เมนู

จุณ เฉทเนฯ โจณติฯ

มณ จาเคฯ เวรํ มณตีติ เวรมณิ

ผุณ วิกิรเณ วิธุนเน จฯ ผุณติฯ องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติฯ

อิมานิ การนฺตธาตุรูปานิฯ

อิติ ภูวาทิคเณ วคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ตการนฺตธาตุ

อถ วคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

เต ปาลเนฯ ปาลนํ รกฺขณํฯ ตายติฯ ตาณํ, โคตฺตํ, นกฺขตฺตํฯ อฆสฺส ตาตาฯ กิจฺเฉนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมิ ธมํฯ ตตฺถ โคตฺตนฺติ คํ ตายตีติ โคตฺตํฯ ‘‘โคตโม กสฺสโป’’ติ หิ อาทินา ปวตฺตมานํ คํ วจนํ พุทฺธิญฺจ ตายติ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ โคตฺตํฯ ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, ตถา อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติฯ โก ปน โสติ? อญฺญกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมฺมุทิตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามญฺญรูปํฯ

นกฺขตฺตนฺติ วิสมคติยา อคนฺตฺวา อตฺตโน วีถิยาว คมเนน นกฺขนํ คมนํ ตายติ รกฺขตีติ นกฺขตฺตํ, ตํ ปน อสฺสยุชาทิวเสน สตฺตวีสติวิธํ โหติฯ

ตถา หิ อสฺสยุโช ภรณี กตฺติกา โรหณี มิคสิโร อทฺทา ปุนพฺพสุ ผุสฺโส อสฺสลิโส มาโฆ ปุพฺพผคฺคุณี อุตฺตรผคฺคุณี หตฺโถ จิตฺตํ สฺวาติ วิสาขา อนุราธา เชฏฺฐา มูลํ ปุพฺพาสฬฺหํ อุตฺตราสฬฺหํ สาวณํ ธนสิฏฺฐา สตภิสตฺตํ ปุพฺพภทฺทปทํ อุตฺตรภทฺทปทํ เรวตี จาติ สตฺตวีสติ นกฺขตฺตานิฯ ตานิ ปน อตฺตโน คมนฏฺฐานํ อีสกมฺปิ น วิชหนฺติ กิญฺจิ สีฆํ กิญฺจิ ทนฺธํ, กทาจิ สีฆํ, กทาจิ ทนฺธํ, เอตฺโต อิโต จาติ เอวํ วิสมคติยา อคนฺตฺวา ยนฺตจกฺเก ปฏิปาฏิยา โยชิตานิ วิย สมปฺปมาณคติยา อตฺตโน วีถิยาว คจฺฉนฺตานิ มณฺฑลากาเรน สิเนรุํ ปริวตฺตนฺติฯ เอวํ อิมานิ นกฺขนํ คมนํ ตายนฺติ รกฺขนฺตีติ นกฺขตฺตานีติ วุจฺจนฺติฯ โปราณา ปน ขรธาตุวเสน ‘‘นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานี’’ติ อาโวจุํ, ‘‘นกฺขตฺตํ โชติ ริกฺขํ ตํ’’ อิจฺเจตานิ นกฺขตฺตตารกานํ นามานิฯ ‘‘อุฬุ ตารา ตารกา’’ติ อิมานิ ปน สพฺพาสมฺปิ ตารกานํ สาธารณนามานิฯ โอสธีติ ปน ตารกาวิเสสสฺส นามํฯ

จิติ สญฺญาเณฯ สญฺญาณํ จิหนํ ลกฺขณกรณํฯ เจตติฯ จิหนํ กโรตีติ อตฺโถฯ อีการนฺตวเสน วุตฺตตฺตา อสฺมา ธาตุโต สกิ สงฺกายนฺติ ธาตุโต วิย นิคฺคหีตาคโม น โหติฯ เอส นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ

ปต คติยํฯ ปตติฯ ปปตติ ปปาตํ, ปปเตยฺยหํฯ ปาปตฺตํ นิรยํ ภุสํฯ อหํสทฺเทน โยเชตพฺพํ, ปาปตฺตํ ปปติโตสฺมีติ อตฺโถฯ ปาปตฺถ นิรยํ ภุสํ, โสกุมาโรติ โยเชตพฺพํ, ปาปตฺถ ปปติโตติ อตฺโถฯ ปโรกฺขาปทญฺหิเอตํ ทฺวยํฯ ‘‘ปาวทํ ปาวทา’’ติอาทีสุ วิย อุปสคฺคปทสฺส ทีฆภาโว, ตโต อํสทฺทสฺส ตฺตํอาเทโส, สทฺทสฺส จ ตฺถาเทโส ภวติฯ อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโยฯ

อต สาตจฺจคมเนฯ สาตจฺจคมนํ นิรนฺตรคมนํฯ อตติฯ ยสฺมา ปน อตธาตุ สาตจฺจคมนตฺถวาจิกา, ตสฺมา ภวาภวํ ธาวนฺโต ชาติชราพฺยาธิมรณาทิเภทํ อเนกวิหิตํ สํสารทุกฺขํ อตติ สตตํ คจฺฉติ ปาปุณาติ อธิคจฺฉตีติ อตฺตาติปิ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํฯ อตฺถนฺตรวเสน ปน ‘‘อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว’’ติ จ ‘‘สุขทุกฺขํ อทติ อนุภวตีติ อตฺตา’’ติ จ ‘‘อตฺตมโนติ ปีติโสมนสฺเสน คหิตมโน’’ติ จ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา อตฺถสฺส คเหตพฺพโตติฯ

จุต อาเสจเน ขรเณ จฯ โจตติฯ

อติ พนฺธเนฯ อนฺตติฯ อนฺตํฯ อนฺติยติพนฺธิยติ อนฺตคุเณนาติ อนฺตํฯ อิธ อนฺต สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริย’’นฺติ เอตฺถ ทฺวตฺติํสาการนฺโตคธํ กุณปนฺตํ อนฺตํ นามฯ ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติฯ หริตนฺตํ วา’’ติ เอตฺถ อนฺติมมริยาทนฺโต อนฺโต นามฯ ‘‘อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกาน’’นฺติ เอตฺถ ลามกนฺโตฯ ‘‘สกฺกาโย เอโก อนฺโต’’ติ เอตฺถ โกฏฺฐาสนฺโตฯ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สปฺปจฺจยสงฺขยา’’ติ เอตฺถ โกฏนฺโตฯ อิจฺเจวํ –

กุณปนฺตํ อนฺติมญฺจ, มริยาโท จ ลามกํ;

โกฏฺฐาโส โกฏิ’เม อตฺโถ, อนฺตสทฺเทน ภาสิตาฯ

กิต นิวาเส โรคาปนยเน จฯ เกตติฯ สาเกตํ น ครํ, นิเกโต, นิเกตํ ปาวิสิฯ อาโมทมาโน คจฺฉติ สนฺนิเกตํฯ ติกิจฺฉติ, จิกิจฺฉติ, จิกิจฺฉา, จิกิจฺฉโกฯ ตตฺถ สาเกตนฺติ สายํ คหิตวสนฏฺฐานตฺตา สาเกตํ, ยํสทฺทโลโปฯ

ยต ปติยตเนฯ ปติยตนํ วายามกรณํฯ ยตติฯ ยติ, ยตวา, ปยตนํ, อายตนํ, โลกายตํฯ เอตฺถ อายตนนฺติ อายตนโต อายตนํ, จกฺขุรูปาทีนิฯ เอตานิ หิ ตํทฺวารารมฺมณจิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทิกิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺฐหนฺติ ฆฏนฺติ วายมนฺติ เอเตสูติ ‘‘อายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอตฺถ ปน นีตนุธาตูนํ วเสนปิ อายตนสทฺทตฺโถ วตฺตพฺโพ สิยา, โส อุตฺตริ อาวิภวิสฺสติฯ

อายตนสทฺโท นิวาสฏฺฐาเน อากเร สโมสรณฏฺฐาเน สญฺชาติเทเส การเณ จฯ ตถา หิ ‘‘โลเก อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺฐาเน อายตนสทฺโท วตฺตติฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากเรฯ สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ สโมสรณฏฺฐาเนฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทเสฯ

‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ การเณ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพฯ โส จ นานาปวตฺตินิมิตฺตวเสน คเหตพฺโพฯ

นิวาเส อากาเร เจว, ชาติเทเส จ การเณ;

สโมสรณฏฺฐาเน จ, อายตนรโว คโตฯ

โลกายตํ นาม ‘‘สพฺพํ อุจฺฉิฏฺฐํ, สพฺพํ นุจฺฉิฏฺฐํฯ เสโต กาโก, กาโฬ พโก อิมินา จ อิมินา จ การเณนา’’ติ เอวมาทินิรตฺถกการณปฏิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํ, ยํ โลเก ‘‘วิตณฺฑสตฺถ’’นฺติ วุจฺจติ, ยญฺจ สนฺธาย โพธิสตฺโต อสมธุโร วิธุรปณฺฑิโต ‘‘น เสเว โลกายติกํ, เนตํ ปญฺญาย วฑฺฒน’’นฺติ อาหฯ อายติํ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ โลกายตํ, กินฺตํ? วิตณฺฑสตฺถํฯ ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกฺริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติฯ อญฺญตฺถาปิ หิ เอวํ วุตฺตํ ‘‘โลกายตสิปฺปนฺติ ‘กาโก เสโต, อฏฺฐีนํ เสตตฺตา, พลากา รตฺตา, โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺตํ ปรโลกนิพฺพานานํ ปฏิเสธกํ วิตณฺฑสตฺถสิปฺป’’นฺติฯ

ยุต ชุต ภาสเนฯ ภาสนํ อุทีรณํฯ โยตติฯ โชตติฯ

ชุตทิตฺติยํฯ โชตติ, วิชฺโชตติฯ ชุติ, โชติฯ การิเต ‘‘โชเตติ, โชตยิตฺวาน สทฺธมฺม’’นฺติ ปโยคาฯ เอตฺถ จ ชุตีติ อาโลโก สิริ วาฯ โชตีติ ปตาโปฯ อถ วา โชตีติ จนฺทาทีนิฯ วุตฺตมฺปิ เจต สิริมาวิมาน วตฺถุอฏฺฐกถายํ ‘‘โชตีติ จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตตารกานํ สาธารณนาม’’นฺติฯ อถ วา ‘‘โชติ โชติปรายโณ’’ติ วจนโต โย โกจิ โชตติ ขตฺติยกุลาทีสุ ชาตตฺตา จ รูปโสภายุตฺตตฺตา จ, โส ‘‘โชตี’’ติ วุจฺจติฯ

สิต วณฺโณฯ สิตธาตุ เสตวณฺเณ วตฺตติฯ กิญฺจาเปตฺถ วณฺณสามญฺญํ วุตฺตํ, ตถาปิ อิธ นีลปีตาทีสุ เสตวณฺโณเยว คเหตพฺโพ ปโยคทสฺสนวเสนฯ เสตติฯ เสตํ วตฺถํฯ วาจฺจลิงฺคตฺตา ปน เสตสทฺโท ติลิงฺโค คเหตพฺโพฯ

เสตํ สิตํ สุจิ สุกฺกํ, ปณฺฑรํ ธวลมฺปิ จ;

อกณฺหํ โครโมทาตํ, เสตนามานิ โหนฺติ หิฯ

วตุ วตฺตเนฯ วตฺตติ, ปวตฺตติ, สํวตฺตติ, อนุวตฺตติ, ปริวตฺตติฯ ปวตฺตํฯ

กิโลต อทฺทภาเวฯ อทฺทภาโว ตินฺตภาโวฯ กิโลตติ, ปกิโลตติ, เตเมตีติ อตฺโถฯ การิเต ปกิโลเตติ, ปกิโลตยติฯ อุณฺโหทกสฺมิํ ปกิโลตยิตฺวา, เตเมตฺวาติ อตฺโถฯ

วต ยาจเนฯ วตติฯ

กิต ญาเณฯ เกตติฯ เกตนํ, เกตโก, สงฺเกโตฯ

กติ สุตฺตชนเนฯ สุตฺตํ กนฺตติฯ

กติ เฉทเนฯ มํสํ กนฺตติ, วิกนฺตติ, อโยกนฺโตฯ สลฺลกนฺโต มหาวีโรฯ มา โน อชฺช วิกนฺติํสุ, รญฺโญ สูทา มหานเสฯ

จตี หิํสาคนฺเธสุฯ อีการนฺตตฺตา อิมสฺมา นิคฺคหีตาคโม น โหติฯ จตติฯ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

ถการนฺตธาตุ

ถา คตินิวตฺติยํฯ ถาติฯ อวตฺถา, ววตฺถานํ, ววตฺถิตํ, วนโถฯ ‘‘เฉตฺวา วนํ วนถญฺจา’’ติ เอตฺถ หิ มหนฺตา รุกฺขา วนํ นาม, ขุทฺทกา ปน ตสฺมิํ วเน ฐิตตฺตา วนโถ นาม วุจฺจนฺติฯ

ถุ ถุติยํฯ ถวติ, อภิตฺถวติฯ ถวนา, อภิตฺถวนา, ถุติ, อภิตฺถุติฯ

ยทิ หิ รูปินี สิยา, ปญฺญา เม วสุมตี น สเมยฺย;

อโนมทสฺสิสฺส ภควโต, ผลเมตํ ญาณถวนายฯ

เตหิ ถุติปฺปสตฺโถ โส, เยนิทํ ถวิตํ ญาณํ, พุทฺธเสฏฺโฐ จ โถมิโตฯ ตตฺร ถวนาติ ปสํสนาฯ ปสํสาย หิ อเนกานิ นามานิฯ

ถวนา จ ปสํสา จ, สิลาฆา วณฺณนา ถุติ;

ปนุติ โถมนา วณฺโณ, กตฺถนา คุณกิตฺตนํ;

เถ สทฺทสงฺฆาเตสุฯ ถียติ, ปติตฺถียติฯ ถีฯ อตฺริมา ปาฬิโย – อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถียติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ ถิโย นํ ปริภาสิํสูติฯ ตตฺร ‘‘ถียติ ปติตฺถียตี’’ติมานิ เอการสฺสียาเทสวเสน สมฺภูตานิฯ ถียติ สงฺฆาตํ คจฺฉติ คพฺโภ เอติสฺสาติ ถีฯ อาจริยา ปน อิตฺถีสทฺทสฺเสว เอวํ นิพฺพจนํ วทนฺติ, น ถีสทฺทสฺสฯ

คพฺโภ ถียติ เอติสฺสา, อิติ ถี อิติ โน รุจิ;

คพฺโภ ถียติ เอติสฺสา, อิติ อิตฺถีติ อาจริยาฯ

เตสํ สุทุกฺกโรวาเท, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปทสมฺภโว;

อยํ วินิจฺฉโย ปตฺโต, นิจฺฉยํ โภ สุณาถ เมฯ