกสฺส อปคมนสฺส สมฺภวโต อิมินา จ อปาทานสญฺญาฯ

ยตฺถ ปน อปคมนกฺริยํ อุปาตฺตํ อชฺฌาหฏํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตติ, ตํ อุปาตฺตวิสยํฯ ยถา – วลาหกา วิชฺโชตเต วิชฺชุ, กุสูลโต ปจตีติฯ เอตฺถ จ ‘‘วลาหกา นิกฺขมฺม, กุสูลโต อปเนตฺวา’’ติ จ ปุพฺพกฺริยา อชฺฌาหรียติฯ

อนุเมยฺยวิสยํ ยถา – มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปาฯ เอตฺถ หิ เกนจิ คุเณน อุกฺกํสียนฺตีติ อนุเมยฺโยว กฺริยาวิเสโสฯ อิธ ปน ทูรนฺติกาทิสุตฺเต วิภตฺตคฺคหเณน อปาทานสญฺญาฯ

วุตฺตญฺจ

‘‘นิทฺทิฏฺฐวิสยํ กิญฺจิ, อุปาตฺตวิสยํ ตถา;

อนุเมยฺยวิสยญฺจาติ, อปาทานํ ติธา มต’’นฺติฯ

ตเทว จลาจลวเสน ทุวิธมฺปิ โหติฯ

จลํ ยถา – ธาวตา หตฺถิมฺหา ปติโต องฺกุสธารีฯ

อจลํ ยถา – ปพฺพตา โอตรนฺติ วนจราฯ

ภยเหตุมฺหิ – โจรา ภยํ ชายติ, ตณฺหาย ชายตี ภยํ, ปาปโต อุตฺตสติ, อกฺขาตริ – อุปชฺฌายา สิกฺขํ คณฺหาติ, อาจริยมฺหา อธีเต, อาจริยโต สุณาติฯ

‘‘อปาทาน’’นฺติ อธิกาโรฯ

[309] ธาตุนามานมุปสคฺคโยคาทีสฺวปิ จ

ธาตโว จ นามานิ จ ธาตุนามานิ, เตสํ อวิหิตลกฺขณานํ ธาตุนามานํ ปโยเค, อุปสคฺคโยเค จ อาทิสทฺเทน นิปาตโยเค จ ตํยุตฺตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติฯ

ธาตุปฺปโยเค ตาว – ปราชิโยเค โย อสยฺโห, ปภูโยเค ปภโว, ชนิโยเค ชายมานสฺส ปกติ จฯ ยถา – พุทฺธสฺมา ปราเชนฺติ อญฺญติตฺถิยาฯ หิมวตา ปภวนฺติ ปญฺจ มหานทิโย, อนวตตฺตมฺหา มหาสรา ปภวนฺติ, อจิรวติยา ปภวนฺติ กุนฺนทิโยฯ กามโต ชายตี โสโก, ยสฺมา โส ชายเต คินิ, อุรสฺมา ชาโต ปุตฺโต, กมฺมโต ชาตํ อินฺทฺริยํฯ

นามปฺปโยเค อญฺญตฺถิตราทีหิ ยุตฺเต – นาญฺญตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาญฺญํ ทุกฺขา นิรุชฺฌติ, ตโต อญฺเญน กมฺเมน, ตโต อิตรํ, อุภโต สุชาโต ปุตฺโต อิจฺจาทิฯ

อุปสคฺคยุตฺเตสุ อปปรีหิ วชฺชนตฺเถหิ โยเค, มริยาทาภิวิธิอตฺเถ อาโยเค ปตินา ปตินิธิปติทานตฺเถน โยเค จฯ ยถา – อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถฯ ตถา ปริปพฺพตา เทโว วสฺสติ, ปพฺพตํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถฯ มริยาทายํ – อาปพฺพตา เขตฺตํฯ อภิวิธิมฺหิ – อาพฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, พฺรหฺมโลกํ อภิพฺยาเปตฺวาติ อตฺโถฯ ปตินิธิมฺหิ – พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต ธมฺมเทสนาย อาลปติ เตมาสํฯ ปติทาเน – ฆตมสฺส เตลสฺมา ปติ ททาติ, กนกมสฺส หิรญฺญสฺมา ปติ ททาติฯ

นิปาตยุตฺเตสุ ริเต นานา วินาทีหิ โยเค – ริเต สทฺธมฺมา กุโต สุขํ ลภติฯ เต ภิกฺขู นานากุลา ปพฺพชิตาฯ วินา สทฺธมฺมา นตฺถญฺโญ โกจิ นาโถ โลเก วิชฺชติฯ อริเยหิ ปุถเควายํ ชโน, ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติฯ

อปิคฺคหเณน กมฺมาปาทานการกมชฺเฌปิ ปญฺจมี กาลทฺธาเนหิ, ปกฺขสฺมา วิชฺฌติ มิคํ ลุทฺทโก, อิโต ปกฺขสฺมา มิคํ วิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ มาสสฺมา ภุญฺชติ โภชนํ, โกสา วิชฺฌติ กุญฺชรํฯ

สทฺทคฺคหเณน ปภุตฺยาทิอตฺเถ, ตทตฺถปฺปโยเค จ – ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต, ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิญฺญุตํ, ยตฺวาธิกรณเมนํ, ยโต ปภุติ, ยโต ปฏฺฐาย, ตโต ปฏฺฐาย อิจฺจาทิฯ

[310] รกฺขณตฺถานมิจฺฉิตํ

รกฺขณตฺถานํ ธาตูนํ ปโยเค ยํ อิจฺฉิตํ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ, การาธิการโต อนิจฺฉิตญฺจฯ รกฺขณญฺเจตฺถ นิวารณํ, ตายนญฺจฯ กาเก รกฺขนฺติ ตณฺฑุลา, ยวา ปฏิเสเธนฺติ คาโวฯ

อนิจฺฉิตํ ยถา – ปาปา จิตฺตํ นิวารเย, ปาปานิวาเรนฺติ, ราชโต วา โจรโต วา อคฺคิโต วา อุทกโต วา นานาภยโต วา นานาโรคโต วา นานาอุปทฺทวโต วา อารกฺขํ คณฺหนฺตุฯ

‘‘อิจฺฉิต’’มิติ วตฺตเตฯ

[311] เยน วา’ทสฺสนํ

เยน อทสฺสนมิจฺฉิตํ อนฺตรธายนฺเตน, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ วา, อนฺตรธาเนวายํฯ อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ สิสฺโส, นิลียตีติ อตฺโถฯ มาตาปิตูหิ อนฺตรธายติ ปุตฺโตฯ

วาติ กิํ? เชตวเน อนฺตรหิโตฯ เยนาติ กิํ? ยกฺโข ตตฺเถว อนฺตรธายติฯ

[312] ทูรนฺติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺปโยค สุทฺธปฺปโมจน เหตุ วิวิตฺตปฺปมาณ ปุพฺพโยค พนฺธน คุณวจน ปญฺห กถนโถกากตฺตูสุ จ

ทูรตฺเถ, อนฺติกตฺเถ, อทฺธนิมฺมาเน, กาลนิมฺมาเน, ตฺวาโลเป, ทิสาโยเค, วิภตฺเต, อารติปฺปโยเค, สุทฺธตฺถปฺปโยเค, ปโมจนตฺถปฺปโยเค, เหตฺวตฺเถ, วิวิตฺตตฺถปฺปโยเค, ปมาณตฺเถ, ปุพฺพโยเค, พนฺธนตฺถปฺปโยเค, คุณวจเน , ปญฺเห, กถเน, โถกตฺเถ, อกตฺตริ จ ยทวธิภูตํ, เหตุกมฺมาทิภูตญฺจ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ, สทฺเทน ยถาโยคํ ทุติยา, ตติยา, ฉฏฺฐี จฯ

เอตฺถ จ ทูรนฺติกญฺจ ทูรนฺติกตฺถญฺจาติ ทูรนฺติกนฺติ สรูเปกเสสํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, เตน ทูรนฺติกตฺถปฺปโยเค, ตทตฺเถ จ อปาทานสญฺโญ โหติฯ

ทูรตฺถปฺปโยเค ตาว – กีวทูโร อิโต นฬการคาโม, ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, คามโต นาติทูเรฯ อารกา เต โมฆปุริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา, อารกา เตหิ ภควาฯ ทูรตฺเถ – ทูรโตว นมสฺสนฺติ, อทฺทส ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํฯ

อนฺติกตฺถปฺปโยเค – อนฺติกํ คามา, อาสนฺนํ คามา, สมีปํ คามา, คามสฺส สมีปนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยา, ตติยา จ, ทูรํ คามํ อาคโต, ทูเรน คาเมน อาคโต, ทูรโต คามา อาคโตติ อตฺโถฯ ทูรํ คาเมน วาฯ อนฺติกํ คามํ อาคโต, อนฺติกํ คาเมน วา, อาสนฺนํ คามํ, อาสนฺนํ คาเมน วา อิจฺจาทิฯ

อทฺธกาลนิมฺมาเน นิมฺมานํ นาม ปริมาณํ, ตสฺมิํ คมฺยมาเน – อิโต มถุราย จตูสุ โยชเนสุ สงฺกสฺสํ, ราชคหโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก สาวตฺถิฯ

กาลนิมฺมาเน – อิโต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก วิปสฺสี ภควา โลเก อุทปาทิ, อิโต วสฺสสหสฺสจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสติฯ

ตฺวาปจฺจยนฺตสฺส โลโป นาม ตทตฺถสมฺภเวปิ อวิชฺชมานตา, ตสฺมิํ ตฺวาโลเป กมฺมาธิกรเณสุ – ปาสาทา สงฺกเมยฺย, ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สงฺกเมยฺยาติ อตฺโถ ฯ ตถา หตฺถิกฺขนฺธา สงฺกเมยฺย, อภิธมฺมา ปุจฺฉนฺติ, อภิธมฺมํ สุตฺวา วา, อภิธมฺมา กถยนฺติ, อภิธมฺมํ ปฐิตฺวา วา, อาสนา วุฏฺฐเหยฺย, อาสเน นิสีทิตฺวา วาฯ

ทิสตฺถวาจีหิ โยเค, ทิสตฺเถ จ – อิโต สา ปุริมา ทิสา, อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา, อิโต สา ปจฺฉิมา ทิสา, อิโต สา อุตฺตรา ทิสา, อวีจิโต อุปริภวคฺคา, อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกา อิจฺจาทิฯ ทิสตฺเถ – ปุรตฺถิมโต ทกฺขิณโตติอาทิฯ เอตฺถ ปน สตฺตมิยตฺเถ โตปจฺจโยปิ ภวิสฺสติฯ

วิภตฺตํ นาม สยํ วิภตฺตสฺเสว ตทญฺญโต คุเณน วิภชนํ, ตสฺมิํ วิภตฺเต – ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺฐตโร วา นตฺถิ, อตฺตทนฺโต ตโต วรํฯ กิญฺจาปิ ทานโต สีลเมว วรํ, ตโต มยา สุตา อสฺสุตเมว พหุตรํ, สีลเมว สุตา เสยฺโยฯ ฉฏฺฐี จ, ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินโยฯ

อารติปฺปโยโค นาม วิรมณตฺถสทฺทปฺปโยโคฯ ตตฺถ – อสทฺธมฺมา อารติ, วิรติ ปาปา, ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต, อปฺปฏิวิรโต มุสาวาทาฯ

สุทฺธตฺถปฺปโยเค – โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ สุทฺโธ อสํสฏฺโฐ, มาติโต จ ปิติโต จ สุทฺโธ อนุปกฺกุฏฺโฐ อครหิโตฯ

ปโมจนตฺถปฺปโยเค – ปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามิ, มุตฺโต มารพนฺธนา, น เต มุจฺจนฺติ มจฺจุนา, มุตฺโตหํ สพฺพปาเสหิฯ

เหตฺวตฺเถ, สรูเปกเสสสฺส คหิตตฺตา เหตฺวตฺถปฺปโยเค จ สพฺพนามโต – กสฺมา นุ ตุมฺหํ ทหรา น มียเร, กสฺมา อิเธว มรณํ ภวิสฺสติ, กสฺมา เหตุนา, ยสฺมา จ กมฺมานิ กโรนฺติ, ยสฺมา ติห ภิกฺขเว, ตสฺมา ติห ภิกฺขเว เอวํ สิกฺขิตพฺพํ, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณ, ยสฺมา การณา, ตสฺมา การณา, กิํ การณาฯ ทุติยา, ฉฏฺฐี จ, กิํ การณํ, ตํ กิสฺส เหตุ, กิสฺส ตุมฺเห กิลมถฯ

เกน เหตุนา, เกน การเณน, เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา, เตน นิมิตฺเตน, เตน วุตฺตมิจฺจาทีสุ ‘‘เหตฺวตฺเถ จา’’ติ ตติยาฯ

วิวิตฺตํ นาม วิเวจนํ, ตทตฺถปฺปโยเค – วิวิตฺโต ปาปกา ธมฺมา, วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิฯ

ปมาณตฺเถ ตติยา จ, อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนํ, คมฺภีรโต จ ปุถุลโต จ โยชนํ จนฺทภาคาย ปริมาณํ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตปริมาโณ มชฺฌิมปเทโสฯ

ทีฆโส นว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา ปมาณิกา กาเรตพฺพาฯ

เอตฺถ จ ‘‘สฺมาหิสฺมิํน’’มิจฺจาทิโต ‘‘สฺมา’’ติ จ ‘‘โส, วา’’ติ จ วตฺตมาเน

[313] ทีโฆเรหิ

ทีฆ โอรอิจฺเจเตติ สฺมาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วาฯ

ทีฆโส, ทีฆมฺหา วา, [โอรโส, โอรมฺหา วา] ตติยา จ, โยชนํ อายาเมน, โยชนํ วิตฺถาเรน, โยชนํ อุพฺเพเธน สาสปราสิฯ

ปฐมตฺถวาจเกน ปุพฺพสทฺเทน โยโค ปุพฺพโยโค, เอตฺถ จ ปุพฺพคฺคหณํ อทิสตฺถวุตฺติโน ปุพฺพาทิคฺคหณสฺสุปลกฺขณนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, เตน ปราทิโยเคปิฯ ยถา – ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา, อิโต ปุพฺเพนาโหสิ, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา, ตโต อปเรน สมเยน, ตโต อุตฺตริมฺปิ อิจฺจาทิฯ

พนฺธนตฺถปฺปโยเค พนฺธนเหตุมฺหิ อิเณ ปญฺจมี, ตติยา จ โหติ, สตสฺมา พทฺโธ นโร รญฺญา, สเตน วา พทฺโธ นโรฯ

ผลสาธนเหตุภูตสฺส คุณสฺส วจนํ คุณวจนํ, ตสฺมิํ คุณวจเน ปญฺจมี, ตติยา จ, อิสฺสริยา ชนํ รกฺขติ ราชา, อิสฺสริเยน วา, สีลโต นํ ปสํสนฺติ, สีเลน วา, ปญฺญาย วิมุตฺติมโน อิจฺจาทิฯ

ปญฺหกถเนสุ – กุโตสิ ตฺวํ, กุโต ภวํ, ปาฏลิปุตฺตโตฯ เอตฺถ จ กถนํ นาม วิสฺสชฺชนํฯ

โถกตฺเถ อสตฺววจเน กรเณ ตติยา จ, โถกา มุจฺจติ, โถเกน มุจฺจติ วา, อปฺปมตฺตกา มุจฺจติ, อปฺปมตฺตเกน วา, กิจฺฉา มุจฺจติ, กิจฺเฉน วาฯ

อกตฺตริ อการเก ญาปกเหตุมฺหิ – กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา อุปฺปนฺนํ โหติ จกฺขุวิญฺญาณ, ตาวิทํ นามรูปํ อเหตุกํ สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺเพสญฺจ เอกสทิสภาวาปตฺติโตฯ

หุตฺวา อภาวโต นิจฺจา, อุทยพฺพยปีฬนา;

ทุกฺขา อวสวตฺติตฺตา, อนตฺตาติ ติลกฺขณํฯ

‘‘ปญฺจมี’’ติ วตฺตเตฯ

[314] การณตฺเถ จ

กโรติ อตฺตโน ผลนฺติ การณํ, การกเหตุ [ชนกเหตุ], ตสฺมิํ การณตฺเถ จ ปญฺจมีวิภตฺติ โหติ, วิกปฺเปนายํ, เหตฺวตฺเถ ตติยาย จ วิหิตตฺตา, อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อทสฺสนา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ, วิญฺญาณนิโรธา อิจฺจาทิฯ

กสฺมิํ อตฺเถ ฉฏฺฐี?

[315] สามิสฺมิํ ฉฏฺฐี

โก จ สามี?

[316] ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี

ปริคฺคยฺหตีติ ปริคฺคโห, โย ยสฺส ปริคฺคโห อายตฺโต สมฺพนฺธี, ตํ ปติ โส อตฺโถ สามิสญฺโญ โหติฯ วาคฺคหเณน สามิตพฺพ รุชาทิโยเคปิฯ

เอตฺถ จ กฺริยาภิสมฺพนฺธาภาวา น การกตา สมฺภวติฯ สามิภาโว หิ กฺริยาการกภาวสฺส ผลภาเวน คหิโต, ตถา หิ ‘‘รญฺโญ ปุริโส’’ติ วุตฺเต ยสฺมา ราชา ททาติ, ปุริโส จ ปติคฺคณฺหาติ, ตสฺมา ‘‘ราชปุริโส’’ติ วิญฺญายติฯ เอวํ โย ยสฺส อายตฺโต เสวกาทิภาเวน วา ภณฺฑภาเวน วา สมีป สมูหาวยววิการ การิยอวตฺถา ชาติ คุณ กฺริยาทิวเสน วา, ตสฺส สพฺพสฺสาปิ โส สมฺพนฺธาธารภูโต วิเสสนฏฺฐานี อาคมีวเสน ติวิโธปิ อตฺโถ สามี นามาติ คเหตพฺโพฯ

วุตฺตญฺจ

‘‘กฺริยาการกสญฺชาโต,

อสฺเสทํ ภาวเหตุโก;

สมฺพนฺโธ นาม โส อตฺโถ,

ตตฺถ ฉฏฺฐี วิธียเตฯ

ปารตนฺตฺยญฺหิ สมฺพนฺโธ,

ตตฺถ ฉฏฺฐี ภเวติโต;

อุปาธิฏฺฐานา คมิโต,

น วิเสสฺยาทิโต ติโต’’ติฯ

วิเสสนโต ตาว – รญฺโญ ปุริโสติ, เอตฺถ จ ราชา ปุริสํ อญฺญสามิโต วิเสเสติ นิวตฺเตตีติ วิเสสนํ, ปุริโส เตน วิเสสียตีติ วิเสสิตพฺโพ, เอวํ สพฺพตฺถ วิเสสิตพฺพโยเค วิเสสนโตว ฉฏฺฐีฯ

ภณฺเฑน สมฺพนฺเธ – ปหูตํ เม ธนํ สกฺก, เอตสฺส ปฏิวีโส, ภิกฺขุสฺส ปตฺตจีวรํฯ

สมีปสมฺพนฺเธ – อมฺพวนสฺส อวิทูเร, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเกฯ

สมูหสมฺพนฺเธ – สุวณฺณสฺส ราสิ, ภิกฺขูนํ สมูโหฯ

อวยวสมฺพนฺเธ – มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ, รุกฺขสฺส สาขาฯ

วิการสมฺพนฺเธ – สุวณฺณสฺส วิกติ, ภฏฺฐธญฺญานํ สตฺตุฯ

การิยสมฺพนฺเธ – ยวสฺส องฺกุโร, เมฆสฺส สทฺโท, ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว, กมฺมานํ ผลํ วิปาโกฯ

อวตฺถาสมฺพนฺเธ – ขนฺธานํ ปาตุภาโว, ขนฺธานํ ชรา, ขนฺธานํ เภโทฯ

ชาติสมฺพนฺเธ – มนุสฺสสฺส ภาโว, มนุสฺสานํ ชาติฯ

คุณสมฺพนฺเธ – สุวณฺณสฺส วณฺโณ, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺส, พุทฺธสฺส คุณโฆโส, ปุปฺผานํ คนฺโธ, ผลานํ รโส, จิตฺตสฺส ผุสนา, สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ, ติลานํ มุฏฺฐิ, เตสํ สมาโยโค, สนฺธิโน วิโมกฺโข, ตถาคตสฺส ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ, ปุพฺพจริยํ วา, สุขํ เต, ทุกฺขํ เต, เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, ปญฺญาย ปฏุภาโว, รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา, รูปสฺส อุปจโยฯ

กฺริยาสมฺพนฺเธ – ปาทสฺส อุกฺขิปนํ, ปาทสฺส อวกฺเขปนํ วา, หตฺถสฺส สมิญฺชนํ, ปาทานํ ปสารณํ, ธาตูนํ คมนํ, ธาตูนํเยว ฐานํ, นิสชฺชา, สยนํ วาฯ ตถา ตสฺส นามโคตฺตาทิ, ตสฺส การณํ, ตสฺส มาตาปิตโร, ตสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปจฺฉโต, นครสฺส ทกฺขิณโต, วสฺสานํ ตติเย มาเส, น ตสฺส อุปมา, กุเวรสฺส พลิ อิจฺจาทิฯ

ฐานิโต – ยเมทนฺตสฺสาเทโส, โอ อวสฺสฯ

อาคมิโต – ปุถสฺสาคโม อิจฺจาทิฯ

สามิโยเค – เทวานมินฺโท, มิคานํ ราชาฯ

ตพฺพ รุชาทิโยเค – มหาเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิกนฺทิตพฺพํ วิรวิตพฺพํ, เทวทตฺตสฺส รุชติ, ตสฺส โรโค อุปฺปชฺชติ, รชกสฺส วตฺถํ ททาติ, มุสาวาทสฺส โอตฺตปฺปํ อิจฺจาทิฯ

‘‘กฺวจิ, ตติยาสตฺตมีน’’นฺติ จ วตฺตเตฯ

[317] ฉฏฺฐี จ

ตติยาสตฺตมีนมตฺเถ กฺวจิ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติฯ

ยชสฺส กรเณ – ปุปฺผสฺส พุทฺธํ ยชติ, ปุปฺเผน วา, ฆตสฺส อคฺคิํ ชุโหติฯ

สุหิตตฺถโยเค – ปตฺตํ โอทนสฺส ปูเรตฺวา, โอทเนนาติ อตฺโถฯ อิมเมว กายํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ, ปูรํ หิรญฺญสุวณฺณสฺส, ปูรติ พาโล ปาปสฺสฯ

ตุลฺยตฺถกิมลมาทิโยเค – ปิตุสฺส ตุลฺโย, ปิตรา วา ตุลฺโย, มาตุ สทิโส, มาตรา สทิโส วา, กิํ ตสฺส จ ตุฏฺฐสฺส, กิํ เตน ตุฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ อลํ ตสฺส จ ตุฏฺฐสฺสฯ

กตฺตริ กิตปฺปจฺจยโยเค – โสภนา กจฺจายนสฺส กติ, กจฺจายเนน วา, รญฺโญ สมฺมโต, รญฺญา วา, เอวํ รญฺโญ ปูชิโต, รญฺโญ สกฺกโต, รญฺโญ อปจิโต, รญฺโญ มานิโต, อมตํ เตสํ ภิกฺขเว อปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตาสติ อปริภุตฺตา อิจฺจาทิฯ

สตฺตมิยตฺเถ กุสลาทิโยเค – กุสลา นจฺจคีตสฺส สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย, กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ, กุสโล มคฺคสฺส, กุสโล อมคฺคสฺส, สนฺติ หิ ภนฺเต อุฬารา ยกฺขา ภควโต ปสนฺนา, ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ, ทิวเส ติกฺขตฺตุํ วา, มาสสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ อิจฺจาทิฯ

‘‘กฺวจิ, ฉฏฺฐี’’ติ จ วตฺตเตฯ

[318] ทุติยาปญฺจมีนญฺจ

ทุติยาปญฺจมีนมตฺเถ จ กฺวจิ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติฯ

ทุติยตฺเถ กมฺมนิ กิตกโยเค – ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร, สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโร, อมตสฺส ทาตา, ภินฺนานํ สนฺธาตา, สหิตานํ อนุปฺปทาตา, โพเธตา ปชาย, กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก, อวิสํวาทโก โลกสฺส, ปาปานํ อกรณํ สุขํ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อจฺฉริโย อรชเกน วตฺถานํ ราโค, อจฺฉริโย อโคปาลเกน คาวีนํ โทโหฯ

ตถา สริจฺฉาทีนํ กมฺมนิ – มาตุ สรติ, มาตรํ สรติ, น เตสํ โกจิ สรติ, สตฺตานํ กมฺมปฺปจฺจยา, ปุตฺตสฺส อิจฺฉติ, ปุตฺตมิจฺฉติฯ

กโรติสฺส ปติยตเน จ – ปติยตนํ อภิสงฺขาโร, อุทกสฺส ปติกุรุเต, อุทกํ ปติกุรุเต, กณฺฑสฺส ปติกุรุเต, กณฺฑํ ปติกุรุเตฯ

ปญฺจมิยตฺเถ ปริหานิภยตฺถโยเค – อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ, กิํ นุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน, ภีโต จตุนฺนํ อาสิวิสานํ อิจฺจาทิฯ

กฺวจีติ กิํ? คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, กาเลน ธมฺมิํ กถํ ภาสิตา โหติ, ปเรสํ ปุญฺญานิ อนุโมทิตา, พุชฺฌิตา สจฺจานิ, กฏํ การโก, ปสโว ฆาตโกฯ

ตถา น นิฏฺฐาทีสุ จ – สุขกามี วิหารํ กโต, รถํ กตวนฺโต, รถํ กตาวี, กฏํ กตฺวา, กฏํ กโรนฺโต, กฏํ กราโน, กฏํ กุรุมาโน อิจฺจาทิฯ

กสฺมิํ อตฺเถ สตฺตมี?

[319] โอกาเส สตฺตมี

โอกาสการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ

โก จ โอกาโส?

[320] โยธาโร ตโมกาสํ

อาธารียติ อสฺมินฺติ อาธาโร, อธิกรณํฯ กตฺตุกมฺมสมเวตานํ นิสชฺชปจนาทิกฺริยานํ ปติฏฺฐานฏฺเฐน โย อาธาโร, ตํ การกํ โอกาสสญฺญํ โหติฯ

กเฏ นิสีทติ เทวทตฺโต, ถาลิยํ โอทนํ ปจติฯ เอตฺถ หิ เทวทตฺตตณฺฑุลานํ กตฺตุกมฺมานํ ธารณโต ตํสมเวตํ อาสนปจนสงฺขาตํ กฺริยํ ธาเรติ นามฯ

โส ปนายโมกาโส จตุพฺพิโธ พฺยาปิโก โอปสิเลสิโก สามีปิโก เวสยิโกติฯ

ตตฺถ พฺยาปิโก นาม ยตฺถ สกโลปิ อาธารภูโต อตฺโถ อาเธยฺเยน ปตฺถโฏ โหติ, ยสฺมิญฺจ อาเธยฺยภูตํ กิญฺจิ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติ, ตํ ยถา – ติเลสุ เตลํ อตฺถิ, ขีเลสุ ชลํ, ทธิมฺหิ สปฺปีติฯ

โอปสิเลสิโก นาม ปจฺเจกสิทฺธานํ ภาวานํ ยตฺถ อุปสิเลเสน อุปคโม โหติ, ยสฺมิญฺจ อาเธยฺโย อุปสิลิสฺสติ อลฺลียิตฺวา ติฏฺฐติ, ตํ ยถา – อาสเน นิสินฺโน สงฺโฆ, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, ฆเฏสุ อุทกํ อตฺถิ, ทูเร ฐิโต, สมีเป ฐิโตติฯ

สามีปิโก นาม ยตฺถ สมีเป สมีปิโวหารํ กตฺวา ตทายตฺตวุตฺติตาทีปนตฺถํ อาธารภาโว วิกปฺปียติ, ตํ ยถา – คงฺคายํ โฆโส วสติ, คงฺคาย สมีเป วโช วสตีติ อตฺโถฯ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน, สาวตฺถิยา สมีเปติ อตฺโถฯ

เวสยิโก นาม ยตฺถ อญฺญตฺถาภาววเสน, เทสนฺตราวจฺเฉทวเสน วา อาธารภาโว ปริกปฺโป, ตํ ยถา – อากาเส สกุณา ปกฺขนฺติ, ภูมีสุ มนุสฺสา จรนฺติ, ชเลสุ มจฺฉา, ปาเทสุ ปติโต, ปาปสฺมิํ รมตี มโน, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน, ปญฺญาย สาธุ, วินเย นิปุโณ, มาตริ สาธุ, ปิตริ นิปุโณ อิจฺจาทิฯ

สพฺโพปิ จายมาธาโร ปธานวเสน วา ปริกปฺปิตวเสน วา กฺริยาย ปติฏฺฐา ภวตีติ โอกาโสตฺเวว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

วุตฺตญฺเจตํ

‘‘กิริยา กตฺตุกมฺมานํ,

ยตฺถ โหติ ปติฏฺฐิตา;

‘โอกาโส’ติ ปวุตฺโต โส,

จตุธา พฺยาปิกาทิโตฯ

พฺยาปิโก ติลขีราทิ,

กโฏ โอปสิเลสิโก;

สามีปิโก ตุ คงฺคาทิ,

อากาโส วิสโย มโต’’ติฯ

‘‘ฉฏฺฐี, สตฺตมี’’ติ จ อธิกาโรฯ

[321] สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขีปติภูปสูตกุสเลหิ จ

สามี อิสฺสร อธิปติ ทายาท สกฺขิปติภู ปสูต กุสลอิจฺเจเตหิ โยเค ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จฯ อุภยตฺถํ วจนํฯ

ควํ สามิ, โคสุ สามิ, ควํ อิสฺสโร, โคสุ อิสฺสโร, ควํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, ควํ ทายาโท, โคสุ ทายาโท, ควํ สกฺขิ, โคสุ สกฺขิ, ควํ ปติภู, โคสุ ปติภู, ควํ ปสูโต, โคสุ ปสูโต, ควํ กุสโล, โคสุ กุสโลฯ

[322] นิทฺธารเณ จ

นีหริตฺวา ธารณํ นิทฺธารณํ, ชาติ คุณ กฺริยา นาเมหิ สมุทายโต เอกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ, ตสฺมิํ นิทฺธารณตฺเถ คมฺยมาเน ตโต สมุทายวาจิลิงฺคมฺหา ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จฯ

มนุสฺสานํ ขตฺติโย สูรตโม, มนุสฺเสสุ ขตฺติโย สูรตโม, กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหา คาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมา, อทฺธิกานํ ธาวนฺโต สีฆตโม, อทฺธิเกสุ ธาวนฺโต สีฆตโม, อายสฺมา อานนฺโท อรหตํ อญฺญตโร อโหสิ, อรหนฺเตสุ วา อิจฺจาทิฯ

[323] อนาทเร จ

อนาทเร คมฺยมาเน ภาววตา ลิงฺคมฺหา ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จฯ อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ ปพฺพชิ, มาตาปิตูสุ รุทนฺเตสุ ปพฺพชิฯ

อาโกฏยนฺโต โส เนติ,

สิวิราชสฺส เปกฺขโต;

มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย,

เปกฺขมาเน มหาชเนฯ

[324] กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี

กมฺมกรณนิมิตฺตอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ

กมฺมตฺเถ – ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ, มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, ปุริสสฺส พาหาสุ คเหตฺวาฯ

กรณตฺเถ – หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปตฺเตสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ, โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเกฯ

นิมิตฺตตฺเถ – ทีปิ จมฺเมสุ หญฺญเต, กุญฺชโร ทนฺเตสุ หญฺญเต, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยํ, มุสาวาทนิมิตฺตํ มุสาวาทปฺปจฺจยาติ อตฺโถฯ

‘‘สตฺตมี’’ติ อธิกาโรฯ

[325] สมฺปทาเน จ

สมฺปทานตฺเถ จ ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลํ, สงฺเฆ โคตมิ เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิฯ

ยา ปลาลมยํ มาลํ, นารี ทตฺวาน เจติเย;

อลตฺถ กญฺจนมยํ, มาลํ โพชฺฌงฺคิกญฺจ สาฯ

[326] ปญฺจมฺยตฺเถ จ

ปญฺจมฺยตฺเถ จ ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ กทลีสุ คเช รกฺขนฺติฯ

[327] กาลภาเวสุ จ

กาโล นาม นิเมส ขณ ลย มุหุตฺต ปุพฺพณฺหาทิโก, ภาโว นาม กฺริยา, สา เจตฺถ กฺริยนฺตรูปลกฺขณาว อธิปฺเปตา, ตสฺมิํ กาลตฺเถ จ ภาวลกฺขเณ ภาวตฺเถ จ ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ

กาเล – ปุพฺพณฺหสมเย คโต, สายนฺหสมเย อาคโต, อกาเล วสฺสติ ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ, ผุสฺสมาสมฺหา ตีสุ มาเสสุ เวสาขมาโส, อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมาฯ

ภาเวนภาวลกฺขเณ – ภิกฺขุสงฺเฆสุ โภชียมาเนสุ คโต, ภุตฺเตสุ อาคโต, โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต, ชายมาเน โข สาริปุตฺต โพธิสตฺเต อยํ ทสสหสฺสิโลกธาตุ สํกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิฯ

ปาสาณา สกฺขรา เจว, กฐลา ขาณุกณฺฏกา;

สพฺเพ มคฺคา วิวชฺเชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเกฯ

อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ อิจฺจาทิฯ

[328] อุปาฌาธิกิสฺสรวจเน

ทฺวิปทมิทํฯ อธิกตฺเถ, อิสฺสรตฺเถ จ วตฺตมาเนหิ อุปอธิอิจฺเจเตหิ โยเค อธิกิสฺสรวจเน คมฺยมาเน ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ

อธิกวจเน – อุป ขาริยํ โทโณ, ขาริยา โทโณ อธิโกติ อตฺโถฯ ตถา อุป นิกฺเข กหาปณํ, อธิ เทเวสุ พุทฺโธ, สมฺมุติอุปปตฺติวิสุทฺธิเทวสงฺขาเตหิ ติวิเธหิปิ เทเวหิ สพฺพญฺญู พุทฺโธว อธิโกติ อตฺโถฯ

อิสฺสรวจเน – อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปญฺจาลาติ อตฺโถฯ

[329] มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา จ

มณฺฑิตอุสฺสุกฺกอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จฯ มณฺฑิตสทฺโท ปเนตฺถ ปสนฺนตฺถวาจโก, อุสฺสุกฺกสทฺโท สอีหตฺโถฯ ญาเณน ปสนฺโน, ญาณสฺมิํ ปสนฺโน, ญาเณน อุสฺสุกฺโก, ญาณสฺมิํ อุสฺสุกฺโก สปฺปุริโสฯ

การกํ ฉพฺพิธํ สญฺญา-วสา ฉพฺพีสตีวิธํ;

ปเภทา สตฺตธา กมฺมํ, กตฺตา ปญฺจวิโธ ภเวฯ

กรณํ ทุวิธํ โหติ, สมฺปทานํ ติธา มตํ;

อปาทานํ ปญฺจวิธํ, อาธาโร ตุ จตุพฺพิโธฯ

วิภตฺติโย ปน ปจฺจตฺตวจนาทิวเสน อฏฺฐวิธา ภวนฺติฯ ยถาห

‘‘ปจฺจตฺตมุปโยคญฺจ, กรณํ สมฺปทานิยํ;

นิสฺสกฺกํ สามิวจนํ, ภุมฺมาลปนมฏฺฐม’’นฺติฯ

อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ การกกณฺโฑ

ตติโยฯ

4. สมาสกณฺฑ

อถ นามเมว อญฺญมญฺญสมฺพนฺธีนํ สมาโสติ นามนิสฺสิตตฺตา, สยญฺจ นามิกตฺตา นามานนฺตรํ สมาโส วุจฺจเตฯ

โส จ สญฺญาวเสน ฉพฺพิโธ อพฺยยีภาโว กมฺมธารโย ทิคุ ตปฺปุริโส พหุพฺพีหิ ทฺวนฺโท จาติฯ

อพฺยยีภาวสมาส

ตตฺร ปฐมํ อพฺยยีภาวสมาโส วุจฺจเต;

โส จ นิจฺจสมาโสติ อสฺสปทวิคฺคโหฯ

‘‘อุปนครํ’’อิตีธ – อุปสทฺทโต ปฐเมกวจนํ สิ, ตสฺส อุปสคฺคปรตฺตา ‘‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จา’’ติ โลโป, นครสทฺทโต ฉฏฺเฐกวจนํ ส, นครสฺส สมีปนฺติ อญฺญปเทน วิคฺคเห –

‘‘นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ’’ติ สมาสวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเตฯ

[330] อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว

อุปสคฺคปุพฺพโก, นิปาตปุพฺพโก จ นามิโก ยุตฺตตฺโถ เตเหว อตฺตปุพฺพเกหิ อุปสคฺคนิปาเตหิ สห นิจฺจํ สมสียเต, โส จ สมาโส อพฺยยีภาวสญฺโญ โหติฯ อิธ อพฺยยีภาวาทิสญฺญาวิธายกสุตฺตาเนว วา สญฺญาวิธานมุเขน สมาสวิธายกานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ