เมนู

จุราที เอตฺตกา ทิฏฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ

จุรปมุขคโณ เม สาสนตฺถํ ปวุตฺโต,

สุปจุรหิตกาโม ตมฺปิ สิกฺเขยฺย ธีโร;

สุปจุรนยปาเฐ สตฺถุโน ตญฺหิ สิกฺขํ,

ปิยุสมิว มนุญฺญํ อตฺถสารํ ลเภถฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

จุราทิคณปริทีปโน อฏฺฐารสโม ปริจฺเฉโทฯ

19. สพฺพคณวินิจฺฉย

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สพฺพคณวินิจฺฉยํ;

โสตูนํ ปฏุภาวตฺถํ, ปรเม ปิฏกตฺตเยฯ

ปจฺจยาทิวิภาเคหิ, นเยหิ วิวิเธหิ ตํ;

สุขคฺคาหาย โสตูนํ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

ตตฺถ ปฐโม ภูวาทิคโณ, ทุติโย รุธาทิคโณ, ตติโย ทิวาทิคโณ, จตุตฺโถ สฺวาทิคุโณ, ปญฺจโม กิยาทิคโณ, ฉฏฺโฐ คหาทิคโณ, สตฺตโม ตนาทิคโณ, อฏฺฐโม จุราทิคโณ, อิมสฺมิํ ภควโต ปาวจเน อฏฺฐวิธา ธาตุคณา ภวนฺติฯ เอเตสุ วิกรณปจฺจยวเสน –

ภูวาทิโต อกาโร จ, สานุสาโร รุธาทิโต;

อกาโร เจวิวณฺโณ จ, เอกาโรการเมว จฯ

ปจฺจโย ทิวาทิมฺหา, ณุ ณา อุณา สุวาทิโต;

กฺยาทิโต ปน นาเยว, ปฺปณฺหา ปน คหาทิโตฯ

โอยิรา ตุ ตนาทิมฺหา, เณ ณยาจุราทิโต;

อคฺคหิตคฺคหเณน, ปจฺจยา ทส ปญฺจ จฯ

หิยฺยตฺตนี สตฺตมี จ, วตฺตมานา จ ปญฺจมี;

จตสฺเสตา ปวุจฺจนฺติ, สพฺพธาตุกนามิกาฯ

เอเตสุ วิสเยสฺเวว, กาโร สุทฺธกตฺตริ;

อญฺญตฺร ข ฉ สาทีหิ, สหาปิ จุปลพฺภติฯ

‘‘ภวติ โหติ สมฺโภติ, เชติ ชยติ กียติ;

เฑติ ยาติ อิติ เอติ, อวติ โกติ สงฺกติฯ

ภิกฺขติ ปิวติ ปาติ, วเทติ วทติ’’ อิติ;

ภูวาทิธาตุรูปานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเยฯ

รูปํ ‘‘รุนฺธติ รุนฺธีติ, รุนฺเธติ ปุน รุนฺธิติ;

สุมฺโภติ’’จฺจาทีรูปานิ, รุธาทีนฺติ ทีปเยฯ

‘‘ทิพฺพติ สิพฺพติ เจว, ยุชฺชติ วิชฺชติ ตถา;

ฆายติ หายติ’’จฺจาทิ, รูปมาหุ ทิวาทินํฯ

‘‘สุโณติ จ สุณาติ จ, วุโณติ จ วุณาติ จ;

ปาปุณาติ หิโนตี’’ติ, อาทิรูปํ สุวาทินํฯ

‘‘กินาติ จ ชินาติ จ, ธุนาติ จ มุนาติ จ;

อสฺนาติ’’จฺจาทิรูปญฺจ, กฺยาทีนนฺติ วิภาวเยฯ

‘‘เฆปฺปติ ปฏิคฺคณฺหาติ, สณฺหญฺจ สณฺหโกติ จ;

กณฺหํ ตณฺหา จ ติณฺหุณฺห’’-มิจฺจาทิ จ คหาทินํฯ

‘‘ตโนติ จ กโรติ จ, กยิรติ สโนติ จ;

สกฺโกต’ปฺโปติ ปปฺโปติ’’-จฺจาทิรูปํ ตนาทินํฯ

‘‘โจเรติ โจรยนฺเต จ, จินฺเตติ จินฺตยนฺติ จ;

มนฺเตติ’’จฺจาทิกญฺจาปิ, รูปมาหุ จุราทินํฯ

วิกรณวเสเนวํ, รูปเภโท ปกาสิโต;

ธาตูนํ ธาตุเภทาทิ-กุสลสฺส มตานุโคฯ

กิริยาย ธารณโต, ธาตโว เอกธา มตา;

ทฺวิธาปิ จ ปวุจฺจนฺติ, สกมฺมากมฺมโต ปนฯ

ตตฺถ สกมฺมกา นาม, คมิภกฺขาทยา สิยุํ;

ฐาสาทโย อกมฺมา จ, อุปสคฺคํ วินา วเท;

สกมฺมกกมฺมภูโต, ทิวุ อิจฺจาทโย ปุน;

คเหตฺวาน ติธา โหนฺติ, เอวญฺจาปิ วิภาวเยฯ

สกมฺมเก ทฺวิธา ภิตฺวา, เอกกมฺมทฺวิกมฺมโต;

อกมฺมเกหิ สทฺธิํ เต, ติวิธาปิ ภวนฺติ หิฯ

อกมฺมกา รุตาเยว, เอกกมฺมา คมาทโย;

โหนฺติ ทฺวิกมฺมกา นาม, ทุหิกรวหาทโยฯ

สกมฺมากมฺมกตฺตมฺหิ, ธาตูนมุปสคฺคโต;

นิยโม นตฺถิ โส ตสฺมา, น มยา เอตฺถ วุจฺจติฯ

เอกฏฺฐานา คมิจฺจาที, ทฺวิฏฺฐานา ภูปจาทโย;

ติฏฺฐานา สฺวาทโย เอวํ, ฐานโตปิ ติธา มตาฯ

คุปาทโย นิโยเคน, อาขฺยาตตฺเต สวุทฺธิกา;

วจ ตุราทโย น หิ, วุทฺธิกา การิตํ วินา;

ขิ ชิ อิจฺจาทโย ธาตู, สวุทฺธาวุทฺธิกา มตา;

อิติ วุทฺธิวเสนาปิ, ติวิโธ ธาตุสงฺคโหฯ

อลุตฺตวิกรณา จ, ลุตฺตวิกรณา ตถา;

ลุตฺตาลุตฺตวิกรณา, เอวมฺปิ ติวิธา สิยุํฯ

ตตฺราลุตฺตวิกรณา, คมิ รุธิ ทิวาทโย;

ปา ภาทโย ชินิจฺจาที, กมโต อิตเร สิยุํฯ

สุทฺธสฺสรา เอกสฺสรา, ตถาเนกสฺสราติ จ;

ติธา ภวนฺติ ยุยาตา-ปาภาลาที กราทโยฯ

จตุธาทินโย จาปิ, ลพฺภมานวเสน จ;

คเหตพฺโพ นยญฺญูหิ, ยถาวุตฺตานุสารโตฯ

ปุน สุทฺธสฺสรา ธาตู, เอกสฺสรา จ สตฺตธา;

อาอิวณฺณอุวณฺณนฺต-เอโอนฺตวสา มตาฯ

อวณฺณิวณฺณุวณฺณนฺเต-การนฺตานํ วเสน เว;

อเนกสฺสรธาตู จ, สตฺตธาว ปกิตฺติตาฯ

เอวํ ปนฺนรสธาปิ, ธาตูนมิธ สงฺคโห;

ตปฺปเภทํ ปกาเสยฺยุํ, อิอุอิจฺจาทินา วิทูฯ

ตตฺร ‘‘อิคติยํ, อิ อชฺฌยเน, อุ สทฺเท’’ อิจฺเจเต สุทฺธสฺสรา ธาตโวฯ ยา รา ลา อิจฺจาทโย เอกสฺสรา อาการนฺตาฯ ขิชินิอิจฺจาทโย เอกสฺสรา อิการนฺตาฯ ปีอิจฺจาทโย เอกสฺสรา อีการนฺตาฯ ขุ ทุ กุ อิจฺจาทโย เอกสฺสรา อุการนฺตา, ภู หู อิจฺจาทโย เอกสฺสรา อูการนฺตาฯ เข เช เส อิจฺจาทโย เอกสฺสรา เอการนฺตาฯ โส อิจฺจาทโย เอกสฺสรา โอการนฺตาฯ

กร ปจ สงฺคาม อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา การนฺตา, โอมาอิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อาการนฺตา, สกิ อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อิการนฺตาฯ จกฺขี อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อีการนฺตาฯ อนฺธุอิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อุการนฺตาฯ กกฺขู อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อูการนฺตาฯ คิเล มิเล อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา เอการนฺตาติ เอวํ ปนฺนรสวิเธน ธาตุสงฺคโหฯ

อถ เตตฺติํสวิเธนปิ ธาตุสงฺคโห ภวติฯ กถํ?

ธาตู สุทฺธสฺสรา เจว, ปุน เจกสฺสราปิ จ;

การนฺตา การนฺตา, คนฺตา ฆนฺตา จ ธาตโวฯ

การนฺตา ฉการนฺตา, นฺตา นฺตา จ นฺตกา;

การนฺตา การนฺตา, ฑนฺตา ฒนฺตา จ นฺตกาฯ

นฺตา เจว ตถา นฺตา, นฺตา นฺตา จ นฺตกา;

นฺตา นฺตา การนฺตา, นฺตา นฺตา จ นฺตกาฯ

นฺตา นฺตา การนฺตา, นฺตา นฺตา จ นฺตกา;

อิติ เตตฺติํสธา เญยฺโย, ธาตูนมิธ สงฺคโหฯ

มเต สตฺถุสฺส ฒณฬา, ปทาทิมฺหิ น ทิสฺสเร;

เตเนกสฺสรธาตูสุ, ฒณฬา น กถียเรฯ

อิการนฺตติการนฺต-วเสน ตุ ยถารหํ;

นามํ สมฺโภติ ธาตูนํ, อิติปฺปจฺจยโยคโตฯ

ปจิภิกฺขิฉิทิขาทิ, กโรติ ภวติ คมิ;

คติคจฺฉติโหตีติ, อาทิโวหารมุทฺธเรฯ

เอวํ เตตฺติํสเภเทหิ คหิเตสุ นิขิเลสุ ธาตูสุ –

สหหิํสอีหวสา, สีหสทฺทคติํ วเท;

สหนโต หนนโต, สีโหติ หิ ครู วทุํฯ

ตถา หิ สีโห วาตาตปาทิปริสฺสยมฺปิ สหติ, ‘‘กิํ เม พหูหิ ฆาฏิเตหี’’ติ อตฺตโน โคจรตฺถาย ขุทฺทเก ปาเณ อคณฺหนฺโต, ‘‘มาหํ ขุทฺทเก ปาเณ วิสมคเต สงฺฆาตํ อาปาเทสี’’ติ อนุทฺทยวเสน สหิตพฺเพ ขุทฺทกสตฺเตปิ สหติฯ หิํสิตพฺเพ ปน กายูปปนฺเน สูกรมหิํสาทโย สตฺเต หิํสติ, ตสฺมาปิ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติฯ ยถา ปน กนฺตนฏฺเฐน อาทิอนฺตวิปลฺลาสโต ตกฺกํ วุจฺจติ, เอวํ หิํสนฏฺเฐนปิ สีโหติ เวทิตพฺโพฯ อถ วา สพฺพิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริยตฺตา สุฏฺฐุ อีหตีติ สีโหฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ยถา สีโห มิคราชา, นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเม;

อลีนวีริโย โหติ, ปคฺคหิตมโน สทา’’ติฯ

อปโร นโย –

สหนา จ หิํสนา จ, ตถา สีฆชวตฺตโต;

สีโห อิจฺจปิ ภาเสยฺย, สกฺยสีหสฺส สาสเนฯ

วุตฺตญฺหิ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถายํ ‘‘สหรา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห’’ติฯ

อิทานิ ตทตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต, สีหสทฺโท ‘‘สีโห ภิกฺขเว มิคราชา’’ติอาทีสุ มิคราเช อาคโตฯ ‘‘อถ โข สีโห เสนาปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘สีโหติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติอาทีสุ ตถาคเตฯ ตตฺถ ตถาคเต สทิสกปฺปนาย อาคโตฯ

เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

สีเห ปญฺญตฺติยญฺจาปิ, พุทฺเธ อปฺปฏิปุคฺคเล;

อิเมสุ ตีสุ อตฺเถสุ, สีหสทฺโท ปวตฺตติฯ

รูปิรุปฺปติธาตูหิ, รูปสทฺทคติํ วเท;

‘‘รูปยติ รุปฺปตี’’ติ, วตฺวา นิพฺพจนทฺวยํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ครูหิ ‘‘รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ’’ติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘รูปนฺติ เกนฏฺเฐน รูปํ? รุปฺปนฏฺเฐนา’’ติฯ ภควตา ปเนตํ วุตฺตํ ‘‘กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ วเทถ, รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ, สีเตนปิ รุปฺปตี’’ติ วิตฺถาโรฯ อตฺถุทฺธาโร ปนสฺส เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ

ปสวเตมนตฺเถน, ธาตุนา อุทินา ปน;

สมุทฺทสทฺทนิปฺผตฺติํ, วเทยฺย มติมา นโรฯ

เอตฺถ หิ สมุทฺโทติ อฏฺฐหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา สมุทฺทติ อตฺตสนฺนิสฺสิตานํ มจฺฉมกราทีนํ ปีติโสมนสฺสํ ปสวติ ชเนตีติ สมุทฺโทฯ อยมสฺมากํ ขนฺติฯ อฏฺฐกถาจริยา ปน ‘‘สมุทฺทนฏฺเฐน สมุทฺโท, กิเลทนฏฺเฐน เตนมนฏฺเฐนาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วทนฺติฯ มิลินฺทปญฺเห ปน อายสฺมา นาคเสโน ‘‘ภนฺเต นาคเสน สมุทฺโท สมุทฺโทติ วุจฺจติ, เกน การเณน อาปํ อุทกํ สมุทฺโทติ วุจฺจตี’’ติ มิลินฺเทน รญฺญา ปุฏฺโฐ อาห ‘‘ยตฺตกํ มหาราช อุทกํ, ตตฺตกํ โลณํ, ยตฺตกํ โลณํ, ตตฺตกํ อุทกํ, อุทกสมตฺตา สมุทฺโทติ วุจฺจตี’’ติฯ ตทา รญฺญา มิลินฺเทน ‘‘กลฺโลสิ ภนฺเต นาคเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ สมํ อุทเกน โลณํ เอตฺถาติ สมุทฺโทติ นิพฺพจนํ เวทิตพฺพํ ‘‘นีโลท’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ตตฺถ ภทนฺตนาคเสนมตญฺจ อมฺหากํ มตญฺจ ปกติสมุทฺทํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา น วิรุชฺฌติ, อฏฺฐกถาจริยานํ มตมฺปิ ‘‘ตณฺหาสมุทฺโท’’ติ จ ‘‘สมุทฺโทเปโส’’ติ จ อาคตานิ สมุทฺทสริกฺขกานิ จ ตณฺหาจกฺขุโสตาทีนิ สนฺธาย วุตฺตตฺตา น วิรุชฺฌตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ขาทธาตุวสา จาปิ, ขนุธาตุวเสน วา;

ขนิโต วาปิ ธาตุมฺหา, ธาโต ขํปุพฺพโตปิ วา;

ขนฺธสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, สทฺทกฺขนฺธวิทู วเทฯ

ตตฺถ ‘‘สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ ทุกฺขา’’ติ วจนโต สยมฺปิ ทุกฺขธมฺโมเยว สมาโน ชาติชราพฺยาธิมรณทุกฺขาทีหิ อเนเกหิ ทุกฺเขหิ ขชฺชติ ขาทิยตีติ ขนฺโธ, เตเหว ทุกฺเขหิ ขญฺญติ อวทาริยตีติปิ ขนฺโธ, ขนิยติ ปริขญฺญตีติปิ ขนฺโธ, อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ตุจฺฉตฺตา ขํ สุญฺญาการํ ธาเรตีติปิ ขนฺโธ, รูปกฺขนฺธาทิฯ อตฺถุทฺธารโต ปน –

ขนฺธสทฺโท ราสิคุณ-ปณฺณตฺตีสุ จ รูฬฺหิยํ;

โกฏฺฐาเส เจว อํเส จ, วตฺตตีติ วิภาวเยฯ

วุตฺตญฺเหตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ วิภงฺคฏฺฐกถายํ – ขนฺธสทฺโท สมฺพหุเลสุ ฐาเนสุ นิปตติ ราสิมฺหิ คุเณ ปณฺณตฺติยํ รูฬฺหิยนฺติฯ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว มหาสมุทฺเท น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเหตุํ ‘‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานี’ติ วา, อถ โข อสงฺเขฺยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ หิ ราสิโต ขนฺโธ นามฯ น หิ ปริตฺตกํ อุทกํ อุทกกฺขนฺโธติ วุจฺจติ, พหุกเมว วุจฺจติ, ตถา น ปริตฺตกํ รโช รชกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกา คาโว ควกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกํ พลํ พลกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกํ ปุญฺญํ ปุญฺญกฺขนฺโธติ วุจฺจติฯ พหุกเมว หิ รโช รชกฺขนฺโธ, พหุกา จ ควาทโย ควกฺขนฺโธ, พลกฺขนฺโธ, ปุญฺญกฺขนฺโธติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ ปน คุณโต ขนฺโธ นามฯ ‘‘อทฺทสา ขา ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติ เอตฺถ ปณฺณตฺติโต ขนฺโธ นามฯ ‘‘ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ รูฬฺหีโต ขนฺโธ นามฯ สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโตฯ อยญฺหิ ขนฺธฏฺโฐ นาม ปิณฺฑฏฺโฐ ปูคฏฺโฐ ฆฏฏฺโฐ ราสฏฺโฐ, ตสฺมา ราสิลกฺขณา ขนฺธาติ เวทิตพฺพาฯ โกฏฺฐาสฏฺฐาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

โลกสฺมิญฺหิ อิณํ คเหตฺวา โจทิยมานา ‘‘ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม, ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามา’’ติ วทนฺติฯ อิติ โกฏฺฐาสลกฺขณา ขนฺธาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เอวเมตฺถ ‘‘รูปกฺขนฺโธติ รูปราสิ รูปโกฏฺฐาโส, เวทนากฺขนฺโธติ เวทนาราสิ เวทนาโกฏฺฐาโส’’ติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ขนฺเธ ภารํฯ ขนฺธโต โอตาเรติ, มหาหนุสภกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ ปน อํโส ‘‘ขนฺโธ’’ติ วุจฺจติฯ

อาปุพฺพยตโต จาปิ, อายูปปทโต ปุน;

ตนุโต ตนิโต วาปิ, อายตนรโว คโตฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ – อายตนโต, อายานํ วา ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ เวทิตพฺพํฯ จกฺขุ รูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทิกิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺฐหนฺติ ฆฏนฺติ วายมนฺตีติ วา วุตฺตํ โหติฯ เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตนนฺติ วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺติ, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิติ สพฺเพปิเม ธมฺมา อายตนโต, อายานํ วา ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ วุจฺจนฺติฯ

อปิจ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน อายตนํ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘โลเก อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺฐานํ อายตนนฺติ วุจฺจติฯ

‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโร, สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ สโมสรณฏฺฐานํ ฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทโสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ การณํฯ

จกฺขุอาทีสุ จาปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ จกฺขาทโย จ เนสํ นิวาสฏฺฐานํฯ จกฺขาทีสุ เต อากิณฺณา ตนฺนิสฺสิตตฺตา ตทารมฺมณตฺตา จาติ จกฺขาทโย จ เนสํ อากโรฯ จกฺขาทโย จ เนสํ สโมสรณฏฺฐานํ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโตฯ จกฺขาทโย จ เนสํ สญฺชาติเทโส ตนฺนิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโต, จกฺขาทโย จ เนสํ การณํ เตสํ อภาเว อภาวโตฯ อิติ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐนาติ อิเมหิ การเณหิ เอเต ธมฺมา อายตนนฺติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมา จ เต อายตนญฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ อิจฺเจวํ –

นิวาโส อากโร เจว, ชาติเทโส จ การณํ;

สโมสรณฏฺฐานญฺจ, วุจฺจตา’ยตนํ อิติ;

วิทิวิเทหิ ธาตูหิ, การปุพฺพเกหิ วา;

อนฺตวิรหิตสทฺทู-ปปเทน ชุนาปิ วาฯ

อวิชฺชาสทฺทนิปฺผตฺติ, ทีเปตพฺพา สุธีมตาฯ

เอตฺถ ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเฐน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ, ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชา, ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา

ขนฺธานํ ราสฏฺฐํ, อายตนานํ อายตนฏฺฐํ, ธาตูนํ สุญฺญฏฺฐํ, สจฺจานํ ตถฏฺฐํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺฐํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชาฯ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, อนฺตวิรหิเต สํสาเร สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา, ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุปิ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ อวิชฺชา

ยํ ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘อปิจ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺถารมฺมณปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา นํ ธมฺมานํ ฉาทนโตปิ อวิชฺชา’’ติ วุตฺตํ, เอตํ น สทฺทตฺถโต วุตฺตํ, อถ โข อวิชฺชาย ฉาทนกิจฺจตฺตา วุตฺตํฯ ตถา หิ อภิธมฺมฏีกายํ อิทํ วุตฺตํ –

‘‘พฺยญฺชนตฺถํ ทสฺเสตฺวา สภาวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘อปิจา’ติอาทิมาห, จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺถารมฺมณานิ ‘อิทํ วตฺตุ, อิทมารมฺมณ’นฺติ อวิชฺชาย ญาตุํ น สกฺกาติ อวิชฺชา ตปฺปฏิจฺฉาทิกา วุตฺตา, วตฺถารมฺมณสภาวจฺฉาทนโต เอว อวิชฺชาทีนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวสฺส, ชรามรณาทีนํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนภาวสฺส จ ฉาทนโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนฉาทนํ เวทิตพฺพนฺติฯ ตตฺถ ทุคฺคติคามิกมฺมสฺส วิเสสปฺปจฺจยตฺตา อวิชฺชา ‘อวินฺทิยํ วินฺทตี’ติ วุตฺตา, ตถา วิเสสปจฺจโย วินฺทนียสฺส น โหตีติ ‘วินฺทิยํ น วินฺทตี’ติ จ, อตฺตนิสฺสิตานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปวตฺตาปนํ อุปฺปาทนํ อายตนํ, สมฺโมหภาเวเนว อนภิสมยภูตตฺตา ‘อวิทิตํ อญฺญาตํ กโรติ, อนฺตวิรหิเต ชวาเปตี’ติ วณฺณาคมวิปริยายวิการวินาสธาตุอตฺถวิเสสโยเคหิ ปญฺจวิธสฺส นิรุตฺติลกฺขณสฺส วเสน ตีสุปิ ปเทสุ การวิการกาเร คเหตฺวา อญฺเญสํ วณฺณานํ โลปํ กตฺวา การสฺส จ ทุติยสฺส อาคมํ กตฺวา อวิชฺชาติ วุตฺตา’’ติฯ

อรหธาตุโต เญยฺยา, อรหํสทฺทสณฺฐิติ;

อรารูปปทหน-ธาตุโต วาถวา ปนฯ

รหโต รหิโต จาปิ, อการปุพฺพโต อิธ;

วุจฺจเต อสฺส นิปฺผตฺติ, อารกาทิรวสฺสิตาฯ

ตถา หิ อรหนฺติ อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จีวราทิปจฺจเย อรหติ ปูชาวิเสสญฺจาติ อรหํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ปูชาวิเสสํ สห ปจฺจเยหิ,

ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ;

อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก,

ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมต’’นฺติฯ

ตถา โส กิเลสารโย มคฺเคน หนีติ อรหํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา, สพฺเพปิ อรโย หตา;

ปญฺญาสตฺเถน นาเถน, ตสฺมาปิ อรหํ มโต’’ติฯ

ยญฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภิํ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมิํ อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา วิภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ, ตสฺส โส โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปถวิยํ ปติฏฺฐาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ ญาณปรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อเร หนีติปิ อรหํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘อรา สํสารจกฺกสฺส, หตา ญาณาสินา ยโต;

โลกนาเถน เตเนส, อรหนฺติ ปวุจฺจตี’’ติฯ

ตถา อตฺตหิตํ ปรหิตญฺจ ปริปูเรตุํ สมฺมา ปฏิปชฺชนฺเตหิ สาธูหิ ทูรโต รหิตพฺพา ปริจฺจชิตพฺพา ปริหาตพฺพาติ รหา, ราคาทโย ปาปธมฺมา, น สนฺติ เอตสฺส รหาติ อรหํฯ ‘‘อรโห’’ติ วตฺตพฺเพ โอการสฺส สานุสารํ การาเทสํ กตฺวา ‘‘อรหํ’’นฺติ วุตฺตํฯ อาห จ –

‘‘ปาปธมฺมา รหา นาม, สาธูหิ รหิตพฺพโต;

เตสํ สุฏฺฐุ ปหีนตฺตา, ภควา อรหํ มโต’’ติฯ

อถ วา ขีณาสเวหิ เสกฺเขหิ กลฺยาณปุถุชฺชเนหิ จ น รหิตพฺโพ น ปริจฺจชิตพฺโพ, เต จ ภควาติ อรหํฯ อาห จ –

‘‘เย จ สจฺฉิกตธมฺมา,

อริยา สุทฺธโคจรา;

น เตหิ รหิโต โหติ,

นาโถ เตนา’รหํ มโต’’ติฯ

รโหติ จ คมนํ วุจฺจติ, นตฺถิ เอตสฺส รโห คมนํ คตีสุ ปจฺจาชาตีติ อรหํฯ อาห จ –

‘‘รโห วา คมนํ ยสฺส, สํสาเร นตฺถิ สพฺพโส;

ปหีนชาติมรโณ, อรหํ สุคโต มโต’’ติฯ

ปาสํสตฺตา วา ภควา อรหํฯ อกฺขรจินฺตกา หิ ปสํสายํ อรหสทํ วณฺเณนฺติฯ ปาสํสภาโว จ ภควโต อนญฺญสาธารโณ ยถาภุจฺจคุณาธิคโต สเทวเก โลเก สุปฺปติฏฺฐิโตฯ อิติ ปาสํสตฺตาปิ ภควา อรหํฯ อาห จ –

‘‘คุเณหิ สทิโส นตฺถิ, ยสฺมา โลเก สเทวเก;

ตสฺมา ปาสํสิยตฺตาปิ, อรหํ ทฺวิปทุตฺตโม’’ติฯ

อิมานิ นิพฺพจนานิ ‘‘อรห ปูชายํ, หน หิํสายํ, รห จาเค, รหิ คติย’’นฺติ อิเมสํ ธาตูนํ วเสน อิธ วุตฺตานิ กิเลเสหิ อารกตฺตา ‘‘อรห’’นฺติ จ ปาปกรเณ รหาภาวา ‘‘อรห’’นฺติ จ อสปฺปุริสานํ อารกา ทูเรติ ‘‘อรห’’นฺติ จ สปฺปุริสานํ อารกา อาสนฺเนติ ‘‘อรห’’นฺติ จฯ นิพฺพจนานิ ปน ธาตุสทฺทนิสฺสิตานิ น โหนฺตีติ อิธ น คหิตานิฯ ปสํสา ปน อตฺถโต ปูชา เอวาติ ‘‘อรห ปูชาย’’นฺติ ธาตุสฺส อตฺโถ ภวิตุํ ยุตฺโตติ อิธ อมฺเหหิ คหิตา, อฏฺฐกถาจริเยหิ ตุ อรหสทฺทสฺส ลพฺภมานวเสน สพฺเพปิ อตฺถา คหิตา ธาตุนิสฺสิตา จ อธาตุนิสฺสิตา จฯ กถํ? –

อารกตฺตา หตตฺตา จ, กิเลสารีน โส มุนิ;

หตสํสารจกฺกาโร, ปจฺจยาทีน จารโห;

น รโห กโรติ ปาปานิ, อรหํ เตน วุจฺจตีติฯ

ฏีกาจริเยหิปิ ตเถว คหิตาฯ กถํ? –

อารกา มนฺทพุทฺธีนํ, อารกา จ วิชานตํ;

รหานํ สุปฺปหีนตฺตา, วิทูนมรเหยฺยโต;

ภเวสุ จ รหาภาวา, ปาสํสา อรหํ ชิโนติฯ

ยถา ปน อรหํสทฺทสฺส, เอวํ อรหาสทฺทสฺสาปิ นิพฺพจนานิ เวทิตพฺพานิฯ

สุปุพฺพคมิโต เจว, สุปุพฺพคทิโตปิ จ;

ธีโร สุคตสทฺทสฺส, นิปฺผตฺติํ สมุทีรเยฯ

เอตฺถ หิ สุคโตติ โสภนํ คตํ เอตสฺสาติ สุคโต, สุนฺทรํ ฐานํ คโตติ สุคโต, สมฺมา คโตติ สุคโต, สมฺมา จ คทตีติ สุคโตติ ธาตุนิสฺสิตํ อตฺถํ คเหตฺวา สทฺทนิปฺผตฺติ กาตพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ อฏฺฐกถาสุ

‘‘โสภนคมนตฺตา , สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา, สมฺมา คตตฺตา, สมฺมา จ คทตฺตา สุคโตฯ คมนมฺปิ หิ คตนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ภควโต โสภนํ ปริสุทฺธมนวชฺชํฯ กิํ ปน ตนฺติ? อริยมคฺโค, เตเนส คมเนน เขมํ ทิสํ อสชฺชมาโน คโตติ โสภนคมนตฺตา สุคโต’’ติอาทิฯ

ภคสทฺทูปปทโต, วนุโต วมุโตปิ จ;

ภควาสทฺทนิปฺผตฺติํ, ปวเท อญฺญถาปิ วาฯ

อตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – ภคสงฺขาตา โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติโย วนิ ภชิ เสวีติ ภควาฯ โสมนสฺสกุมารตฺตภาวาทีสุ จริมตฺตภาเว จ ภคสงฺขาตํ สิริํ อิสฺสริยํ ยสญฺจ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยีติ ภควาฯ อถ วา นกฺขตฺเตหิ สมํ ปวตฺตตฺตา ภคสงฺขาเต สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลเก วมิ, ตนฺนิวาสิตตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติ ภควาติฯ

ปรธาตุวสา วาปิ, ปรูปปทโตปิ วา;

มุโต ตถา มชโต จ, มยโต มุนโต มิโตฯ

ปุน มิโตติ เอเตหิ, ธาตูหิ ขลุ สตฺตหิ;

วเท ปรมสทฺทสฺส, นิปฺผตฺติํ ชินสาสเนฯ

อุตฺตมวาจีปรม-สทฺเทน สห อฏฺฐหิ;

ปเทหิ ปารมีสทฺทํ, วเท ตทฺธิตปจฺจยิํฯ

ปารสทฺทูปปทโต, มชโตปิ มุโตถ วา;

มยโต วา มุนโต วา, มิโต วา ปุนปิ มิโตฯ

เอเตหิ ฉหิ ธาตูหิ, มหาปุริสวาจกํ;

ปารมีสทฺทมีเรนฺติ, ตโต ปารมิตารวํฯ

เอตฺถ ตาว อุตฺตมตฺถวาจกปรมสทฺทวเสน ปารมีนิพฺพจนํ กเถสฺสามฯ ตโต ปรธาตุวเสน, ตโต ปรสทฺทูปปทมุธาตาทิวเสน ตโต ปารสทฺทูปปทมชธาตาทิวเสนฯ

ทานสีลาทิคุณวิเสสโยเคน สตฺตุตฺตมตาย ปรมาฯ มหาโพธิสตฺตา โพธิสตฺตา, เตสํ ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยาฯ อถ วา ปรติ ปาเลติ ปูเรติ จาติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปาลโก ปูรโก จ โพธิสตฺโต, ปรมสฺส อยํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยาฯ อถ วา ปรํ สตฺตํ อตฺตนิ มวติ พนฺธติ คุณวิเสสโยเคนาติ ปรโม, ปรํ วา อธิกตรํ มชฺชติ สุชฺฌติ กิเลสมลโตติ ปรโม, ปรํ วา เสฏฺฐํ นิพฺพานํ มยติ คจฺฉตีติ ปรโม, ปรํ วา โลกํ ปมาณภูเตน ญาณวิเสเสน อิธโลกํ วิย มุนาติ ปริจฺฉินฺทตีติ ปรโม, ปรํ วา อติวิย สีลาทิคุณคณํ อตฺตโน สนฺตาเน มิโนติ ปกฺขิปตีติ ปรโม, ปรํ วา อตฺตภูตโต ธมฺมกายโต อญฺญํ ปฏิปกฺขํ วา ตทนตฺถกรํ กิเลสโจรคณํ มินาติ หิํสตีติ ปรโม, มหาสตฺโต, ปรมสฺส อยํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยาฯ

อปโร นโย – ปาเร นิพฺพาเน มชฺชติ สุชฺฌติ, สตฺเต จ มชฺเชติ โสเธตีติ ปารมี, มหาปุริโส, ตสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ปารมิตาฯ ปาเร นิพฺพาเน สตฺเต มวติ พนฺธติ โยเชอีติ ปารมี, ปารํ วา นิพฺพานํ มยติ คจฺฉติ, สตฺเต จ มาเยติ คเมตีติ ปารมี, มุนาติ วา ปารํ นิพฺพานํ ยาถาวโต, ตตฺถ วา สตฺเต มิโนติ ปกฺขิปตีติ ปารมี, กิเลสาริํ วา สตฺตานํ ปาเร นิพฺพาเน มินาติ หิํสตีติ ปารมี, มหาปุริโส, ตสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ปารมิตา, ทานาทิกฺริยาวฯ อิมินา นเยน ปารมีนํ สทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

กรธาตุวสา วาปิ, กิรธาตุวเสน วา;

กํสทฺทูปปทรุธิ-ธาตุโต วาปิ ทีปเย;

กรุณาสทฺทนิปฺผตฺติํ, มหากรุณสาสเนฯ

ตตฺถ กรุณาติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณาฯ กิรติ ปรทุกฺกํ วิกฺขิปตีติ กรุณาฯ กํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ รุนฺธติ วิพาธติ การุณิกํ น สุขาเปตีติปิ กรุณา

วิทิวิธวิทธาตุ-วเสน ปริทีปเย;

วิชฺชาสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, สทฺทนิปฺผตฺติโกวิโทฯ

ตตฺถ วิชฺชาติ วินฺทิยํ กายสุจริตาทิํ วินฺทติ ยาถาวโต อุปลภตีติ วิชฺชาฯ ตโมขนฺธาทิปทาลนฏฺเฐน วา อตฺตโน ปฏิปกฺขํ วิชฺฌตีติ วิชฺชาฯ ตโต เอว อตฺตโน วิสยํ วิทิตํ กโรตีติปิ วิชฺชา

เมธธาตุวสา เจว, เมธาธาตูหิ จ ทฺวิธา;

เมธาสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, เมธาวี สมุทีรเยฯ

ตตฺถ เมธาติ สมฺโมหํ เมธติ หิํสตีติ เมธาฯ ปาปเก วา อกุสเล ธมฺเม เมธติ หิํสตีติปิ เมธาฯ อถ วา –

‘‘ปญฺญา หิ เสฏฺฐา กุสลา วทนฺติ,

นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;

สีลํ สิริญฺจาปิ สตญฺจ ธมฺโม,

อนฺวายิกา ปญฺญวโต ภวนฺตี’’ติ

วจนโต ปน เมธติ สีเลน สิริยา สตญฺจ ธมฺเมหิ สห คจฺฉติ, น เอกิกา หุตฺวา ติฏฺฐตีติปิ เมธาฯ อปโร นโย – สุขุมมฺปิ อตฺถํ ธมฺมญฺจ ขิปฺปเมว เมติ จ ธาเรติ จาติ เมธา, เอตฺถ เมตีติ คณฺหาตีติ อตฺโถฯ

ตถา หิ อฏฺฐสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หิํสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธา’’ติฯ

รนฺชธาตุวสา เจว, ราปุพฺพติรโตปิ จ;

รตฺติสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, สทฺทตฺถญฺญู วิภาวเยฯ

รนฺชนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ รตฺติ, รา สทฺโท ติยฺยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ, สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโลติ อตฺโถฯ

มา มาเน อิติ โสอนฺต, กมฺมนีติ จุโภหิ ตุ;

ธาตูหิ มาสสทฺทสฺส, นิปฺผตฺติํ สมุทีรเยฯ

ตถา หิ สตฺตานํ อายุํ มานนฺโต วิย สิยติ อนฺตํ กโรตีติ มาโส, จิตฺตมาสาทโย ทฺวาทส มาสาฯ เสยฺยถิทํ? จิตฺโต วิสาโข เชฏฺโฐ อาสาฬฺโห สาวโณ ภทฺโท อสฺสยุโช กตฺติโก มาคสิโร ผุสฺโส มาโฆ ผคฺคุโณติฯ ตตฺร จิตฺโต มาโส ‘‘รมฺมโก’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ยถาปิ รมฺมเก มาเส, พหู ปุปฺผนฺติ วาริชา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ภทฺโท ปน ‘‘โปฏฺฐปาโท’’ติ วุจฺจติฯ

อถ วา มาโสติ อปรณฺณวิเสสสฺสปิ สุวณฺณมาสสฺสปิ นามํฯ ตตฺถ อปรณฺณวิเสโส ยถาปริมิเต กาเล อสิยติ ภกฺขิยตีติ มาโส, อิตโร ปน ‘‘มม อิท’’นฺติ มสิยติ อามสิยติ คณฺหิยตีติ มาโสติ วุจฺจติฯ

สํปุพฺพวทจเรหิ, สํวจฺฉรรวสฺส ตุ;

นิปฺผตฺติํ สมุทีเรยฺย, สกฺยสีหสฺส สาสเนฯ

ตถา หิ ตํ ตํ สตฺตํ ธมฺมปฺปวตฺติญฺจ สงฺคมฺม วทนฺโต วิย จรติ ปวตฺตตีติ สํวจฺฉโร

ภิทิภิกฺขิธาตุวสา , อถ วา ภยวาจกํ;

ภีสทฺทํ ปุริมํ กตฺวา, อิกฺขธาตุวเสน จ;

ภิกฺขุสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, กถเยยฺย วิจกฺขโณฯ

ตถา หิ กิเลเส ภินฺทตีติ ภิกฺขุฯ ฉินฺนภินฺนปฏธโรติปิ ภิกฺขุฯ ภิกฺขนสีโลติปิ ภิกฺขุฯ สํสาเร ภยํ อิกฺขติ, อิกฺขนสีโลติ วา ภิกฺขุ

สทภิทีหิ ธาตูหิ, สพฺภิสทฺทคติํ วเท;

สปฺปุริเส จ นิพฺพาเน, เอส สทฺโท ปวตฺตติฯ

อตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – สีทนสภาเว กิเลเส ภินฺทตีติ สพฺภิ, สปฺปุริโส, โย ‘‘อริโย’’ติปิ ‘‘ปณฺฑิโต’’ติปิ วุจฺจติฯ อปิจ สีทนสภาวา กิเลสา ภิชฺชนฺติ เอตฺถาติ สพฺภิ, นิพฺพานํ, ยํ ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทินามํ ลภติฯ ตถา หิ สํยุตฺตฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา นิพฺพานํ อาคมฺม สีทนสภาวา กิเลสา ภิชฺชนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺภีติ วุจฺจตี’’ติฯ

เอตฺเถตํ วทาม –

‘‘ยสฺมา นิพฺพานมาคม, สํสีทนสภาวิโน;

กฺเลสา ภิชฺชนฺติ ตํ ตสฺมา, สพฺภีติ อมตํ’พฺรวุ’’นฺติฯ

พฺรูธาตุสทธาตูหิ, ภิสิสทฺทสฺส สมฺภวํ;

คุเณหิ พฺรูหิตา ธีรา, โปราณาจริยา’พฺรวุํฯ

ตถา หิ พฺรวนฺตา เอตฺถ สีทนฺตีติ ภิสีติ ภิสิสทฺทสฺส สมฺภวํ โปราณา กถยิํสุฯ

สุขธาตุวสา จาปิ, สุปุพฺพขาทโตปิ วา;

สุปุพฺพขนุโต วาปิ, สุขสทฺทคติํ วเทฯ

สุขนฺติ หิ สุขยตีติ สุขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ สุฏฺฐุ ทุกฺขํ ขาทตีติปิ สุขํฯ สุฏฺฏุ ทุกฺขํ ขนตีติปิ สุขํ

ทุกฺขธาตุวสา จาปิ, ทุปุพฺพขาทโตปิ วา;

ทุปุพฺพขนุโต วาปิ, ทุกฺขสทฺทคติํ วเทฯ

ทุกฺขนฺติ หิ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํฯ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ ทุฏฺฐุ สุขํ ขาทตีติปิ ทุกฺขํฯ ทุฏฺฐุ สุขํ ขนตีติปิ ทุกฺขํฯ อถ วา ทฺวิธา สุขํ ขนตีติปิ ทุกฺขํ

คนฺธธาตุวสา จาปิ, คมุธาตุวเสน วา;

คมุธาธาตุโต วาปิ, คนฺธสทฺทคติํ วเทฯ

ตถา หิ คนฺธยตีติ คนฺโธ, อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ ‘‘อิทํ สุคนฺธํ, อิทํ ทุคฺคนฺธ’’นฺติ ปกาเสติ, ปฏิจฺฉนฺนํ, วา ปุปฺผผลาทิํ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ กโรนฺโต วิย อโหสีติ อตฺโถฯ อถ วา คนฺธยติ ฉินฺทติ มนาปคนฺโธ สุคนฺธภาเวน ทุคฺคนฺธํ, อมนาปคนฺโธ จ ทุคฺคนฺธภาเวน สุคนฺธนฺติ คนฺโธฯ เอตฺถ ปน คนฺธสทฺทสฺส เฉทนวาจกตฺเต –

‘‘อติชาตํ อนุชาตํ, ปุตฺตมิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;

อวชาตํ น อิจฺฉนฺติ, โย โหติ กุลคนฺธโน’’ติ

อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ วายุนา วา นียมาโน คจฺฉตีติ คนฺโธฯ กจฺจายนสฺมิญฺหิ ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ ขาทอมคมิอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ยถากฺกมํ ขนฺธ อนฺธคนฺธาเทสา วุตฺตาฯ อถ วา คจฺฉนฺโต ธริยเต โสติ คนฺโธฯ วุตฺตญฺเหตํ ภทนฺเตน พุทฺธทตฺตาจริเยน เวยฺยากรเณน นิรุตฺตินยทสฺสินา ‘‘ธริยตีติ คจฺฉนฺโต, คนฺโธ สูจนโตปิ วา’’ติฯ

รสธาตุวสา เจว, รมาสธาตุโตปิ จ;

รสสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, อาหุ ธมฺมรสญฺญุโนฯ

รโสติ หิ รสนฺติ ตํ อสฺสาเทนฺตีติ รโส, รมนฺตา ตํ อสนฺตีติปิ รโสฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘รมมานา น’สนฺตีติ รโสติ ปริทีปิโต’’ติฯ ตตฺรายมตฺโถ – เทวมนุสฺสาทโย สตฺตา ยสฺมา รมมานา นํ ธมฺมชาตํ อสนฺติ ภกฺขนฺติ, ตสฺมา ตํ ธมฺมชาตํ รโส นามาติ นิรุตฺตญฺญูหิ ปริทีปิโตติฯ ปทจฺเฉโท ปน เอวํ เวทิตพฺโพ –

นํ อสนฺติ น สนฺตีติ, ปทจฺเฉโท สิยา ตหิํ;

กมฺมการกภาเวน, อตฺโถ หิ ตตฺถ อิจฺฉิโตฯ

อิติ วุตฺตานุสาเรน, อวุตฺเตสุ ปเทสุปิ;

ยถารหํ นยญฺญูหิ, นโย เนยฺโย สุโสภโนฯ

ธาตุจินฺตาย เย มุตฺตา, อนิปฺผนฺนาติ เต มตา;

เต จาปิ พหโว สนฺติ, ปีตโลหิตกาทโย;

นิปฺผนฺเน อปิ ธาตูหิ, สทฺเท ธคาอิติอาทโย;

อนิปฺผนฺนํว เปกฺขนฺติ, ควาทิวิธิเภทโตฯ

ตถา หิ ‘‘คจฺฉตีติ โค’’, อิติ วุตฺตปทํ ปุน;

อนิปฺผนฺนํ กริตฺวาน, ‘‘คาโว’’ อิจฺจาทิกํพฺรวุํฯ

เอกนฺเตน อนิปฺผนฺนา, สทฺทา วิฑูฑภาทโย;

ธาตุรูปกสทฺทา จ, ‘‘ปพฺพตายติ’’อาทโยฯ

เสยฺยถิทํ? ‘‘วิฑูฑโภ, ติสฺโส, เยวาปโน, ปีตํ, โลหิตํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ นามิกปทานิ อนิปฺผนฺนานิ ภวนฺติฯ ‘‘นีลํ, ปีตํ, เยวาปนโก’’ อิจฺจาทีนิ ปน นีลวณฺเณ ปีตวณฺเณฯ เก เร เค สทฺเทติ ธาตุวเสน อาคตตฺตา นีลตีติ นีลํ, ปีตตีติ ปีตํ, เย วา ปน อิติวจเนน ภควตา กิยเต กถิยเตติ เยวาปนโกติ นิพฺพจนมรหนฺตีติ นิปฺผนฺนานีติ วตฺตพฺพานิฯ

เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ นีลติ ปีตตีติอาทีนิ กฺริยาปทานิ เตปิฏเก พุทฺธวจเน น ทิสฺสนฺตี’’ติ? กิญฺจาปิ น ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ เอตรหิ อวิชฺชมานา ปุราณภาสา เอสาติ คเหตพฺพานิฯ ยถา หิ ‘‘นาถตีติ นาโถ’’ติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘นาถตี’’ติ กฺริยาปทํ พุทฺธวจเน น ทิสฺสติ, ตถาปิ นาถ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสเนสูติ ธาตุโน ทิฏฺฐตฺตา อฏฺฐกถาจริยา คณฺหิํสุเยว, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ กฺริยาปทปริหีโน ธาตุ วุจฺเจยฺยฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – ยถา ‘‘ยาว พฺยาติ นิมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติ ชาตกปาฬิยํ อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เทวมนุสฺสานํ โวหารปเถ อสญฺจรนฺตํ ปุราณภาสาภูตํ ‘‘พฺยาตี’’ติ กฺริยาปทมฺปิ ทิสฺสติ, ตถา ‘‘นีลติ, ปีตตี’’ติอาทีหิปิ ปุราณภาสาภูเตหิ กฺริยาปเทหิ ภวิตพฺพํฯ ตตฺถ ยาว พฺยาตีติ ยาว อุมฺมีสติฯ อยญฺหิ ตสฺมิํ กาเล โวหาโร, ยสฺมิํ กาเล โพธิสตฺโต จูฬโพธิ นาม ปริพฺพาชโก อโหสิฯ ยถา ปน วิฑูฑภสทฺทาทโย ธาตุวเสน อนิปฺผนฺนา นาม วุจฺจนฺติ, ตถา ‘‘ปพฺพตายติ, สมุทฺทายติ, จิจฺจิฏายติ, ธูมายติ, ทุทฺทุภายติ, เมตฺตายติ, กรุณายติ, มมายติ’’ อิจฺเจวมาทโย จ ‘‘ฉตฺตียติ, วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, ธนียติ, ปฏียติ’’ อิจฺเจวมาทโย จ ‘‘อติหตฺถยติ, อุปวีณยติ, ทฬฺหยติ, ปมาณยติ, กุสลยติ, วิสุทฺธยติ’’ อิจฺเจวมาทโย จ ธาตุวเสน อนิปฺผนฺนาเยว นาม วุจฺจนฺติฯ

ตตฺถ ‘‘ปพฺพตายตี’’ติอาทีสุ สงฺโฆ ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรติ ปพฺพตายติ, เอวํ สมุทฺทายติฯ สทฺโท จิจฺจิฏมิว อตฺตานมาจรติ จิจฺจิฏายติฯ วตฺถุ ธูมมิว อตฺตานมาจรติ ธูมายติฯ สทฺโท ทุทฺทุภอิติ อาจรติ ทุทฺทุภายติ, ภิกฺขุ เมตฺตายติ, ตถา กรุณายติฯ ‘‘มม อิท’’นฺติ คณฺหติ มมายติฯ อฉตฺตํ ฉตฺตมิว อาจรติ ฉตฺตียติ

อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจรติ ปุตฺตียติ, สิสฺสํ อาจริโย, อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉติ ปตฺตียติฯ เอวํ วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, จีวรียติ, ธนียติ, ปฏียติฯ หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติฯ วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติฯ ทฬฺหํ กโรติ วีริยํ ทฬฺหยติฯ ปมาณํ กโรติ ปมาณยติฯ กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติฯ วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธายติ

ตตฺรายํ ปทมาลา – ‘‘ปพฺพตายติ, ปพฺพตายนฺติฯ ปพฺพตายสิ, ปพฺพตายถฯ ปพฺพตายามิ, ปพฺพตายามา’’ติ อิมินา นเยน อฏฺฐนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํ, เอวํ ‘‘สมุทฺทายติ, ฉตฺตียตี’’ติอาทีสุฯ ตตฺร การิตวเสนปิ ‘‘ปพฺพตายนฺตํ ปโยชยติ ปพฺพตายติ, ปุตฺติยนฺตํ ปโยชยติ ปุตฺตียติ’’ อิจฺจาทิ ปทสิทฺธิ ภวติฯ อยํ ปน ปทมาลา – ปพฺพตายติ, ปพฺพตายนฺติฯ ปพฺพตายสิฯ เสสํ โยเชตพฺพํฯ อิจฺเจวํ ธาตุวเสน นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนปทานิ วิภาวิตานิฯ

อิทานิ ธาตุคณลกฺขณํ, อธาตุลกฺขณํ, การิตปจฺจยโยคํ, สการิเตกกมฺมทฺวิกมฺมติกมฺมปทํ, อูหนียรูปคณํ, ธาตูนํ เอกคณิกทฺวิคณิกเตคณิกปทํ, สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุปทรูปํ, กมฺมภาวปทรูปํ, เอกการิตทฺวิการิตปทํ, อการิตทฺวิกมฺมกปทญฺจ สพฺพเมตํ ยถารหํ กถยามฯ

ตตฺร สพฺพธาตุกนิสฺสิเต สุทฺธกตฺตุปฺปโยเค สุทฺธสฺสรธาตุโต วา เอกสฺสรโต วา อเนกสฺสรโต วา ปจฺจยสฺส ปรภาโว ภูวาทิคณลกฺขณํ สามญฺญลกฺขณวเสน, วิเสสลกฺขณวเสน ปน อาขฺยาตตฺเต อิการนฺตาเนกสฺสรธาตุโต สห ปจฺจเยน นิจฺจํ นิคฺคหีตาคมนญฺจ นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมนมตฺตญฺจ ภูวาทิคณลกฺขณํ

อากฺยาตตฺเต กตฺตริ ธาตูหิ ปจฺจเยน สทฺธิํนิยตวเสน นิคฺคหีตาคมนํ รุธาทิคณลกฺขณํ สามญฺญลกฺขณวเสน, วิเสสลกฺขณวเสน ปน อาขฺยาตตฺเต กตฺตริ ธาตูหิ อิวณฺเณกาโรการปจฺจเยหิ สทฺธิํ นิยตวเสน นิคฺคหีตาคมนญฺจ นามกตฺเต อนิยตวเสน นิคฺคหีตาคมนมตฺตญฺจ รุธาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ อาเทสลาภาลาภิโน ปจฺจยสฺส ปรภาโว ทิวาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ ยถารหํ ณุ ณา อุณาปจฺจยานํ ปรภาโว สฺวาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ นาปจฺจยสฺส ปรภาโว กิยาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ อาขฺยาตตฺเต อปฺปกตรปฺปโยควเสน นามิกตฺเต ปจุรปฺปโยควเสน ปฺปณฺหาปจฺจยานํ ปรภาโว คหาทิคณลกฺขณํฯ กตฺตริ ธาตูหิ ยถาสมฺภวํ โอยิรปฺปจฺจยานํ ปรภาโว ตนาทิคณลกฺขณํฯ อาขฺยาตตฺเต กตฺตริ ธาตูหิ สพฺพถา เณณยปฺปจฺจยานํ ปรภาโว จุราทิคณลกฺขณํ สามญฺญลกฺขณวเสน, วิเสสลกฺขณวเสน ปน อาขฺยาตตฺเต อิการนฺตธาตุโต สห เณ ณยปจฺจเยหิ นิจฺจํ นิคฺคหีตาคมนญฺจ นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมนมตฺตญฺจ จุราทิคณลกฺขณํฯ คณสูจกานํ ปจฺจยานมปรตฺตํ อธาตุลกฺขณํฯ อิติ ธาตุคณลกฺขณมธาตุลกฺขณํ วิภาวิตํฯ

การิตปจฺจยสฺส โยเค ‘‘เณ ณโย ณาเป ณาปโย จา’’ติ อิเม จตฺตาโร การิตปจฺจยาฯ

เณ ณยาสุํ อุวณฺณนฺตา,

อาทนฺตา ปจฺฉิมา ทุเว;

เสสโต จตุโรทฺเว วา,

ณโยเยว อธาตุโตฯ

ตตฺร สาเวติ, สาวยติฯ ภาเวติ, ภาวยติ, โอภาเสติ, โอภาสยติฯ อิมานิ การิเต อุวณฺณนฺตธาตุรูปานิฯ

ทาเปติ , ทาปยติฯ หาเปติ, หาปยติฯ นฺหาเปติ, นฺหาปยติฯ นหาเปติ, นหาปยติฯ อาการนฺตธาตุรูปานิฯ

โสเสติ, โสสยติฯ โสสาเปติ, โสสาปยติฯ โฆสาเปติ, โฆสาปยติฯ การนฺตธาตุรุปานิฯ

มคฺโค สํสารโต โลกํ ญาเปติ, ญาปยติฯ อิธาตุรูปานิ นิคฺคจฺฉาเปตีติ เอเตสมตฺโถฯ อิมานิ หิ นิปุพฺพาย อิธาตุยา วเสน สมฺภูตานิ เหตุกตฺตุรูปานิฯ ตถา หิ สุทฺธกตฺตุภาเวน มคฺโค สยํ ญายติ, สํสารโต นิคฺคจฺฉตีติ ญาโยติ วุจฺจติฯ

ปาเวติ, ปาวยติ, อุธาตุรูปานิฯ วทาเปตีติ เอเตสมตฺโถฯ อิมานิ หิ ปปุพฺพาย อุธาตุยา วเสน สมฺภูตานิ เหตุกตฺตุรูปานิฯ ตถา หิ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ สุทฺธกตฺตุปทํ อาหจฺจภาสิตํ ทิสฺสติฯ

เขเปติ, เขปยติฯ กงฺเขติ, กงฺขยติ, กงฺขาเปติ, กงฺขาปยติฯ อาจิกฺขาเปติ, อาจิกฺขาปยติฯ อิวณฺณนฺตธาตุรูปานิฯ

ขิเยติ, ขิยยติฯ มิลาเยติ, มิลายยติฯ เอการนฺตธาตุรูปานิฯ

สิเยติ, สิยยติฯ โอการนฺตธาตุรูปานิฯ

ปพฺพตายายติ, ปุตฺติยายติฯ อธาตุนิสฺสิตานิ รูปานิฯ อิมินา นเยน เสสานิ อวุตฺตานิปิ รูปานิ สกฺกา วิญฺญาตุํ วิญฺญุนา ปาฬินยญฺญุนาติ วิตฺถาโร น ทสฺสิโตฯ อิติ การิตปจฺจยโยโค สงฺเขเปน วิภาวิโตฯ

อิทานิ สการิเตกกมฺมาทีนิ พฺรูม –

อกมฺมกา เอกกมฺมา, ทฺวิกมฺมา วาปิ โหนฺติ หิ;

การิตปจฺจเย ลทฺเธ, สกมฺมา จ ทฺวิกมฺมกาฯ

สยํ โสเธติ โส ภูมิํ, โสธาเปติ ปเรมหิํ;

นรํ กมฺมํ การยติ, วิญฺเญยฺยํ กมโต อิทํฯ

ทฺวิกมฺมิกา สมฺภวนฺติ, ติกมฺมา เอตฺถ ทีปเย;

‘‘อิสฺสโร เสวกํ คามํ, อชํ นาเยติ’’ อิจฺจปิฯ

‘‘นโร นเรน วา คามํ, อชํ นาเยติ’’อิจฺจปิ;

กมฺมตฺถทีปกํเยว, กรณํ เอตฺถ อิจฺฉิตํฯ

อิติ สการิเตกกมฺมาทีนิ วิภาวิตานิฯ

อิทานิ อูหนียรูปคณํ พฺรูม – โหติ, โภติ, สมฺโภติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ สุมฺโภติ, ปริสุมฺโภติ, อิทํ รุธาทิคูปํฯ นินฺทติ, วินินฺทติ, พนฺธติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ ฉินฺทติ, ภินฺทติ, รุนฺธติ, อิทํ รุธาทิรูปํฯ เทติ, เนติ, วเทติ, อนฺเวติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ รุนฺเธติ, ปฏิรุนฺเธติ, อิทํ รุธาทิรูปํฯ พุทฺเธติ, ปลิพุทฺเธติ, อิทํ จุราทิรูปํฯ ชยติ, สยติ, ปลายติ, มิลายติ, คายติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ หายติ, สายติ, นฺหายติ, อิทํ ทิวาทิรูปํฯ กถยติ, จินฺตยติ, ภาชยติ, อิทํ จุราทิรูปํฯ คพฺพติ, ปคพฺพติ, อิทํ ภูวาทิรูปํฯ กุพฺพติ, กฺรุพฺพติ, อิทํ ตนาทิรูปํฯ หิโนติ, จิโนติ, อิทํ สฺวาทิรูปํฯ ตโนติ, สโนติ, กโรติ, อิทํ ตนาทิรูปํฯ จินฺเตติ, จินฺตยติ, อิทํ กตฺตุรูปญฺเจว เหตุกตฺตุรูปญฺจฯ กนฺเตติ, กนฺตยติ, อิทํ เหตุกตฺตุรูปเมวฯ ภกฺเขติ, ภกฺขยติ, วาเทติ, วาทยติ, อิทํ สุทฺธกตฺตุรูปญฺเจว เหตุกตฺตุรูปญฺจฯ มิยฺยตีติ กตฺตุปทญฺเจว กมฺมปทญฺจฯ ภาเวถาติ พหุวจนญฺเจว เอกวจนญฺจฯ สํยมิสฺสนฺติ อนาคตวจนญฺเจว อตีตวจนญฺจฯ อนุสาสตีติ อาขฺยาตญฺเจว นามิกญฺจฯ

คจฺฉํ วิธมํ นิกฺขณนฺติ นามิกญฺเจว อาขฺยาตญฺจฯ เอตฺถ อาขฺยาตตฺเต คจฺฉนฺติ อนาคตวจนํ, วิธมนฺติ อตีตวจนํ, นิขณนฺติ ปริกปฺปวจนํ, สพฺพํ วา เอตํ ปทํ อนาคตาธิวจนนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏเตวฯ อิมินา นเยน อญฺญานิปิ อูหนียปทานิ นานปฺปการโต โยเชตพฺพานิฯ อิมานิ ปทานิ ทุพฺพิญฺเญยฺยวิเสสานิ มนฺทพุทฺธีนํ สมฺโมหกรานิ อาจริยปาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา เวทนียานีติ อูหนียรูปคโณ วิภาวิโตฯ

อิทานิ เอกคณิกาทีนิ วทาม – ธา ธารเณ, ภูวาทิคณิกวเสนายํ เอกคณิกา สกมฺมิกา ธาตุฯ ภควา สกลโลกสฺส หิตํ ทธาติ วิทธาติ, ปุริโส อตฺถํ สํวิเธติ, นิธิํ นิเธติ, อิมานิ สุทฺธกตฺตริ ภวนฺติฯ ‘‘สํวิธาเปติ, วิธาเปตี’’ติ อิมานิ เหตุกตฺตริ ภวนฺติฯ กมฺเม ปน ภาเว จ ‘‘อนุวิธียตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ ตถา หิ กมฺเม ‘‘นิธิ นาม นิธียตี’’ติ จ ‘‘ธียติ ธปิยตีติ เธยฺย’’นฺติ จ รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ กมฺเม ‘‘กมฺมํ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยติ, กมฺมานิ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยนฺติฯ โภ กมฺม ตฺวํ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยสิ, อหํ กมฺมํ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยามี’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ภาเว ปน ‘‘สตฺโต ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยติ, สตฺตา ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยนฺติ, โต สตฺต ตฺวํ ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยสี’’ติ โยเชตพฺพํฯ อยํ นโย อติวิย สุขุโม ปาฬินยานุกูโลฯ

นามิกปทตฺเต ‘‘ธาตู’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ ตตฺถ ธาตูติ สลกฺขณํ ทธาติ ธาเรตีติ ธาตุฯ อฏฺฐกถาสุ ปน ‘‘สลกฺขณธารณโต ทุกฺขวิธานโต ทุกฺขธานโต จ ธาตู’’ติ วุตฺตํฯ ธาตูติ ปถวีธาตาทิธาตุโยฯ

ตตฺถ สลกฺขณธารณโตติ ยถา ติตฺถิยปริกปฺปิโต ปกติ อตฺตาติ เอวมาทิโก สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตา, เอตา ปน สลกฺขณํ สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย ทุกฺขวิธานโตติ ทุกฺขสฺส วิทหนโตฯ เอตา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา ยถา อยโลหาทิธาตุโย อยโลหาทิอเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติฯ ทุกฺขธานโตติ อนปฺปกสฺส ทุกฺขสฺส วิธานมตฺตโต อวสวตฺตนโต, ตํ วา ทุกฺขํ เอตาหิ การณภูตาหิ สตฺเตหิ อนุวิธียติ, ตถาวิหิตญฺจ ตํ เอเตสฺเวว ธียติ ฐปิยติ, เอวํ ทุกฺขธานโต ธาตุโยฯ อปิจ นิชฺชีวฏฺโฐ ธาตโวติ คเหตพฺพํฯ ตถา หิ ภควา ‘‘ฉ ธาตุโยสํ ภิกฺขุ ปุริโส’’ติอาทีสุ ชีวสญฺญาสมูหนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติฯ โย ปน ตตฺถ อมฺเหหิ ภาวฏฺฐาเน ‘‘สตฺโต ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยตี’’ติ ติปุริสมณฺฑิโต เอกวจนพหุวจนิโก ปฐมาวิภตฺติปฺปโยโค วุตฺโตฯ โส –

‘‘ทูสิโต คิริทตฺเตน, หโย สามสฺส ปณฺฑโว;

โปราณํ ปกติํ หิตฺวา, ตสฺเสวานุวิธิยฺยตี’’ติ จ

‘‘มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธุรสฺส หทยํ ธนิยฺยตี’’ติ จ ‘‘เต สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺตี’’ติ จ อิมาสํ ปาฬีนํ วเสน สารโต ปจฺเจตพฺโพฯ ตตฺถ ปณฺฑโว นาม อสฺโส คิริทตฺตนามกสฺส อสฺสโคปกสฺส ปกติํ อนุวิธิยฺยติ อนุกโรตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ยทิ กตฺตุปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘อนุวิทธาตี’’ติ ปาฬิ วตฺตพฺพา สิยาฯ ยทิ กมฺมปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘ปณฺฑเวนา’’ติ ตติยนฺตํ กตฺตุปทํ วตฺตพฺพํ สิยา, เอวํ อวจเนน ‘‘อนุวิธิยฺยตี’’ติ อิทํ ภาวปทนฺติ สิทฺธํฯ น เกนจิ เอตฺถ วตฺตุํ สกฺกา ‘‘ทิวาทิคเณ กตฺตริ วิหิตปจฺจยสฺส วเสน วุตฺตํ อิทํ รูป’’นฺติ, ธาธาตุยา ทิวาทิคเณ อปฺปวตฺตนโต, เอกนฺตภูวาทิคณิกตฺตา จฯ ทุติยปฺปโยเค ปน ยทิ กตฺตุปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘ธนุเต’’ติ ปาฬิ วตฺตพฺพา สิยาฯ

ยทิ กมฺมปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘ธาตุยา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา ฯ เอวํ อวจเนน ‘‘ธนิยฺยตี’’ติ อิทมฺปิ ภาวปทนฺติ สิทฺธํฯ เอตฺถ ‘‘ธนิยฺยตีติ ปตฺเถติ, อิจฺฉตีติ อตฺโถ’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ‘‘ธนุ ยาจเน’’ติ ธาตุ เอสา เอกนฺเตน ตนาทิคเณเยว วตฺตติฯ ตติยปฺปโยเค ‘‘ปหียิสฺสนฺตี’’ติ ยทิ ภูวาทิคเณ ‘‘หา จาเค’’ติ ธาตุยา รูปํ สิยา, กตฺตริ ‘‘ปชหิสฺสนฺตี’’ติ รูปํ สิยา, ‘‘กสฺมา โน ปชหิสฺสตี’’ติ เอตฺถ วิยฯ กมฺมปทํ ปน ‘‘ปชหิยิสฺสนฺตี’’ติ สิยาฯ ยสฺมา ‘‘ปหียิสฺสนฺตี’’ติ อิทํ ทิวาทิคเณ ‘‘หา ปริหานิย’’นฺติ ธาตุยา รูปตฺตา ‘‘ปหายิสฺสนฺตี’’ติ กตฺตุปทรูปํ สิยา ‘‘อาชญฺโญ กุรุเต เวคํ, หายนฺติ ตตฺถ วฬวา’’ติ อกมฺมกสฺส กตฺตุปทรูปสฺส ทสฺสนโต, ตสฺมา ‘‘ปหายิสฺสนฺตี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปหียิสฺสนฺตี’’ติ วจเนน ปจฺจโย ภาเว วตฺตตีติ ญายติฯ

เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘โส ปหียิสฺสติฯ เต สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติฯ รูปํ วิภวิยฺยติฯ อคฺคิชาหิ ปุพฺเพว ภูยเต’ติอาทีสุ ปจฺจโย กมฺเมเยว วิหิโต, น ภาเวฯ กมฺมกตฺตุวเสน หิ อิเม ปโยคา ทฏฺฐพฺพา, สยเมว ปียเต ปานียํ, สยเมว กโฏ กริยเตติ ปโยคา วิยา’’ติฯ ตํ น, เอวญฺหิ สติ ‘‘ปชหิยิสฺสนฺตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกธาตุรูปานิ วตฺตพฺพานิ ‘‘ปียเต กริยเต’’ติ รูปานิ วิยฯ เอตฺถ ปน ภาวฏฺฐาเน กตฺตุโน ฐิตภาโว เหฏฺฐา นานปฺปกาเรน ทสฺสิโตติ น วุตฺโตฯ

เย สทฺทสตฺเถ มตํ คเหตฺวา สาสนิกา ครู ภาเว อทพฺพวุตฺติโน ภาวสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว, ตญฺจ ปฐมปุริสสฺเสว ‘‘ภูยเต เทวทตฺเตน เทวทตฺเตน สมฺปตฺติํ อนุภวนนฺติ อตฺโถ’’ติ ปโยคญฺจ ตทตฺถโยชนญฺจ วทนฺติฯ เตสํ ตํ วจนํ ปาฬิยา, อฏฺฐกถาทีหิ จ น สเมติ, ตสฺมา ยถาวุตฺโตเยวตฺโถ อายสฺมนฺเตหิ ธาเรตพฺโพฯ

ชร โรเคฯ ชรติ, ชริยฺยติฯ ชรวโยหานิยํฯ ชีรติ, ชิยฺยติฯ อิมา ทฺเวปิ ภูวาทิ คณิกวเสน เอกคณิกาฯ ตาสํ อยํ สาธารณรูปวิภาวนาฯ ‘‘เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชริยฺยตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ เยน จ ชริยฺยตีติ เยน เตโชคเตน กุปิเตน อยํ กาโย เอกาหิกาทิชรโรเคน ชริยฺยติ ชรติฯ อถ วา เยน จ ชริยติ เยน อยํ กาโย ชีรติ อินฺทฺริยเวกลฺยตํ พลกฺขยํ ปลิตวลิตาทิญฺจ ปาปุณาติฯ

มร ปาณจาเคฯ ภูวาทิคณิโกยํ อกมฺมโก จฯ สตฺโต มรติ, มิยฺยติฯ กิญฺจาปิ อยํ ธาตุ ‘‘มร ปาณจาเค’’ติ วจนโต สกมฺมโก วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ‘‘ปุตฺโต มรติฯ กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชิยฺยติ จ มิยฺยติ จา’’ติ เอวมาทีนํ กมฺมรหิตปฺปโยคานํ ทสฺสนโต อกมฺมโกเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อตฺถโยชนานเยน ปน มรตีติ ปาณํ จชตีติ กมฺมํ อาเนตฺวา กเถตุํ ลพฺภติฯ ‘‘มรติ, มิยตี’’ติ อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ, ‘‘สตฺโต สตฺตํ มาเรติ, มารยติ, มาราเปติ, มาราปยตี’’ติ อิมานิ การิตปทสงฺขาตานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ เอตฺถ จ โย อมตํ สตฺตํ มรณํ ปาเปติ, โส วธโก มาเรติ มารยติ มาราเปติ มาราปยตีติ จ วุจฺจติฯ สตฺโต สตฺเตหิ มาริยติ มาราปิยตีติ อิมานิ กมฺมปทานิฯ ภาวปทมปฺปสิทฺธํฯ เอวมญฺญตฺราปิ ปสิทฺธตา จ อปฺปสิทฺธตา จ อุปปริกฺขิตพฺพาฯ

ขาท ภกฺขเณฯ อยํ ปน ภูวาทิคณิกวเสน เอกคณิโก สกมฺมโก ธาตุฯ

ขาทติ, สงฺขาทติ, อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ฯ ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา ปูวํ ขาเทติ ขาทยติ ขาทาเปติ ขาทาปยติ, อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ เอตฺถ จ โย อขาทนฺตํ ขาทนฺตํ วา ขาทาหีติ ปโยเชติ, โส ขาทาปโก ขาเทติ ขาทยติ ขาทาเปติ ขาทาปยตีติ จ วุจฺจติฯ ขชฺชติ, สํขชฺชติ, สงฺขาทิยติฯ อิมานิ กมฺมปทานิฯ อตฺรปนายํ ปาฬิ ‘‘อตีตํ ปาหํ อทฺธานํ รูเปน ขชฺชิํ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามิฯ อหญฺเจว โข ปน อนาคตํ รูปํ อภินนฺเทยฺยํ, อนาคเตนปาหํ รูเปน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาเปตรหิ ขชฺชามี’’ติฯ ภาวปทํ น ลพฺภติ สกมฺมกตฺตา อิมสฺส ธาตุสฺสฯ ภูวาทิคโณฯ อยํ นามธาตุ เอกนฺตรุธาทิคณิโกติ อปฺปสิทฺโธฯ

ทิวาทิคเณ ตา ปาลเนฯ โลกํ ตายติ สนฺตายติฯ อิมานิ สกมฺมกานิ สุทฺธกตฺตุปทานิฯ เหตุกตฺตุปทํ ปน กมฺมปทญฺจ ภาวปทญฺจ อปฺปสิทฺธานิฯ

สุธ สํสุทฺธิยํฯ จิตฺตํ สุชฺฌติ วิสุชฺฌติฯ อิมานิ อกมฺมกานิ สุทฺธกตฺตุปทานิฯ โสเธติ, โสธยติ, โสธาเปติ, โสธาปยติ, อิมานิ เหตุกตฺตุรูปานิฯ เอตฺถ จ โย อสุทฺธํ ฐานํ สุทฺธํ กโรติ, โส โสธโก โสเธติ, โสธยตีติ วุจฺจติ, เอส นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ โย ปน อสุทฺธฏฺฐานํ สยํ อโสเธตฺวา ‘‘ตฺวํ โสเธหี’’ติ อญฺญํ ปโยเชติ, โส โสธาปโก โสธาเปติ โสธาปยตีติ วุจฺจติฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ ตถา หิ ‘‘กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยตี’’ติอาทีสุ อยํ นโย น ลพฺภติ, เอวํ ลพฺภมานนโย จ อลพฺภมานนโย จ สพฺพตฺถ อุปปริกฺขิตพฺโพฯ อิมา ปเนตฺถ ปาฬิโย –

‘‘ปจฺจนฺตเทสวิสเย, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;

ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ, โสเธนฺติ ตุฏฺฐมานสา’’ติ จ

‘‘มคฺคํ โสเธมหํ ตทา’’ติ จฯ อิมา หิ ปาฬิโย สหตฺถา โสธนํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ‘‘อายสฺมา ปิลินฺทวจฺโฉ ราชคเห ปพฺภารํ โสธาเปติ เลณํ กตฺตุกาโม’’ติ ปน ปาฬิ, ‘‘กิํ ภนฺเต เถโร การาเปตี’’ติ, ‘‘ปพฺภารํ มหาราช โสธาเปมิ เลณํ กตฺตกาโม’’ติ จ ปาฬิฯ อิมา ปเรหิ โสธาปนํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ‘‘กสฺส โสธิยติ มคฺโค’’ติ อิทํ กมฺมปทํ, ภาวปทํ ปน อปฺปสิทฺธํฯ อิมินา นเยน ยาว จุราทิคณา โยเชตพฺพํฯ

ทฺวิคณิกตฺเต สุภ โสเภฯ โสภติ วตายํ ปุริโสฯ สุภ ปหาเรฯ โย โน คาโวว สุมฺภติ สุมฺโภติ อิจฺจปิ ทิสฺสติฯ ‘‘สุมฺโภตี’’ติ จ กจฺจายนมเต รูปํ, อิมานิ กตฺตุปทานิฯ นครํ โสเภติ, โสภยติฯ ปุริโส ปุริเส โจรํ สุมฺเภติ, สุมฺภยติ, สุมฺภาเปติ, สุมฺภาปยติฯ อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ กมฺมภาวปทานิ ลพฺภมานาลพฺภมานวเสน ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิฯ ภูวาทิรุธาทิคณิกรูปานิฯ

ปจ ปาเกฯ ปุริโส ภตฺตํ ปจติฯ เนรยิโก นิรเย ปจฺจติฯ กมฺมํ ปจฺจติฯ ภตฺตํ ปจฺจติฯ ปารมิโย ปริปจฺจนฺติฯ ผลานิ ปริปจฺจนฺติ, ปกฺกานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ ครโว ปน –

ญาณยุตฺตวรํ ตตฺถ, ทตฺวา สนฺธิํ ติเหตุกํ;

ปจฺฉา ปจฺจติ ปากานํ, ปวตฺเต อฏฺฐเก ทุเวติ จ –

‘‘อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ น ปจฺจตี’’ติ จ เอวํ ปจติปทสฺส ทฺวิคณิกรูปสฺส สกมฺมกตฺตํ อิจฺฉนฺติฯ เอวํ ปน สาฏฺฐกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน กุโต ลพฺภาฯ เตปิฏเก หิ พุทฺธวจเน ‘‘กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจติฯ ยาว ปาปํ น ปจฺจติฯ

นิรยมฺหิ อปจฺจิ โส’’ติ เอวํ อกมฺมกตฺตํเยว ทิสฺสติฯ เอตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ ปจ ปาเก’ติ อยํ ธาตุ สกมฺมโก, เตน ‘ปจฺจตี’ติ ปทสฺส ทิวาทิคณิกรูปสฺสปิ สโต สกมฺมกตฺตํ ยุชฺชติ, ตสฺมาเยว ‘ปจฺจติ ปากานํ ปวตฺเต อฏฺฐเก ทุเว’ติอาทีสุ วุตฺต’’นฺติฯ เอตฺถ วุจฺจเต – ยถา ‘‘ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, ภิทิ วิทารเณ’’ติ ธาตูนํ รุธาทิคเณ ปวตฺตานํ ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทติ, ภิตฺติํ ภินฺทตี’’ติ รูปปทานํ สกมฺมกตฺเตปิ สติ ทิวาทิคณํ ปตฺตานํ เตสํ ธาตูนํ ‘‘อุทกํ ฉิชฺชติ, ฆโฏ ภิชฺชตี’’ติ รูปปทานิ อกมฺมกานิเยว ภวนฺติ, ยถา ภูวาทิคเณ ปวตฺตสฺส ปจธาตุสฺส ‘‘ภตฺตํ ปจตี’’ติ รูปปทสฺส สกมฺมกตฺเตปิ สติ ทิวาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘นิรเย ปจฺจติ, กมฺมานิ วิปจฺจนฺตี’’ติ รูปปทานิ อกมฺมกานิเยว ภวนฺติฯ

อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ โภ ยถา ‘อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสู’ติ เอตฺถ ‘‘อาสวโต จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสู’ติ จ ‘อาสเวหิ กตฺตุภูเตหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสู’ติ จ เอวํ ทิวาทิคณิกสฺส ธาตุสฺส ‘วิมุจฺจิํสู’ติ รูปปทสฺส อกมฺมกตฺตญฺจ สกมฺมกตฺตญฺจ ภวติ, ตถา ‘นิรเย ปจฺจติ, กมฺมานิ วิปจฺจนฺตี’ติ จ อกมฺมกตฺเตนปิ ภวิตพฺพํฯ ‘ปจฺจติ ปากานํ ปวตฺเต อฏฺฐเก ทุเว, อสงฺขารํ สสงฺขารวิปากานิ น ปจฺจตี’ติ สกมฺมกตฺเตนปิ ภวิตพฺพ’’นฺติฯ อกมฺมกตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, น สกมฺมกตฺเตน, ‘‘ปจฺจติ ปากาน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยคานํ ‘‘อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสู’’ติ ปโยเคน อสมานตฺตาฯ ตถา เหตฺถ ‘‘วิมุจฺจิํสู’’ติ ปทํ กมฺมรหิตกตฺตุวาจกปจฺจยนฺตมฺปิ ภวติ กตฺตุสหิตกมฺมวาจกปจฺจยนฺตมฺปิฯ ‘‘วิมุจฺจิํสู’’ติ อิมสฺส หิ ปทสฺส กมฺมรหิตปจฺจยวนฺตตฺตา ‘‘อาสเวหี’’ติ กรณวจนํ อปาทานการกวาจกํ ภวติฯ ‘จิตฺตานี’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ ปน กตฺตุการกวาจกํ ภวติฯ

ตถา ‘‘วิมุจฺจิํสู’’ติ ปทสฺส กตฺตุสหิตกมฺมวาจกตฺตา ‘‘อาสเวหี’’ติ กรณวจนํ กตฺตุการกวาจกํ ภวติฯ ‘‘จิตฺตานี’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ ปน กมฺมการกวาจกํ ภวติฯ อยํ นโย ‘‘ปจฺจติ ปากาน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยเคสุ น ลพฺภติฯ ตถา หิ ตตฺถ ปจฺจตฺตวจนํ กตฺตารํ วทติ, อุปโยควจนํ กมฺมํ วทตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา ภตฺตํ ปาเจติ ปาจยติ ปาจาเปติ ปาจาปยตี’’ติ จ, ‘‘อนนฺเต โพธิสมฺภาเร, ปริปาเจสิ นายโก’’ติ ทสฺสนโต ปน ‘‘ปริปาเจติ, ปริปาจยตี’’ติ จ รูปานิ ภวนฺติฯ อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิฯ กมฺเม – ยญฺญทตฺเตน โอทโน ปจฺจเต, ภาวปทํ อปฺปสิทฺธํฯ อิมานิ ภูวาทิทิวาทิคณิกรูปานิฯ อิมินา นเยน อญฺญานิปิ ทฺวิคณิกรูปานิ โยเชตพฺพานิฯ

เตคณิกตฺเต สุ ปสเวฯ เหตุผลํ สวติ, ปสวติฯ สุ สวเนฯ สทฺโธ ธมฺมํ สุโณติ, สุณาติฯ สุ หิํสายํฯ โยโธ ปจฺจามิตฺตํ สุนาติฯ อิมานิ ยถากฺกมํ ภูวาทิสฺวาทิกิยาทิคณิกานิ กตฺตุปทานิฯ ตถา เหตุนา ผลํ สวิยฺยติ, อุนฺนาทสทฺโท ปถวีอุนฺทฺริยสทฺโท วิย สุยฺยติฯ โยเธน ปจฺจมิตฺโต สุนิยฺยติฯ อิมานิ กมฺมปทานิฯ ภาวปทํ น ลพฺภติ สกมฺมกตฺตา อิเมสํ ธาตูนํฯ อิมินา นเยน อญฺญานิปิ เตคณิกรูปานิ อุปปริกฺขิตฺวา โยเชตพฺพานิฯ อตฺร ปนายํ นยวิภาวนา –

ภฺวาทิรุธาทิกา ธาตู, สฺวาทิทิวาทิกา ตถา;

รุธาทิกทิวาทิฏฺฐา, ภูวาทิกจุราทิกาฯ

ภูวาทิกคหาทิฏฺฐา, ภฺวาทิสฺวาทิกิยาทิกา;

เอวมาทิปฺปเภเทหิ, วิตฺถาเรนฺตุ วิจกฺขณาฯ

อิจฺเจวํ สงฺเขปโต ยถารหํ เอกคณิกทฺวิคณิกเตคณิกวเสน สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุกมฺมภาวปทานิ จ สการิเตกกมฺมานิ จ สการิตทฺวิกมฺมานิ จ สการิตติกมฺมานิ จ ทสฺสิตานิฯ

อิทานิ เอกการิตทฺวิการิตปทานํ วจโนกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตํ วทามฯ โส อนฺตกมฺมนิฯ อรหตฺตมคฺโค มานํ สิยติ, กมฺมํ ปริโยสิยติฯ อิมานิ ตาว สุทฺธกตฺตุปทานิฯ เอตฺถ มานํ สิยตีติ มานํ สมุจฺฉินฺทติฯ กมฺมํ ปริโยสิยตีติ กมฺมํ นิปฺผชฺชติฯ ปริ อว อิจฺจุปสคฺควเสน หิ อิทํ ปทํ อกมฺมกํ ภวติ, อตฺโถ ปน ‘‘ปริโยสานํ คจฺฉตี’’ติ สกมฺมกวเสน คเหตพฺโพฯ อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติฯ อิทเมกํ การิตํ เหตุกตฺตุปทํฯ เอตฺถ ปน ปริอว อิจฺจุปสคฺควเสน อกมฺมกภูตสฺส โสธาตุสฺส ลทฺธการิตปจฺจยตฺตา เอกกมฺมเมว สการิตปทํ ภวติฯ อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาวาเปติฯ อิทํ ทฺวิการิตํ เหตุกตฺตุปทํฯ เอตฺถ จ ปน ปริ อว อิจฺจุปสคฺควเสน อกมฺมกภูตสฺส โสธาตุสฺส ลทฺธการิตปจฺจยทฺวยตฺตา ทฺวิกมฺมกํ สการิตปทํ ภวติฯ ‘‘ปริโยสาวาเปตี’’ติ อิทมฺปิ ปริ อว ปุพฺพสฺมา โสธาตุมฺหา ณาเป ณาเป อิติ ปจฺจยทฺวยํ กตฺวา อวสทฺทสฺโสการญฺจ กตฺวา ตโต การาคมญฺจ อนุพนฺธการโลปญฺจ ปฐมปจฺจเย การสฺส การญฺจ ทฺวีสุ จ ฐาเนสุ ปุพฺพสรโลปํ กตฺวา นิปฺผชฺชตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทานิ ตา ปาฬิโย อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ อาหจฺจเทสิตากาเรน เอกโต กถยาม – ‘‘อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสฯ อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาวาเปติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ เหตุกตฺตุปทํ อาเนตพฺพํฯ อตฺตนา วิปฺปกตนฺติ เอตฺถ จ อตฺตนาติ วิปฺปกรณกฺริยาย กตฺตุการกวาจกํ กรณวจนํฯ

วิปฺปกตนฺติ กมฺมการกวาจกํ อุปโยควจนํฯ อตฺตนา ปริโยสาเปตีติ เอตฺถ ปน อตฺตนาติ อพฺยยปทภูเตน สยํสทฺเทน สมานตฺถํ วิภตฺยนฺตปติรูปกํ อพฺยยปทํ, สยํสทฺทสทิสํ วา ตติยาวิภตฺยนฺตํ อพฺยยปทํฯ ตถา หิ ‘‘อตฺตนา ปริโยสาเปตี’’ติ วุตฺตวจนสฺส ‘‘สยํ ปริโยสาเปตี’’ติ อตฺโถ ภวติ ‘‘อตฺตนา จ ปาณาติปาตี’’ติอาทีสุ วิยฯ ปเรหิ ปริโยสาวาเปตีติ เอตฺถ ปน ปเรหีติ กมฺมการกวาจกํ กรณวจนนฺติ คเหตพฺพํ, ‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘สุนเขหี’’ติ ปทํ วิยฯ เอตฺถ หิ ยถา ‘‘ราชาโน โจรํ สุนเข ขาทาเปนฺตี’’ติ อุปโยควเสน อตฺโถ ภวติ, ตถา ‘‘ภิกฺขุ อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเร ชเน ปริโยสาวาเปตี’’ติ อุปโยควเสน อตฺโถ ภวติฯ เอวํ อิมสฺมิํ อจฺฉริยพฺภุตนยวิจิตฺเต ภควโต ปาวจเน ทฺวิการิตปจฺจยวนฺตมฺปิ ปทมตฺถีติ สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ อยํ นโย สุขุโม สาสเน อาทรํ กตฺวา อายสฺมนฺเตหิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพฯ ยสฺส หิ อตฺถาย อิทํ ปกรณํ กริมฺห, น อยํ อตฺตโน มติ, อถ โข ปุพฺพาจริยานํ สนฺติกา ลทฺธตฺตา เตสญฺเญว มตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทานิ อการิตทฺวิกมฺมิกปทานํ วจโนกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตานิ กถยาม, ตานิ จ โข ธาตุวเสน เอวํ เวทิตพฺพานิ สวินิจฺฉยานิฯ เสยฺยถิทํ?

ทุหิกรวหิปุจฺฉิ, ยาจิ ภิกฺขิ จ นิพฺรูติ;

ภณิวทิวจิภาสิ, สาสิทหินาถธาตุ

รุธิ ชิ จิปภุตีติ, เย เต ทฺวิกมฺมกา ธีรา;

ปวทุมปิ วิยุตฺตา, การิตปฺปจฺจเยหิ จฯ

อปาทานาทิเก ปุพฺพ-วิธิมฺหา สหิเม’พฺรวุํ;

อุปโยควจนสฺส, นิมิตฺตนฺติ สนนฺตนาฯ

เอเต ทุหาทโย ธาตู, ติกมฺมาปิ ภวนฺติ ตุ;

การิตปฺปจฺจเย ลทฺเธ, อิติ อาจริยา’พฺรวุํฯ

ตตฺริมานิ อุทาหรณานิ – ควํ ปโย ทุหติ โคปาลโกฯ คาวิํ ขีรํ ทุหติ โคปาลทารโกฯ ตตฺถ ปโยติ อุปโยควจนํ, ‘‘ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺยา’’ติ เอตฺถ ‘‘ยโส’’ติ ปทมิวฯ มโนคณิกสฺส หิ อีทิสมฺปิ อุปโยควจนํ โหติ อญฺญาทิสมฺปิฯ อิสฺสโร โคปาลํ ควํ ปโย ทุหาเปติฯ โคปาเลน คาโว ขีรํ ทุหิตาฯ โคหิ ปโย ทุหตีติ เอตฺถ อปาทานวิสยตฺตา ทฺวิกมฺมกภาโว นตฺถิฯ ‘‘วิสาณโต ควํ ทุหํ, ยตฺถ ขีรํ น วินฺทตี’’ติ เอตฺถ ปน อปาทานวิสยตฺเตปิ ควาวยวภูตสฺส วิสาณสฺส วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ควํ ขีรํ ทุหนฺโต’’ติ ทฺวิกมฺมิกภาโว ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุหิโน ปโยโคยํฯ

กโรติสฺส ปโยเค กฏฺฐมงฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, สเจ เช สจฺจํ ภณสิ, อทาสิํ ตํ กโรมิฯ เอตฺถ จ องฺคารํ กโรตีติ ปริจฺจตฺตการณวเสน วุตฺตํฯ กฏฺฐญฺหิ องฺคารภาวสฺส การณํ, องฺคาเร กเต การณภูตสฺส กฏฺฐสฺส กฏฺฐภาโว วิคจฺฉติฯ กฏกํ กโรตีติ อิทํ อปริจฺจตฺตการณวเสน วุตฺตํฯ สุวณฺณญฺหิ กฏกภาวสฺส การณํ, กฏเก กเตปิ การกภูตสฺส สุวณฺณสฺส สุวณฺณภาโว น วิคจฺฉติ, อถ โข วิเสสนฺตรุปฺปตฺติภาเวน สมฺปชฺชติฯ อทาสิํ ตํ กโรมีติ อิทํ ปน ฐานนฺตรทานวเสน วุตฺตํ ‘‘อุปราชํ มหาราชํ กโรมี’’ติ เอตฺถ วิยฯ ตตฺถ ‘‘อิสฺสโร ปุริเสน ปุริสํ วา กฏฺฐมงฺคารํ กาเรติฯ ตถา สุวณฺณํ กฏกํ กาเรตี’’ติ ติกมฺมิกปฺปโยโคปิ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา ‘‘พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรตี’’ติ, ‘‘พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต’’ติ ทฺวิกมฺมกปฺปโยโคฯ

เอตฺเถเก วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ โภ เอตฺถ เอกเมว กมฺมํ ทิสฺสติ, เกนายํ ปโยโค ทฺวิกมฺมิกปฺปโยโค โหตี’’ติฯ กิญฺจาปิ เอกเมว ทิสฺสติ, ตถาปิ อตฺถโต ทฺเวเยว กมฺมานิ ทิสฺสนฺตีติ คเหตพฺพํฯ ตถา หิ พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรตีติ เอตฺถ พฺรหฺมทตฺโต อตฺตโน ราชภาวํ มหาชเนน การยตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปน อตฺเถ คหิเต ‘‘รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กิํ อรญฺเญ กริสฺสสี’’ติอาทีสุปิ ตฺวํ อตฺตโน ราชภาวํ อมฺเหหิ การาเปหิ, อตฺตานํ รชฺเช อภิสิญฺจาเปหิ, มยํ ตํ รชฺเช อภิสิญฺจิตุกามาติ อตฺโถ สมตฺถิโต ภวติฯ

พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเตติ เอตฺถาปิ พฺรหฺมทตฺเต อตฺตโน ราชภาวํ มหาชเนน การยนฺเตติ อตฺโถ ภวติฯ สาสนสฺมิญฺหิ การิตวิสเย กรณวจนํ อุปโยคตฺถญฺเญว ทีเปติ, ตสฺมา อตฺถโต ทฺเวเยว กมฺมนิ ทิสฺสนฺตีติ วทามฯ อยมตฺโถ อภิธมฺมฏีกายํ จกฺขุนฺทฺริยาทินิพฺพจนตฺถวิภาวนาย ทีเปตพฺโพฯ ตถา หิ อภิธมฺมฏีกายํ อิทํ วุตฺตํ ‘‘จกฺขุทฺวาเร อินฺทตฺตํ กาเรตีติ จกฺขุทฺวารภาเว ตํทฺวาริเกหิ อตฺตโน อินฺทภาวํ ปรมิสฺสรภาวํ การยตีติ อตฺโถฯ ตญฺหิ เต รูปคฺคหเณ อตฺตานํ อนุวตฺเตติ, เต จ ตํ อนุวตฺตนฺตี’’ติฯ ยทิ ปน กรธาตุ ทฺวิกมฺมโก, เอวํ สนฺเต ‘‘พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรตี’’ติอาทีสุ ลทฺธการิตปจฺจยตฺตา ‘‘กาเรตี’’ติอาทีหิ ปเทหิ ติกมฺมเกหิเยว ภวิตพฺพนฺติ? น, นิยมาภาวโต, ตาทิสสฺส จ ปโยคสฺส โวหารปเถ อนาคตตฺตาฯ

กฏฺฐํ ปุริเสน องฺคารํ กตํฯ สุวณฺณํ กมฺมาเรน กฏกํ กตํ, ทาสี สามิเกน อทาสิํ กตา, เอวมฺเปตฺถ ทฺวิกมฺมกปฺปโยคา เวทิตพฺพาฯ

สุวณฺเณน กฏกํ กโรตีติ เอตฺถ หิ วิเสสนตฺเถ ปวตฺตกรณวิสยตฺตา ทฺวิกมฺมิกภาโว น ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อยํ นโย อญฺญตฺราปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยถาสมฺภวํ เนตพฺโพฯ กโรติสฺส ปโยโคยํฯ

วหิอาทีนํ ปโยเค ราชปุริสา รถํ คามํ วหนฺติฯ อยํ ราชา มํ นามํ ปุจฺฉติฯ ปราภวนฺตํ ปุริสํ, มยํ ปุจฺฉาม โคตมํฯ อายสฺมา อุปาลิ อายสฺมตา มหากสฺสเปน วินยํ ปุฏฺโฐฯ เทวทตฺโต ราชานํ กมฺพลํ ยาจติฯ เต มํ อสฺเส อยาจิสุํฯ ธนํ ตํ ตาต ยาจติฯ พฺราหฺมโณ นาคํ มณิํ ยาจติฯ นาโค มณิํ ยาจิโต พฺราหฺมเณน พฺรหฺมุนา อายาจิโต ธมฺมเทสนํ ภควาฯ ตาปโส กุลํ โภชนํ ภิกฺขติฯ อชํ คามํ เนติฯ อโช คามํ นีโตฯ มุตฺโต จมฺเปยฺยโก นาโค, ราชานํ เอตทพฺรวิฯ

เอตฺถ ราชานนฺติ มุขฺยโต กมฺมํ วุตฺตํฯ เอตนฺติ คุณโตฯ ตถา ราชานนฺติ อกถิตกมฺมํ วุตฺตํฯ เอตนฺติ กถิตกมฺมํฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยถารหํ โยเชตพฺโพฯ เอวเมว ‘‘พฺรูหิ ภควา’’ติอาทีสุ สมฺปทานวิสยตฺตา ทฺวิกมฺมกภาโว น ลพฺภติฯ ภิกฺขุ มหาราชานํ ธมฺมํ ภณติฯ ยํ มํ ภณสิ สารถิฯ ยํ มํ วทติฯ ภควนฺตํ เอตทโวจฯ ปิตา ปุตฺตํ ภาสติฯ ยํ มํ ตฺวํ อนุสาสสิฯ สกฺยา โข ปน อมฺพฏฺฐ ราชานํ โอกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติฯ ภควา ภิกฺขู ตํ ตํ หิตปฏิปตฺติํ นาถติฯ คาโว วชํ รุนฺธติ โคปาลโกฯ ธุตฺโต ธุตฺตชนํ ธนํ ชินาติฯ เอตฺถ จ ‘‘กมนุตฺตรํ รตฺนวรํ ชินามา’’ติ ปุณฺณกชาตกปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถายมตฺโถ ‘‘มยํ ชนินฺทา กตรํ ราชานํ อนุตฺตรํ รตฺนวรํ ชินามา’’ติฯ อิฏฺฐกาโย ปาการํ จิโนติ วฑฺฒกีฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

เอตฺถ เกจิ ปุจฺเฉยฺยุํ ‘‘คนฺธกุฏิํ ปทกฺขิณํ กโรติ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิฯ อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตู’ติ ปโยเคสุ กิํ ทฺวิกมฺมกภาโว ลพฺภตี’’ติ? เอตฺถ วุจฺจเต – ‘‘คนฺธกุฏิํ ปทกฺขิณํ กโรตี’’ติ เอตฺถ น ลพฺภติ คุณคุณีนํ วเสน คหิตตฺตาฯ ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ เอตฺถาปิ น ลพฺภติ ‘‘สรณํ อิติ คจฺฉามี’’ติ อิติสทฺทโลปวเสน วุตฺตตฺตาฯ ตถา หิ พุทฺธนฺติ อุปโยควจนํฯ สรณนฺติ ปจฺจตฺตวจนํฯ ‘‘พุทฺธํ มม สรณํ ปรายณํ, อฆสฺส ตาตา หิตสฺส จ วิธาตา’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘ภชามิ เสวามิ พุชฺฌามี’’ติ อตฺโถฯ ‘‘อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตู’’ติ เอตฺถ ปน ทฺวิกมฺมกภาโว ลพฺภตีติ วตฺตพฺโพ ‘‘มํ อิโต ปฏฺฐาย อุปาสกํ ธาเรตู’’ติ อตฺถสมฺภวโต ‘‘สกฺยา โข ปน อมฺพฏฺฐ ราชานํ โอกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺตี’’ติ ทหธาตุปฺปโยเคน สมานตฺตา จ, อธิปฺปายตฺถโต ปน ‘‘มํ ‘อุปาสโก เม อย’นฺติ ธาเรตู’’ติ อตฺโถ สมฺภวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ อการิตานิ ทฺวิกมฺมิกธาตุรูปานิ วิภาวิตานิฯ

อิจฺเจวมมฺเหหิ อาทิโต ปฏฺฐาย ภควโต สาสนตฺถํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ธาตุโย จ ตํรูปานิ จ ตทนุรูเปหิ นานาปเทหิ นานาอตฺเถหิ นานานเยหิ จ โยเชตฺวา วิภาวิตานิ, เอวํ วิภาเวนฺเตหิปิ อมฺเหหิ ตาสํ สรูปปริจฺเฉโท อตฺถปริจฺเฉโท วา น สกฺกา สพฺพโส วตฺตุํฯ ตทุภยญฺหิ โก สพฺพโส วตฺตุํ สกฺขิสฺสติ อญฺญตฺร อาคมาธิคมสมฺปนฺเนหิ ปภินฺนปฏิสมฺภิเทหิ มหาขีณาสเวหิฯ

อตฺถาติสยยุตฺตาปิ, ธาตู โหนฺติ ยโต ตโตฯ ปโยคโตนุคนฺตพฺพา, อเนกตฺถา หิ ธาตโวฯ

เยเนกตฺถธรา จรนฺติ วิวิธา นาถสฺส ปาเฐ วเร,

เตเนกตฺถธราว โหนฺติ สหิตา นานูปสคฺเคหิเว;

ธาตูนํ ปน เตสมตฺถปรมํ ขีณาสเว ปณฺฑิเต,

วชฺเชตฺวา ปฏิสมฺภิทามติยุเต โก สพฺพโส ภณตีติฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สพฺพคณวินิจฺฉโย นาม เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโทฯ

สห รูปวิภาวนาย ธาตุวิภาวนา นิฏฺฐิตา

ธาตุมาลา นิฏฺฐิตา