ลฬานมวิเสโส ฯ ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน ‘‘โสฬส’’ อิติ นิจฺจํ, ‘‘เตฬส, เตรส, จตฺตาลีสํ, จตฺตารีส’’มิติ วิภาสา, ทส ปนฺนรสาทีสุ น จ โหติฯ

สตฺต จ ทส จ, สตฺตหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ สตฺตรส, สตฺตทสฯ

อฏฺฐ จ ทส จ, อฏฺฐหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ อฏฺฐทส อิตีธ อาตฺเต กเต –

‘‘วา, ทสฺส, ร, สงฺขฺยาเน’’ติ จ วตฺตเตฯ

[259] อฏฺฐาทิโต จฯ

อฏฺฐาทิโต จ ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รกาโร โหติ วา สงฺขฺยาเนฯ อฏฺฐารส, อฏฺฐาทสฯ

อฏฺฐาทิโตติ กิํ? จตุทฺทสฯ

กติสทฺโท พหุวจนนฺโตว, ‘‘กติ โย’’ อิตีธ

นิจฺจํ โยโลปาทิ, รสฺสตฺตํ, กติ ติฏฺฐนฺติ, กติ ปสฺสสิ, กติหิ กติภิ, กตินํ, กติหิ กติภิ, กตินํ, กติสุฯ

อลิงฺคนามํ นิฏฺฐิตํฯ

วิภตฺติปฺปจฺจยวิธาน

อถ วิภตฺติปฺปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเตฯ

เตสํ ปนาลิงฺคตฺตา, นิปาตตฺตา จ ติลิงฺเค, วจนทฺวเย จ สมานํ รูปํฯ

ปุริสสฺมา, ปุริเสหิ วาติ อตฺเถ –

[260] กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถฯ

สพฺพสฺมา สุทฺธนามโต, สพฺพนามโต จ ลิงฺคมฺหา กฺวจิ โตปจฺจโย โหติ ปญฺจมฺยตฺเถฯ

[261] ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาฯ

โตอาทิ เยสํ ทานิปริยนฺตานํ ปจฺจยานํ เต โหนฺติ ปจฺจยา ตฺวาทโย, เต ปจฺจยา วิภตฺติสญฺญา โหนฺติฯ เตน ตทนฺตานมฺปิ วิภตฺยนฺตปทตฺตํ สิทฺธํ โหติฯ

ปุริสโต, เอวํ ราชโต วา, โจรโต วา, อคฺคิโต วา, คหปติโต วา, หตฺถิโต, เหตุโต, สพฺพญฺญุโต, กญฺญโต, ยุตฺติโต, อิตฺถิโต, ภิกฺขุนิโต, เอตฺถ จ ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสาปจฺจเยสุ จา’’ติ โตปจฺจเย รสฺสตฺตํฯ ยาคุโต, ชมฺพุโต, จิตฺตโต, อายุโต อิจฺจาทิฯ

สพฺพนามโต สพฺพสฺมา, สพฺเพหีติ วา อตฺเถ สพฺพโต, เอวํ ยโต, ตโต, กตรโต, กตมโต, อิตรโต, อญฺญโต, เอกโต, อุภยโต, ปุพฺพโต, ปรโต, อปรโต, ทกฺขิณโต, อุตฺตรโต, อมุโตฯ

‘‘กิสฺส, กุ’’อิติ จ วตฺตเตฯ

[262] ตฺรโตเถสุ จฯ

กิมิจฺเจตสฺส กุ โหติ ตฺรโต ถอิจฺเจเตสุ จ ปเรสุฯ กสฺมา, เกหีติ วา กุโตฯ

‘‘โตเถสู’’ติ วตฺตเตฯ

[263] สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วาฯ

สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ วา โตถอิจฺเจเตสุฯ เอตสฺมา, เอเตหีติ วา อโตฯ

‘‘สพฺพสฺเสตสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[264] เอ โตเถสุ จฯ

สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส เอกาโร โหติ วา โตถอิจฺเจเตสุฯ ทฺวิตฺตํ, เอตฺโตฯ

‘‘สพฺพสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ

[265] อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จฯ

อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อิกาโร โหติ ถํทานิหโตธอิจฺเจเตสุ จฯ อิมสฺมาติ อิโตฯ

‘‘กฺวจิ โต’’ติ โยควิภาเคน อาทิปฺปภุตีหิ โต สตฺตมิยตฺเถฯ อนิจฺจาทีหิ ตติยตฺเถ จฯ ยถา – อาทิมฺหีภิ อตฺเถ อาทิโตฯ เอวํ มชฺฌโต, เอกโต, ปุรโต, ปจฺฉโต, ปสฺสโต, ปิฏฺฐิโต, ปาทโต, สีสโต, อคฺคโต, มูลโต, ปรโต อิจฺจาทโยฯ

ตติยตฺเถ อนิจฺเจนาติ อนิจฺจโต, อนิจฺจโต สมฺมสติฯ เอวํ ทุกฺขโต, โรคโต, คณฺฑโต อิจฺจาทโยฯ

‘‘อตฺเถ, กฺวจี’’ติ จ วตฺตเตฯ

[266] ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิฯ

สพฺพนาเมหิ ปรา ตฺร ถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ สพฺพสฺมิํ, สพฺเพสุ จาติ สพฺพตฺร สพฺพตฺถฯ

เอวํ ยตฺร ยตฺถ, ตตฺร ตตฺถ, อิตรตฺร อิตรตฺถ, อญฺญตฺร อญฺญตฺถ, อุภยตฺร อุภยตฺถ, ปรตฺร ปรตฺถ, กุตฺร กุตฺถ, ‘‘ตฺรโตเถสุ จา’’ติ กุตฺตํฯ ‘‘กิสฺส ก เว จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กาเทโสฯ กตฺถ, อมุตฺร อมุตฺถฯ

‘‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร’’ติ วตฺตเตฯ

[267] ตฺเร นิจฺจํฯ

สพฺพสฺเสว เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ นิจฺจํ ตฺเร ปเรฯ อตฺรฯ ‘‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา’’ติ อตฺตํ, ‘‘เอ โตเถสุ จา’’ติ เอกาโร, อตฺถ, เอตฺถฯ

‘‘กฺวจิ, อตฺเถ, สตฺตมิยา’’ติ จ อธิกาโร, สพฺพสฺมินฺติ อตฺเถ –

[268] สพฺพโต ธิฯ

สพฺพอิจฺเจตสฺมา ธิปฺปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ สพฺพธิฯ

[269] กิสฺมา โวฯ

กิมิจฺเจตสฺมา วปฺปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ

[270] กิสฺส ก เว จฯ

กิมิจฺเจตสฺส กสทฺโท อาเทโส โหติ วปฺปจฺจเยปเรฯ จคฺคหเณน ถหมาทิอวปฺปจฺจเยปิฯ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา กกาเร อการสฺส โลโป จ วมฺหิฯ กฺว คโตสิ ตฺวํฯ

‘‘กิสฺมา’’ติ วตฺตเตฯ

[271] หิํหํหิญฺจนํ ฯ

กิมิจฺเจตสฺมา หิํ หํ หิญฺจนํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ

‘‘กิสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ

[272] กุ หิํหํสุ จฯ

กิมิจฺเจตสฺส กุ โหติ หิํ หํ อิจฺเจเตสุฯ จคฺคหเณน หิญฺจนํทาจนมิจฺจาทีสุปิฯ กิสฺมินฺติ กุหิํ, กุหํ, กุหิญฺจนํ, กหํ กาเทโสฯ

‘‘หิํ ห’’นฺติ วตฺตเตฯ

[273] ตมฺหา จฯ

ตอิจฺเจตสฺมา จ สพฺพนามโต หิํหํปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ ตสฺมินฺติ ตหิํ, ตหํฯ

[274] อิมสฺมา หธา จฯ

อิมสทฺทโต หธปฺปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ ‘‘อิมสฺสิ ถ’’นฺติอาทินา อิกาโรฯ อิมสฺมินฺติ อิห, อิธฯ

[275] ยโต หิํฯ

ยอิจฺเจตสฺมา สพฺพนามโต หิํปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ ยสฺมินฺติ ยหิํฯ

‘‘กาเล’’ติ อธิกาโรยํฯ

กสฺมิํ กาเลติ อตฺเถ

[276] กิํสพฺพญฺเญกยกุหิ ทา ทาจนํฯ

กิํ สพฺพอญฺญเอกยอิจฺเจเตหิ สพฺพนาเมหิ ทาปจฺจโย โหติฯ กุอิจฺเจตสฺมา ทาจนญฺจ กาเล กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ

‘‘กิสฺส ก เว จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กาเทโส, กทาฯ

[277] สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วาฯ

สพฺพอิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส สสทฺทาเทโส โหติ วา ทาปจฺจเย ปเรฯ สพฺพสฺมิํ กาเลติ สทา, สพฺพทาฯ

เอวํ อญฺญทา, เอกทา, ยทา, กสฺมิํ กาเลติ กุทาจนํ, ‘‘กุ หิํหํสุ จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กุตฺตํ, ‘‘กุ’’อิติ นิปาตเนน วาฯ

‘‘ทา’’ติ วตฺตเตฯ

[278] ตมฺหา ทานิ จฯ

ตอิจฺเจตสฺมา สพฺพนามโต ทานิทาปจฺจยา โหนฺติ กาเล กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ ตสฺมิํ กาเลติ ตทานิ, ตทาฯ

[279] อิมสฺมา รหิธุนาทานิ จฯ

อิมสทฺทโต รหิ ธุนา ทานิอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กาเล กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ

‘‘สพฺพสฺส, อิมสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[280] เอต รหิมฺหิฯ

สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอตาเทโส โหติ รหิมฺหิ ปจฺจเย ปเรฯ อิมสฺมิํ กาเลติ เอตรหิฯ

[281] อ ธุนามฺหิ จฯ

สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส อกาโร โหติ ธุนาปจฺจเย ปเรฯ อธุนา, อิมสทฺทสฺส อิกาโรฯ อิมสฺมิํ กาเลติ อิทานิฯ

วิภตฺติปฺปจฺจยวิธานํ นิฏฺฐิตํฯ

โอปสคฺคิกปท

อถาลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติเภทา อุปสคฺคนิปาตา วุจฺจนฺเตฯ

ป ปรา นิ นี อุ ทุ สํ วิ อว อนุ ปริ อธิ อภิ ปติ สุ อา อติ อปิ อป อุป อิติ ปีสติ อุปสคฺคาฯ

ตตฺถ ปสทฺโท ปการา’ทิกมฺม ปธานิ’สฺสริย’นฺโตภาววิโยค ตปฺปร ภุสตฺถ สมฺภวติตฺติ อนาวิล ปตฺถนาทีสุฯ ปอิติ อยมุปสคฺโค เอเตสุ ปการาทีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ, ยถา – ปกาเร ปญฺญา, อาทิกมฺเม วิปฺปกตํ, ปธาเน ปณีตํ, ปธานํ ปธานตฺตํ, อิสฺสริเย ปภู อยํ เทสสฺส, อนฺโตภาเว ปกฺขิตฺตํ, วิโยเค ปวาสี, ตปฺปเร ปาจริโย, ภุสตฺเถ ปวุทฺธกาโย, สมฺภเว หิมวตา คงฺคา ปภวติ, ติตฺติยํ ปหูตมนฺนํ, อนาวิเล ปสนฺนมุทกํ, ปตฺถเน ปณิหิตํฯ