อปโรปิ นโย – วุตฺตสทฺโท สอุปสคฺโคจ อนุปสคฺโค จ วปเน วาปสมีกรเณ เกโสหาเร ชีวิตวุตฺติยํ ปมุตฺตภาเว ปาวจนวเสน ปวตฺติเต อชฺเฌเน กถเนติ เอวมาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส –

‘‘คาโว ตสฺส ปชายนฺติ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ;

วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภตี’’ติ

อาทีสุ วปเน อาคโตฯ ‘‘โน จ โข ปฏิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ อฏฺฐทนฺตกาทีหิ วาปสมีกรเณฯ ‘‘กาปฏิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุ เกโสหรเณฯ ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต มิคภูเตน เจตสา วิหรตี’’ติอาทีสุ ชีวิตวุตฺติยํฯ ‘‘เสยฺยถาปิ นาม ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺถายา’’ติอาทีสุ พนฺธนโต ปมุตฺตภาเวฯ ‘‘เยสมิทํ เอตรหิ โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิต’’นฺติอาทีสุ ปาวจนภาเวน ปวตฺติเตฯ โลเก ปน ‘‘วุตฺโต คโณ, วุตฺโต ปารายโน’’ติอาทีสุ อชฺเฌเนฯ ‘‘วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา, ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ กถเนฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

วป วตุ วจฺฉุวจ-ธาตูนํ วสโต มโต;

โสปสคฺโค โนปสคฺโค, วุตฺตสทฺโท ยถารหํฯ

วปเน จ วาปสมี-กรเณ มุณฺฑตาย จ;

ชีววุตฺยํ ปมุตฺตตฺเถ, วสา ปาวจนสฺส ตุ;

ปวตฺติเต จ อชฺเฌเน, กถเน จาติ ลกฺขเย;

ตจฺฉ ตนุกรเณฯ ตจฺฉติฯ ตจฺฉโก ทารุํฯ

ฉการนฺตธาตุรูปานิฯ

ชการนฺตธาตุ

ชิชเยฯ เชติฯ ชยติ, ปราชยติฯ ธมฺมํ จรนฺโต สามิกํ ปราเชติฯ ธมฺมํ จรนฺโต ปรชฺชติฯ ราชานํ ชยาเปสุํฯ ชยาเปตฺวาฯ เอตฺถ ชยาเปสุนฺติ ‘‘ชยตุ ภว’’นฺติ อาสีสวจนํ วทิํสูติ อตฺโถฯ ชยนํ, ชิตํ, ชโย, วิชิตํ, ชิโน, เชตา, เชโต, ชิโต มาโร, มารํ ชิโต, ชิตวา, ชิตาวี, วิชิตาวี, มารชิ, โลกชิ, โอธิชิโน, อโนธิชิโน, ชิโตฯ วิชิโต, เชตุํ, วิเชตุํ, ชิตฺวา, วิชิตฺวาฯ อิมสฺส ปน ธาตุสฺส กิยาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘ชินาติ ชินิตฺวา’’ตฺยาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

ชิ อภิภวเนฯ เชติฯ ชิโนฯ ปุพฺเพ วิย รูปานิฯ เอตฺถ จ ‘‘ตุมฺเหหิ อานนฺท สปฺปุริเสหิ วิชิตํ, ปจฺฉิมา ชนตาสาลิมํโสทนํ อติมญฺญิสฺสตี’’ติ ปาฬิ อภิภวนตฺถสาธกาฯ เอตฺถ หิ วิชิตนฺติ อธิภูตนฺติ อตฺโถฯ

ชุ คติยํฯ เอตฺถ สีฆคติ อธิปฺเปตาฯ ชวติฯ ชวนํ, ชโว, ชวํ, ชวนฺโต, ชวนจิตฺตํ, ชวนปญฺโญ, ชวนหํโสฯ มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํฯ

เชขเยฯ ชียติฯ เอการสฺส อียาเทโสฯ สาสนานุรูเปน ‘‘กิํ มํ ธเนน ชีเยถา’’ติ หิ ปาฬิ ทิสฺสติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘ชายตี’’ติ รูปํ วทนฺติฯ

สชฺช คติยํฯ สชฺชติฯ

กุชุ ขุชุ เถยฺยกรเณฯ โกชติฯ โขชติฯ

วช คติยํฯ ธช ธชิ จฯ วชติฯ อพฺพชติฯ มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺพเชฯ วโช, วชนํ, ปวชนํ, ปพฺพชฺชา, ปพฺพชิโต, ปพฺพาชิโตฯ

สกา รฏฺฐา ปพฺพาชิโต, อญฺญํ ชนปทํ คโต;

มหนฺตํ โกฏฺฐํ กยิราถ, ทุรุตฺตานํ นิเธตเวฯ

ธชติฯ ธโชฯ ธญฺชติฯ ธญฺชนํฯ เอตฺถ ธโชติ เกตุฯ ธญฺชนนฺติ คมนํฯ

อช เขปเน จฯ คติอเปกฺขโกเยว จกาโรฯ อชติฯ อโชฯ เอตฺถ อโชติ เอฬโกฯ อิมานิ ปนสฺส ปริยายวจนานิ ‘‘อโช เอฬโก อุรพฺโภ อวิ เมณฺโฑ’’ติฯ ตตฺถ อุรพฺโภติ เอฬโก, โย ‘‘อโช’’ติปิ วุจฺจติฯ อวีติ รตฺตโลโม เอฬโกฯ เมณฺโฑติ กุฏิลสิงฺโค เอฬโกฯ ตถา หิ ชนกชาตเก อชรถโต เมณฺฑรถา วิสุํ วุตฺตาฯ อปิจ อเชฬกนฺติ อชโต เอฬกสฺส วิสุํ วจนโต เอฬกสทฺเทน เมณฺโฑปิ คเหตพฺโพ, มโหสธชาตกฏฺฐกถายญฺหิ เมณฺเฑฬกานํ นิพฺพิเสสตา วุตฺตาติฯ

อชฺช สชฺช อชฺชเนฯ อชฺชนํ อชฺชนกฺริยาฯ อชฺชติฯ สชฺชติฯ

กชฺช พฺยถเนฯ พฺยถนํ หิํสาฯ กชฺชติฯ

ขชฺช มชฺชเน จฯ มชฺชนํ สุทฺธิฯ พฺยถนาเปกฺโข จกาโรฯ ขชฺชติฯ ขชฺชูโรฯ

ขช มนฺเถฯ มนฺโถ วิโลฬนํฯ ขชติฯ

ขชิ คติเวกลฺเลฯ กิสฺส ภนฺเต อยฺโย ขญฺชตีติฯ อุโภ ขญฺชาฯ ขญฺชนํ, ขญฺชิตุํ, ขญฺชิตฺวาฯ

ขช กมฺปเนฯ ขชติฯ เอชาฯ เอตฺถ จ เอชาติ ลาภาทิํ ปฏิจฺจ เอชติ กมฺปตีติ เอชา, พลวตณฺหาเยตํ นามํฯ

พุช วชิรนิพฺเพเสฯ วชิรนิคฺโฆเสติ เกจิ วิทู วทนฺติฯ โพชติฯ

ขิช กุชิ คุชิ อพฺยตฺตสทฺเทฯ ขิชติฯ กุญฺชติฯ คุญฺชติฯ

ลช ลาช ตชฺช ภสฺสเนฯ ลชติฯ ลาชติฯ ตชฺชติฯ

ลชิ ทิตฺติยญฺจฯ ภสฺสนาเปกฺโข จกาโรฯ ลญฺชติฯ ตติโย นยลญฺชโกฯ ลญฺเชติ ปกาเสติ สุตฺตตฺถนฺติ ลญฺชโกฯ

ชช ชชิ ยุทฺเธฯ ยุชฺฌนํ ยุทฺธํฯ ชชติฯ ชญฺชติฯ

ตุช หิํสายํฯ โตชติฯ

ตุชิ พลเน จฯ พลนํ พลนกฺริยาฯ หิํสาเปกฺขโก จกาโรฯ ตุญฺชติฯ

คช กุชิ มุชิ คชฺช สทฺทตฺถาฯ คชติฯ กุญฺชติฯ มุญฺชติฯ คโช คชฺชติ, เมโฆ คชฺชติฯ ยตฺถ ทาโส อามชาโต, ฐิโต ถุลฺลานิ คชฺชติฯ มณิ คชฺชติฯ ญาณคชฺชนํ คชฺชติฯ คชฺชิตุํ สมตฺโถฯ คชฺชิตาฯ คชฺชิตฺวาฯ ตตฺถ คโชติ หตฺถีฯ หตฺถิสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –

หตฺถี นาโค คโช ทนฺตี, กุญฺชโร วารโณ กรี;

มาตงฺโค ทฺวิรโท สฏฺฐิ-หายโน’เนกโป อิโภฯ

ถมฺโภ รมฺโม ทฺวิโป เจว, หตฺถินี ตุ กเรณุกา;

หตฺถิโปโต หตฺถิจฺฉาโป, ภิงฺโก จ กลโภ ภเวฯ

จช จาเคฯ จชติฯ ปริจฺจชติฯ จาโคฯ ปริจฺจาโคฯ จชนํฯ จชํ, จชนฺโตฯ จชมาโนฯ

สนฺช สงฺเคฯ สงฺโค ลคนํฯ สญฺจติฯ สตฺโตฯ สชนํ, สตฺติฯ อาสตฺติฯ สชิตุํฯ สชิตฺวาฯ

อีช คติยํฯ อีชติฯ

ภชิ ภชฺชเนฯ ภชฺชนํ ตาปกรณํฯ ติลานิ ภชฺชติฯ ปุริเสน ภชฺชมานานิ ติลานิฯ

เอช เภช ภาช ทิตฺติยํฯ ทิตฺติ โสภาฯ เอชติฯ เภชติฯ ภาชติฯ

ติช นิสาเน, ขมายญฺจฯ นิสานํ ติกฺขตากรณํฯ ขมา ขนฺติฯ เตชติฯ ติติกฺขติฯ เตชโนฯ เตโชฯ ตตฺถ เตชโนติ กณฺโฑ สโร อุสุฯ เตโชติ สูริโยฯ อถ วา เตโชติ เตชนํ อุสฺมา อุณฺหตฺตํ ตาโปฯ เตโชติ วา อานุภาโว ปภาโวฯ

สญฺช ปริสฺสคฺเค, อาลิงฺคนํ ปริสฺสคฺโคฯ สญฺชติฯ

ขชิ ทาเน, คติยญฺจฯ ขญฺชติฯ ขญฺชนํฯ

ราช ทิตฺติยํ ภาช จฯ ราชติฯ ภาชติฯ ราชาฯ ราชินีฯ วนราชิฯ ราชิตฺวาฯ วิราชิตฺวาฯ อตฺร วิญฺญูนมตฺถวิวรเณ โกสลฺลชนนตฺถํ สิโลกํ รจยาม –

ม’หา’ราช มหาราช, มหาราช มเมว’หิ;

เน’ตสฺส อิติ วตฺวาน, ทฺเว ชนา กลหํ กรุํฯ

เอตฺถ จ ปฐมปาทสฺส ทุติยปเท ‘‘เม อหิ มหี’’ติ เฉโท ‘‘ปุตฺตา เม อตฺถิ ปุตฺตา มตฺถี’’ติ วิยฯ ‘‘มหิ อราช มหาราชา’’ติ จ เฉโท ‘‘โยปิ อยํ โยปาย’’นฺติ วิยฯ เอตฺถ อราชสทฺโท ‘‘อติกรมกราจริยา’’ติ เอตฺถ อกรีติ อตฺถวาจโก อกรสทฺโท วิย อาขฺยาตปโรกฺขาวิภตฺติโก ทฏฺฐพฺโพฯ อราช วิโรจีติ อตฺโถฯ อยํ ปน คาถาย ปิณฺฑตฺโถ ‘‘มหาราช เม อหิ อราช, มม เอว อหิ อราช, น เอตสฺส อิติ วตฺวา ทฺเว อหิตุณฺฑิกชนา กลหํ กริํสู’’ติฯ

รนฺช ราเคฯ ภิกฺขุ จีวรํ รชติฯ สตฺโต รูปาทีสุ รญฺชติฯ รชนํฯ รชโกฯ ราโคฯ วิราโคฯ หลิทฺทิราโคฯ ราชาฯ ราชินีฯ

อิมสฺส จ ทิวาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘รชฺชติ วิรชฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ตตฺถ รชนนฺติ รชนวตฺถุฯ รชโกติ รชกาโร วตฺถโธวนโกฯ ราโคติ รชฺชนฺติ สตฺตา เตน, สยํ วา รญฺชติ, รญฺชนมตฺตเมว วา เอตนฺติ ราโค, ตณฺหาฯ อิมานิ ปน ตทภิธานานิ –

ราโค โลโภ ตสิณา จ, ตณฺหา เอชา วิสตฺติกา;

สตฺติ อาสตฺติ มุจฺฉา จ, ลุพฺภิตตฺตญฺจ ลุพฺภนาฯ

กาโม นิกามนา อิจฺฉา, นิกนฺติ จ นิยนฺติ จ;

วนญฺจ วนโถ เจว, อเปกฺขา ภวเนตฺติ จฯ

อนุโรโธ จ สาราโค, สงฺโค ปงฺโก จ สิพฺพินี;

นนฺทีราโค อนุนโย, เคโธ สญฺชนนี ตถา;

ชนิกา ปณิธิ เจว, อชฺโฌสานนฺติเนกธาฯ

วิราโคติ มคฺโค นิพฺพานญฺจฯ ราชาติ ปถวิสฺสโรฯ เอตฺถ ธาตุทฺวยวเสน นิพฺพจนานิ นิยฺยนฺเตฯ นานาสมฺปตฺตีหิ ราชติ ทิพฺพติ วิโรจตีติ ราชาฯ ทานญฺจ ปิยวจนญฺจ อตฺถจริยา จ สมานตฺตตา จาติ อิเมหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ อตฺตนิ มหาชนํ รญฺเชตีติปิ ราชาฯ ราชินีติ ราชภริยาฯ เตสํ อภิธานานิ วุจฺจนฺเต สหาภิธานนฺตเรหิ –

ราชา ภูปติ เทโว จ, มนุชินฺโท ทิสมฺปติ;

ปตฺถิโว ชคติปาโล, ภูภุโช ปถวิสฺสโรฯ

รฏฺฐาธิโป ภูมิปาโล, มนุสฺสินฺโท ชนาธิโป;

นรินฺโท ขตฺติโย เจว, เขตฺตสฺสามิ ปภาวโกฯ

มุทฺธาภิสิตฺโต ราชาติ, กถิโต อิตโร ปน;

ราชญฺโญ ขตฺติโย จาติ, วุตฺโต ขตฺติยชาติโกฯ

มุทฺธาภิสิตฺโต อนุราชา, อุปราชาติ ภาสิโต;

จตุทฺทีปี ราชราชา, จกฺกวตฺตีติ ภาสิโตฯ

ราชินี อุปรี เทวี, มเหสี ภูภุชงฺคนา;

ขตฺติยา ราชปทุมี, ขตฺติยานี จ ขตฺติยี;

อิตฺถาคารนฺตุ โอโรโธ, อุปรีติปิ วุจฺจติฯ

ภช เสวายํฯ ภชติฯ ภชนาฯ สมฺภชนาฯ ภตฺติฯ สมฺภตฺติฯ ภตฺตาฯ

ยช เทวปูชสงฺคตกรณทานธมฺเมสุฯ เทวปูชคฺคหเณน พุทฺธาทิปูชา คหิตาฯ สงฺคตกรณํ สโมธานกรณํฯ ตถา หิ อธิมุตฺตตฺเถรวตฺถุมฺหิ ‘‘ยทตฺถิ สงฺคตํ กิญฺจิ, ภโว วา ยตฺถ ลพฺภตี’’ติ คาถายํ สงฺคตสทฺเทน สโมธานํ วุตฺตํฯ ทานํ ปริจฺจาโคฯ ธมฺโม ฌานสีลาทิฯ เอเตสฺวตฺเถสุ ยชธาตุ วตฺตติฯ ปุปฺเผหิ พุทฺธํ ยชติฯ เทวตํ ยชติฯ เทวมนุสฺเสหิ ภควา ยชิยติฯ อิชฺชติฯ ยิฏฺฐํฯ ยญฺโญฯ ยาโคฯ ธมฺมยาโคฯ ยชมาโน สเก ปุเรฯ ยิฏฺฐุํ, ยชิตุํฯ ปุถุยญฺญํ ยชิตฺวานฯ โสฬสปริกฺขารํ มหายญฺญํ กตฺตุกาโมฯ

มชฺช สํสุทฺธิยํฯ มชฺชติฯ พาหิรํ ปริมชฺชติฯ ภูมิํ สมฺมชฺชติฯ มชฺชนํฯ สมฺมชฺชนีฯ

นิญฺชิ สุทฺธิยํฯ นิญฺชติฯ ปนิญฺชติฯ นิญฺชิตุํฯ ปนิญฺชิตุํฯ นิญฺชิตฺวาฯ ปนิญฺชิตฺวาฯ อยํ ปน ปาฬิ ‘‘ตโต ตฺวํ โมคฺคลฺลาน อุฏฺฐายาสนา อุทเกน อกฺขีนิ ปนิญฺชิตฺวา ทิสา อนุโลเกยฺยาสี’’ติฯ

นิชิ อพฺยตฺตสทฺเทฯ นิญฺชติฯ

ภช ปาเกฯ ติลานิ ภชฺชติฯ ภชฺชมานา ติลานิ จฯ

อุชุ อชฺชเวฯ อชฺชวํ อุชุภาโวฯ โอชติฯ อุชุฯ

สช วิสฺสคฺคปริสฺสชฺชนพฺภุกฺกิรเณสุฯ สชติฯ โลกฺยํ สชนฺตํ อุทกํฯ

รุช ภงฺเคฯ รุชติฯ รุชาฯ โรโคฯ เอตฺถ รุชาติ พฺยาธิ รุชนฏฺเฐนฯ โรโคติ รุชติ ภญฺชติ องฺคปจฺจงฺคานีติ โรโค, พฺยาธิเยว, โย ‘‘อาตงฺโก’’ติปิ ‘‘อาพาโธ’’ติปิ วุจฺจติฯ

ภุช โกฏิลฺเลฯ อาวิปุพฺโพ อญฺญตฺเถสุ จฯ อุรโค ภุชติฯ อาภุชติฯ ภิกฺขุ ปลฺลงฺกํ อาภุชติ, อูรุพทฺธาสนํ พนฺธตีติ อตฺโถฯ มหาสมุทฺโท อาภุชติ, อาวฏฺฏตีติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘โอสกฺกตี’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ‘‘วณฺณทาน’’นฺติ อาภุชติ, มนสิ กโรตีติ อตฺโถฯ มูลานิ วิภุชตีติ มูลวิภุโช, รโถฯ เอตฺถ จ วิภุชตีติ ฉินฺทติฯ โภโคฯ โภคีฯ อาโภโคฯ อาภุชิตฺวาฯ เอตฺถ จ โภโคติ ภุชยติ กุฏิลํ กริยตีติ โภโค, อหิสรีรํฯ โภคีติ สปฺโปฯ

รชิ วิชฺฌเนฯ นาโค ทนฺเตหิ ภูมิํ รญฺชติฯ อารญฺชติฯ เอตฺถ จ ‘‘ตถาคตรญฺชิตํ อิติปี’’ติ เนตฺติปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตสฺสตฺโถ ‘‘อิทํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ ตถาคตคนฺธหตฺถิโน มหาวชิรญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณทนฺเตหิ รญฺชิตํ อารญฺชิตํ, เตภูมกธมฺมานํ อารญฺชนฏฺฐานนฺติปิ วุจฺจตี’’ติฯ รญฺชิตนฺติ หิ รญฺชติ วิชฺฌติ เอตฺถาติ รุญฺชิตํ, รญฺชนฏฺฐานํฯ ‘‘อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺต’’นฺติอาทิมฺหิ วิย เอตสฺส สทฺทสฺส สิทฺธิ เวทิตพฺพา อธิกรณตฺถสมฺภวโตฯ

วิชี ภยจลเนสุฯ อีการนฺโตยํ ธาตุ, เตนสฺส สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น สนฺติฯ เวชติฯ เวโคฯ ธมฺมสํเวโคฯ สํวิโค เวเคน ปลายิฯ นทีเวโคฯ

อูมิเวโค , วาตเวโคฯ เอตฺถ ธมฺมสํเวโคติ สโหตฺตปฺปํ ญาณํฯ ‘‘เวโค, ชโว, รโย’’ติ อิเม เอกตฺถาฯ ทิวาทิคณํ ปน ปตฺตสฺส ‘‘วิชฺชติ สํวิชฺชติ อุพฺพิชฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ ทฺวิคณิกตฺตาฯ

ลชฺช ลชฺชเนฯ ลชฺชติฯ ลชฺชาฯ ลชฺชาติ หิรีฯ ยา ‘‘วิริฬนา’’ติปิ วุจฺจติฯ

วฬชิ ปริโภเคฯ วฬญฺชติฯ

กุชฺช อโธมุขีกรเณฯ กุชฺชติฯ นิกุชฺชติฯ อุกฺกุชฺชติฯ ปฏิกุชฺชติฯ นิกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺยฯ อญฺญิสฺสา ปาติยา ปฏิกุชฺชติฯ อวกุชฺโช นิปชฺชหํฯ ตตฺถ กุชฺชติ นิกุชฺชตีติ อิมานิ ‘‘จรติ วิจรตี’’ติ ปทานิ วิย สมานตฺถานิ, อโธมุขํ กโรตีติ หิ อตฺโถฯ อุกฺกุชฺชตีติ อุปริมุขํ กโรติฯ ปฏิกุชฺชตีติ มุเข มุขํ ฐเปติฯ

มุชฺช โอสีทเนฯ มุชฺชติฯ นิมุชฺชติฯ นิมุคฺโคฯ อุมฺมุคฺโคฯ

โอปุชิ วิลิมฺปเนฯ โคมเยน ปถวิํ โอปุญฺชติฯ

ชการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฌการนฺตธาตุ

เฌ จินฺตายํฯ ฌายติ, นิชฺฌายติ, อุปนิชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, สชฺฌายติฯ ฌานํ, นิชฺฌานํ, อุปนิชฺฌานํ, อุชฺฌายนํ, สชฺฌายนํฯ นิชฺฌตฺติฯ อุปชฺฌา, อุปชฺฌาโยฯ ฌายี, อชฺฌายโกฯ