ตตฺถ ฌายนนฺติ ทุวิธํ ฌายนํ โสภนมโสภนญฺจฯ เตสุ โสภนํ ‘‘ฌายี ตปติ พฺราหฺมโณฯ ฌายามิ อกุโตภโย’’ติอาทีสุ ทฏฺฐพฺพํฯ อโสภนํ ปน ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ฌายนฺโต นิสีทิฯ อโธมุโข ปชฺฌายนฺโต นิสีที’’ติอาทีสุ ทฏฺฐพฺพํฯ ฌายีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน วา ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน วา ฌายนสีโล จินฺตนสีโลฯ ฌายี ฌานวาติ อตฺโถฯ อชฺฌายโกติ อิทํ ‘‘น ทานิเม ฌายนฺติ, น ทานิเม ฌายนฺตีติ โข วาเสฏฺฐ อชฺฌายกา อชฺฌายกาตฺเวว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ เอวํ ปฐมกปฺปิกกาเล ฌานวิรหิตานํ พฺราหฺมณานํ ครหวจนํ อุปฺปนฺนํ, อิทานิ ปน ตํ อชฺฌายตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อิมินา อตฺเถน ปสํสาวจนํ กตฺวา โวหรนฺตีติฯ อยํ ปนตฺโถ ‘‘อธิปุพฺพสฺส อิ อชฺฌยเน’’ติ ธาตุสฺส วเสน คเหตพฺโพฯ เอวํ อธิปุพฺพสฺส อิธาตุสฺส วเสน อิมสฺส ธาตุสฺส อตฺถปริวตฺตนํ ภวติฯ ยํ สนฺธาย ‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร’’ติ วุตฺตํฯ

เฌ ทิตฺติยํฯ ทีโป ฌายติ, ทารูนิ ฌายนฺติฯ เอตฺถ ฌายตีติ ชลติฯ ฌายนชลนสทฺทา หิ เอกตฺถาฯ

ชชฺฌ ปริภาสนตชฺชเนสุฯ ชชฺฌติฯ

อุชฺฌ อุสฺสคฺเคฯ อุสฺสคฺโค ฉฑฺฑนํฯ อุชฺฌติฯ อุชฺฌิตํฯ

ฌการนฺตธาตุรูปานิฯ

ญการนฺตธาตุ

ญา อวโพธเนฯ ‘‘ญาติ, ญนฺติ, ญาสิฯ ญาตุ, ญนฺตุฯ เญยฺย, เญยฺยุ’’นฺติอาทีนิ ยถาปาวจนํ คเหตพฺพานิฯ ญาติ, ญาตโก, อญฺโญ, ญตฺตํ, ญตฺติ, ปญฺญตฺติ, วิญฺญตฺติ, สญฺญตฺติ, สญฺญา, สญฺญาณํ, ปญฺญา, ปญฺญาณํ, ญาณํ, วิญฺญาณํฯ

ตตฺถ ญาตีติ ชานาติฯ ปุน ญาตีติ พนฺธุฯ โส หิ ‘‘อยํ อมฺหาก’’นฺติ ญาตพฺพฏฺเฐน ญาตีติฯ เอวํ ญาตโกฯ อญฺโญติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทโย อตฺเถ น ญาติ น ชานาตีติ อญฺโญ, อวิทฺวา พาโลติ อตฺโถฯ ญตฺตนฺติ ชานนภาโวฯ ‘‘ยาวเทว อนตฺถาย, ญตฺตํ พาลสฺส ชายตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ สญฺญาณนฺติ จิหนํฯ การิเต ‘‘ญาเปติ สญฺญาเปติ วิญฺญาปยตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ ยสฺมา ปน ‘‘อญฺญาติ ปฏิวิชฺฌติฯ อตฺตตฺถํ วา ปรตฺถํ วา ญสฺสติฯ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ เอกจฺเจ นพฺภญฺญํสุ, เอกจฺเจ อพฺภญฺญํสู’’ติ ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ญาตีติอาทีนิ อาขฺยาติกปทานิ ทิฏฺฐานิเยว โหนฺติ นยวเสนฯ ตถา หิ อญฺญาตีติ เอตฺถ อาอิติ อุปสคฺโค, โส ปรสฺสกฺขรสฺส สญฺโญคุจฺจารณิจฺฉาย รสฺสํ กตฺวา นิทฺทิฏฺโฐฯ ญาตีติ สาสเน อาขฺยาติกปทํ ทิฏฺฐํ, ตสฺมาเยว ‘‘ญาติ, ญนฺติฯ ญาสี’’ติอาทินา ปทมาลากรเณ นตฺเถว โทโสฯ

ญา มารณโตสนนิสาเนสุฯ มารณํ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกรณํฯ โตสนํ ตุฏฺฐิฯ นิสานํ ติกฺขตาฯ ญตฺติฯ มนุญฺญํฯ ปญฺญตฺติฯ

เอตฺถ ญตฺตีติ มาเรตีติ วา โตเสตีติ วา นิเสตีติ วา อตฺโถฯ อยญฺจ ญตฺติสทฺโท ‘‘วตฺติ เอตายาติ วาจา’’ติ เอตฺถ วตฺติสทฺโท วิย อาขฺยาติกปทนฺติ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา อาทตฺเตติ เอตฺถ วิภตฺติภูตสฺส เตสทฺทสฺส วิย วิภตฺติภูตสฺส ติสทฺทสฺส สญฺโญคภาโว จ ธาตุอนฺตสฺสรสฺส รสฺสตฺตญฺจฯ มนุญฺญนฺติ มนํ อาภุโส เญติ โตเสตีติ มนุญฺญํฯ อยมตฺโถ มนสทฺทูปปทสฺส อาปุพฺพสฺสิมสฺส ญาธาตุสฺส วเสน ทฏฺฐพฺโพฯ

ปญฺญตฺตีติ นานปฺปการโต ปวตฺตินิวารเณน อกุสลานํ ธมฺมานํ ญตฺติ มารณํ ปญฺญตฺติฯ อถ วา ธมฺมํ สุณนฺตานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺเต อเนกวิเธน โสมนสฺสุปฺปาทนํฯ อติขิณพุทฺธีนํ อเนกวิเธน ญาณติขิณกรณญฺจ ปญฺญตฺติ นาม, ตถา โสตูนํ จิตฺตโตสเนน จิตฺตนิสาเนน จ ปญฺญาปนํ ปญฺญตฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิติ ภูวาทิคเณ จวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ฏการนฺตธาตุ

อิทานิ ฏวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

โสฏุ คพฺเพฯ คพฺพํ ทพฺพนํฯ โสฏติฯ

โยฏุ สมฺพนฺเธฯ โยฏติฯ

เมฏุ มิเลฏุ อุมฺมาเทฯ เมฏติฯ มิเลฏติฯ

กฏ วสฺสาวรเณสุฯ กฏติฯ

สฏ ปริภาสเนฯ สฏติฯ

ลฏ พาลฺเย จฯ ปุพฺพาเปกฺขาย จกาโรฯ ลฏติฯ ลาโฏฯ

สฏ รุชาวิสรณคตฺยาวสาเนสุฯ รุชา ปีฬาฯ วิสรณํ วิปฺผรณํฯ คตฺยาวสานํ คติยา อวสานํ โอสานํ อภาวกรณํ, นิสีทนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สฏติฯ สาโฏ วุจฺจติ สาฏโกฯ

วฏ เวธเนฯ วฏติฯ วโฏฯ วาโฏฯ

ขิฏ อุตฺตาสเนฯ เขฏติ, อาเขฏโก, เขโฏ, อุกฺเขฏิโต, สมุกฺเขฏิโตฯ

สิฏ อนาทเรฯ เสฏติฯ