ลการนฺตธาตุ

ปาล รกฺขเณฯ ‘‘รกฺขณํ, ตาณํ, โคปนํ, อวนํ, ปาลนํ, รกฺขา, รกฺขณา, คุตฺติ’’ อิจฺเจเต ปริยายาฯ ปาเลติ, ปาลยติฯ ปาลโก, พุทฺธปาโลฯ อมฺพปาลี คณิกาฯ สโม ภวตุ ปาลินาฯ ปาลิโต, ปาลนํ, ปาฬิฯ

เอตฺถ ปาฬีติ อตฺถํ ปาเลตีติ ปาฬิ, ลสฺส ฬตฺตํฯ อถ วา อนฺโตทกํ รกฺขณฏฺเฐน มหโต ตฬากสฺส ถิรา มหตีติ ปาฬิ วิยาติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโมฯ อปโร นโย ปกฏฺฐานํ อุกฺกฏฺฐานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต สภาวนิรุตฺติภาวโต พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฏฺฐานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬีติ ปาฬิฯ

ปาฬิสทฺโท ปาฬิธมฺเม, ตฬากปาฬิยมฺปิ จ;

ทิสฺสเต ปนฺติยญฺเจว, อิติ เญยฺยํ วิชานตาฯ

อยญฺหิ ‘‘ปาฬิยา อตฺถมุปปริกฺขนฺตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติธมฺมสงฺขาเต ปาฬิธมฺเม ทิสฺสติฯ ‘‘มหโต ตฬากสฺส ปาฬี’’ติอาทีสุ ตฬากปาฬิยํฯ ‘‘ปาฬิยา นิสีทิํสู’’ติอาทีสุ ปนฺติยํ, ปฏิปาฏิยา นิสีทิํสูติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ ธาตุยา กิจฺจํ นตฺถิฯ ปาฏิปทิโก หิ ปนฺติวาจโก ปาฬิสทฺโทฯ

ติล สิเนหเนฯ เตเลติ, เตลยติฯ เตลํ, ติโล, ติลํฯ

ตตฺถ ติโลติ ติลคจฺโฉฯ ติลนฺติ ตปฺผลํฯ ตโต ปน นิกฺขนฺโต สิเนโห เตลํฯ โส หิ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วุจฺจติฯ

ยทิ เอวํ ‘‘สาสปเตล’’นฺติอาทิวจนํ น ยุชฺเชยฺยาติ? โน น ยุชฺชติ, ‘‘ติลสิเนหเน’’ติ เอวํ วุตฺตาย ติลธาตุยา สามญฺญโต ยสฺส กสฺสจิ สิเนหสฺส วจนโตฯ เตน ‘‘สาสปเตลํ, มธุกเตล’’นฺติอาทโย สาสเน ปโยคา ทิสฺสนฺติฯ มยํ ปน ติลธาตุวเสน นิปฺผนฺนานํ ติลคจฺฉตปฺผลวาจกานํ ‘‘ติโล, ติล’’นฺติ สทฺทรูปานํ ปกาสนมุเขน ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วทาม, น ปน เตน วจเนน สาสปาทีนํ สิเนหสฺส อเตลตฺตํ วทามฯ อถ กิญฺจรหีติ เจ? ตทฺธิตวิธาเน วิญฺญุนํ โกสลฺลตฺถํ ติลสทฺทํ ปฏิจฺจ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วทามฯ สิเนหสงฺขาตสฺส สาสปาทีนํ เตลสฺส วจนํ น ชหาม, ตสฺมา อุทาหรณปฺปกาสเน ‘‘ติโล, ติลํ, เตล’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เตลํ, ติโล, ติล’’นฺติ อมฺเหหิ วุตฺตํฯ อิทญฺหิ วจนํ เตลสฺส สามญฺญโต สิเนเห ปวตฺติํ ทีเปติฯ เตเนว จ สาสเน ‘‘ติลเตลํ, สาสปเตล’’นฺติอาทินา วิเสสวจนมฺปิ ทิสฺสตีติ นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ อปิจ เตลสทฺโท เยภุยฺเยน ติลเตเล วตฺตติ, ยถา มิคสทฺโท หริณมิเคติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ

ชล อปวารเณฯ ชาเลติ, ชาลยติฯ ชาลํ, ชาลาฯ ชาลนฺติ มจฺฉชาลํฯ ชาลาติ อคฺคิชาลาฯ

ขล โสเจยฺเยฯ โสเจยฺยํ สุจิภาโวฯ ขาเลติ, ขาลยติฯ ปกฺขาเลติ, ปกฺขาลยติฯ

ตล ปติฏฺฐายํฯ ตาเลติ, ตาลยติฯ ตาโล, ตลํฯ

เอตฺถ ตาโลติ ติณราชรุกฺโขฯ ตลนฺติ ปาณิตลภูมิตลาทิฯ ตญฺหิ ตาลยติ ปติฏฺฐาติ เอตฺถ วตฺถุชาตนฺติ ตลํฯ

ตุล อุมฺมาเนฯ โตเลติ, โตลยติฯ

ทุล อุกฺเขเปฯ อุกฺเขโป อุทฺธํ ขิปนํฯ โทเลติ, โทลยติฯ โทลาฯ

เอตฺถ จ โทลิยติ อุกฺขิปิยติ ยตฺถ นิปนฺโน ทารโก, ยถานิปนฺนโก วาติ โทลาฯ

วุล นิมฺมชฺชเนฯ โวเลติ, โวยลติฯ

มีล นิมีลเนฯ มีเลติ, มีลยติฯ มีลนํ, อุมฺมีลนํ, นิมีลนํฯ

มูล โรหเนฯ มูเลติ, มูลยติฯ มูลํฯ เอสา หิ ยทา ปติฏฺฐายํ วตฺตติ, ตทา ภูวาทิคณิกา, ‘‘มูลตี’’ติ จสฺสา รูปํฯ

ตตฺถ มูลนฺติ มูลยติ รูหติ รุกฺขาทิ เอเตนาติ มูลํฯ อถ วา มูลยติ ฉินฺโนปิ โกจิ เอเตน อจฺฉินฺเนน ปุนเทว รูหตีติ มูลํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทฬฺเห,

ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติ;

เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต,

นิพฺพตฺตติ ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติ;

มูลสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร เหฏฺฐา ภูวาทิคเณ วุตฺโตฯ

กล ปิล เขเปฯ กาเลติ, กาลยติฯ กาโลฯ ปิเลติ, ปิลยติฯ

เอตฺถ กาโลติ สมโยปิ มจฺจุปิฯ ตตฺร สมโย เตสํ เตสํ สตฺตานํ อายุํ กาลยติ เขเปติ ทิวเส ทิวเส อปฺปํ อปฺปํ กโรตีติ กาโลติ วุจฺจติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา;

โย จ กาลฆโส ภูโต, สภูตปจนิํปจี’’ติฯ

มจฺจุ ปน กาลยติ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ชีวิตํ เขเปติ สมุจฺเฉทวเสน นาเสตีติ กาโลติ วุจฺจติฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา ‘‘กาโลติ มจฺจุฯ กาลยติ สตฺตานํ ชีวิตํ นาเสตีติ กาโลฯ กาเลน มจฺจุนา กโต นาสิโตติ กาลกโต’’ติฯ ‘‘มรณํ หินฺทํ มจฺจุ มฏฺฏุ จุติ กาโล อนฺตโก นิกฺเขโป’’ติ มรณสฺสาภิธานานิฯ

สุลฺล สชฺชเนฯ สุลฺเลติ, สุลฺลยติฯ

อิล เปรเณฯ อิเลติ, อิลยติฯ

วล ภรเณฯ วาเลติ, วาลยติฯ วาโลฯ

ลล อิจฺฉายํฯ ลเลติ, ลลยติฯ

ทล วิทารเณฯ ทาเลติ, ทาลยติ, ปทาเลติ, ปทาลยติฯ กุทาโลฯ

กล คติสงฺขฺยาเนสุฯ กาเลติ, กาลยติฯ กาโล, กลาฯ กลาติ อวยโวฯ สา หิ กาลยิตพฺพา สงฺขายิตพฺพาติ กลาฯ

สีล อุปธารเณฯ อุปธารณํ ภุโส ธารณํ, ปติฏฺฐาวเสน อาธารภาโวฯ สีเลติ, สีลยติฯ สีลํ, สีลนํฯ

เอตฺถ สีลนฺติ สีเลติ อุปธาเรติ ตํสมงฺคีปุคฺคลํ อปาเยสุ อุปฺปตฺตินิวารณวเสน ภุโส ธาเรตีติ สีลํฯ อถ วาสีลิยติ อุปจาริยติ สปฺปุริเสหิ หทยมํสนฺตรํ อุปเนตฺวา ธาริยตีติ สีลํฯ สีลนนฺติ ภูวาทิคเณ อวิปฺปกิณฺณตาสงฺขาตํ สมาธานํ วุจฺจติฯ ตตฺถ ‘‘สีลตี’’ติ รูปํ, อิธ ปน อาธารภาวสงฺขาตํ อุปธารณํ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ ‘‘สีเลติ, สีลยตี’’ติ รูปานิฯ

อฏฺฐกถาสุ หิ ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺฐาวเสน อาธารภาโว อุปธารณ’’นฺติ วุตฺโตฯ

เวล กาโลปเทเสฯ เวเลติ, เวลยติฯ เวลาฯ เกจิ ‘‘เวล อิติ ธาตุสทฺโท น โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, โปราเณหิ สทฺทสตฺถวิทูหิ ‘‘เวลยตี’’ติ รูปสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ

ปล มูล ลวนปวเนสุฯ ลวนํ เฉทนํ, ปวนํ โสธนํฯ ปาเลติ, ปาลยติฯ ปลํฯ ปลํ นาม มานวิเสโสฯ โลกสฺส วิมติํ ปาเลติ ลุนาติ โสเธติ จาติ ปลํฯ มูเลติ, มูลยติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘มูลยติ เกทารํ, มูลยติ ธญฺญ’’นฺติ ปโยคํ วทนฺติฯ

ถูล ปริพฺรูหเนฯ ปริพฺรูหนํ วฑฺฒนํฯ ถูเลติ, ถูลยติฯ ถูโล ปุริโสฯ ถูลา ชเวน หายนฺติฯ

ปล คติยํฯ ปเลติ, ปลยติฯ อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํฯ ปเลติ รสมาทายฯ ยถา สุตฺตคุฬํ ยตฺตเกหิ สุตฺเตหิ เวฐิตํ, ตตฺตเกหิ เอว ปลยติฯ

จิงฺคุล ปริพฺภมเนฯ จิงฺคุเลติ, จิงฺคุลยติฯ จิงฺคุลยิตฺวาฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ, ตาวติกํ คนฺตฺวา จิงฺคุลยิตฺวา ภูมิยํ ปปตี’’ติฯ ตตฺถ จิงฺคุลยิตฺวาติ ปริพฺภมิตฺวาฯ

ลการนฺตธาตุรูปานิฯ

วการนฺตธาตุ

ทิวุ ปริกูชเนฯ ปริกูชนํ คชฺชนํฯ เทเวติ, เทวยติฯ เทโว จ ปริเทวิตฺวาฯ เทโวติ เมโฆฯ