เมนู

ภาม โกเธฯ ภาเมติ, ภามยติฯ

โคม อุปเลปเนฯ โคเมติ, โคมยติฯ

สาม สฺวานฺตเน อามนฺตเนฯ สฺวานฺตนํ สามปฺปโยโคฯ อามนฺตนํ อวฺหายนํ ปกฺโกสนํฯ สาเมติ, สามยติฯ

สงฺคาม ยุทฺเธฯ สงฺคาเมติ, สงฺคามยติฯ ทฺเว ราชาโน สงฺคาเมสุํฯ สงฺคาโมฯ อาโต คมุ อีสมธิวาสเนฯ อาคเมติ, อาคมยติ, กามาวจรธมฺเม นิสฺสาย รูปารูปธมฺโม สมุทาคเมติ, สมุทาคมยติฯ อุปาสโก ธมฺมสวนนฺตรายํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘อาคเมถ อาคเมถา’’ติ อาหฯ สมุทาคมนํ, อาคมนํฯ อาคเมนฺโต, อาคมยมาโนฯ

ตตฺร อาคเมตีติ อีสกํ อธิวาเสติฯ สมุทาคเมตีติ สมฺปวตฺตติฯ ภูวาทิคเณ ‘‘คมยตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน วุตฺตํ, อิธ ปน อุปสคฺคนิปาตปุพฺพกานิ กตฺวา ‘‘อาคเมตี’’ติอาทีนิ สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

อิติ จุ ราทิคเณ วคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ยการนฺตธาตุ

ยุ ชิคุจฺฉายํฯ ยาเวติ, ยาวยติฯ ยโวฯ

พฺยย ขเยฯ พฺยเยติ, พฺยยยติฯ อพฺยยีภาโวฯ

พฺยย จิตฺตสมุสฺสคฺเคฯ ตาทิสํเยว รูปํฯ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

รการนฺตธาตุ

ปร คติยํฯ ปเรติ, ปรยติฯ เอตฺถ จ ‘‘อิติ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานิ อนุปุพฺเพน อคฺคาย ปเรนฺตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อคฺคาย ปเรนฺตีติ อรหตฺตตฺถาย คจฺฉนฺติฯ

คร อุคฺคเมฯ คเรติ, ครยติฯ ครุฯ

จร อสํสเยฯ จเรติ, จรยติฯ

ปูริ อปฺปายเนฯ ปูเรติ, ปูรยติฯ

วร อิจฺฉายํฯ วเรติ, วรยติฯ วโร, วรํ, วรนฺโตฯ เอเต วรานํ จตุโร วเรมิฯ เอตํ สกฺก วรํ วเรฯ

ตตฺถ วโรติ วริยเต วริตพฺโพติ วโรฯ วรนฺติ วเรตีติ วรํ, อิจฺฉนฺโต ปตฺเถนฺโตติ อตฺโถฯ

‘‘มหามหารหํ สกฺย-มุนิ นีวรณา รณา;

มุตฺตํ มุตฺตํ สุทสฺสนํ, วนฺเท โพธิวรํ วร’’นฺติ

ปุราณกวิรจนายํ ‘‘วร’’นฺติ ปทสฺส วิยฯ เอวํ วเรตีติ วรนฺโตฯ วเรติ วเรมิ อิจฺฉามิ ยาจามิฯ การิเต ‘‘ปวาเรตี’’ติ รูปํ, อิจฺฉาเปตีติ อตฺโถฯ นิเสธนตฺเถ ปนิทํ การิตํ น โหติฯ

สร อกฺเขเปฯ สเรติ, สรยติฯ สโรฯ สโรติ สทฺโทฯ

สาร ทุพฺพลฺเยฯ สาเรติ, สารยติฯ ทุพฺพโล ภวตีติ อตฺโถฯ

กุมาร กีฬายํฯ กุมาเรติ, กุมารยติฯ กุมาโร, กุมารโกฯ กุมารี, กุมาริกาฯ

เอตฺถ กุมารยติ ตตฺถ ตตฺถ กีฬตีติ กุมาโรฯ โส เอว อติทหรตฺตา กุมารโกฯ เอส นโย อิตรตฺราปิฯ

สูร วีร วิกฺกนฺติยํฯ วิกฺกนฺติ วิกฺกมนํฯ สูเรติ, สูรยติฯ วีเรติ, วีรยติฯ สูโร, วีโรฯ สาสนิเกหิ ปน สทฺธมฺมวิทูหิ เอวํ ธาตุสภาวานมฺปิ สูรวีรสทฺทานํ นิพฺพจนํ น ทสฺสิตํ, เกวลํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ‘‘สูโรติ วิสิฏฺฐอุโร’’ติ จ ‘‘มหาวีโรติ มหาวิกฺกนฺโต’’ติ จ ‘‘วีโรติ วีริยวา’’ติ จ อตฺถวิวรณมตฺตเมว ทสฺสิตํฯ

ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํฯ กมฺมสมฺปตฺติ นาม กมฺมสฺส ปริสมาปนํ นิฏฺฐาปนํฯ ปาเรติ, ปารยติฯ ตีเรติ, ตีรยติฯ ปารํฯ ตีรํฯ วิกฺกมามิ น ปาเรมิ, ภูมิํ สุมฺภามิ เวคสาฯ ตํ กิจฺจํ ตีเรตฺวา คโตฯ สนฺตีรณํ, ตีรณปริญฺญาติ จ อาทีนิ เอตฺถ ทสฺเสตพฺพานิฯ

ตตฺถ น ปาเรมีติ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกมีติ อตฺโถฯ

อีร เขปเนฯ อีเรติ, อีรยติฯ

ชร วโยหานิมฺหิฯ ชเรติ, ชรยติฯ ชราฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ชีรตี’’ติ ปาโฐฯ

วร อาวรเณฯ วาเรติ, วารยติฯ นิวาเรติ, นิวารยติฯ นิวาเรตาฯ ปริวาเรติ, ปริวารยติฯ ปริวาโรฯ ปวาเรติ, ปวารยติฯ ปวารณํฯ ปวารณนฺติ นิเสธนํ วา กามฺยทานํ วาฯ

ธร ธารเณฯ ธาเรติ, ธารยติฯ อาธาโร, อาธารโก, ธมฺโม อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ ธมฺโมติ อเนกวิเธสุ ธมฺเมสุ โลกุตฺตโร อุปฺปาทิโต สจฺฉิกโต จ จตูสุ อปาเยสุ สํสาเร วา สตฺเต อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโมฯ อถ วา โสตาปนฺนาทีหิ อริเยหิ ธาริยติ, นุ ปุถุชฺชเนหีติปิ ธมฺโมฯ จตุภูมิโก ปน สกลกฺขณํ ธาเรตีติ ธมฺโมฯ กกฺขฬตฺตาทินา ผุสนาทินา สนฺติอาทินา สกสกภาเวน ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ สลฺลกฺขิยตีติปิ ธมฺโมฯ เตปิฏโก ปน ปาฬิธมฺโม สกตฺถปรตฺถาทิเภเอ อตฺเถ ธาเรตีติ ธมฺโมฯ เกจิ ตุ วิทู ‘‘ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ธุนาติ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ ธมฺโม’’ติ ธูธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ วทนฺติ, ตํ มคฺคธมฺเม อตีว ยุชฺชติ, ผลนิพฺพานปริยตฺติธมฺเมสุ ปน ปริยาเยน ยุชฺชติฯ

ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติเหตุคุณนิสฺสตฺตนิชฺชีวตาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ เหตุมฺหิฯ

‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติ

อาทีสุ คุเณฯ ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํฯ

อถ วา ธมฺมสทฺโท สภาวปญฺญาปุญฺญปญฺญตฺติอาปตฺติปริยตฺตินิสฺสตฺตนิชฺชีวตาวิการคุณปจฺจ- ยปจฺจยุปฺปนฺนาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ สภาเว ทิสฺสติฯ

ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;

สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจตี’’ติ

อาทีสุ ปญฺญายํฯ

‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติอาทีสุ

ปุญฺเญฯ ‘‘ปญฺญตฺติธมฺมา, นิรุตฺติธมฺมา, อธิวจนาธมฺมา’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘ปาราชิกา ธมฺมา, สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา’’ติอาทีสุ อาปตฺติยํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณ’’นฺติอาทีสุ ปริยตฺติยํฯ ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํฯ ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา มรณธมฺมา’’ติอาทีสุ วิกาเรฯ ‘‘ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ คุเณฯ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ ปจฺจเยฯ ‘‘ฐิตาวสา ธาตุ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติอาทีสุ ปจฺจยุปฺปนฺเนฯ

อถ วา ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญาปตฺติเญยฺยาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิฏฺฐปฺปโยโคฯ ตถา หิ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺโม ปตฺตธมฺโม’’ติอาทีสุ สจฺเจฯ ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ สมาธิมฺหิฯ ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติ เอวมาทีสุ ปญฺญายํฯ ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตาน’’นฺติ เอวมาทีสุ ปกติยํฯ ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติ เอวมาทีสุ ปุญฺเญฯ

‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ อาปตฺติยํฯ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ เญยฺเยฯ เอวํ ธมฺมสทฺทปฺปวตฺติวิสยา วิวิธา อฏฺฐกถาจริเยหิ ทสฺสิตา, ตตฺถ ตตฺถ ปน อาทิสทฺเทน ยุตฺติวิสยาทโย จ อตฺถา คเหตพฺพาฯ ตถา หิ ธมฺมสทฺโท –

‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตฺวํ คจฺเฉยฺย เอกโก;

อหมฺปิ เตน คจฺฉามิ, เยน คจฺฉสิ ขตฺติยา’’ติ

อาทีสุ ยุตฺติยํ วตฺตติฯ ‘‘มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ วิสเยฯ ‘‘สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’’ติ เอตฺถ นิพฺพาเน วตฺตติฯ ตตฺร ยา นิสฺสตฺตตา, สา เอว นิชฺชีวตาฯ โย จ เหตุ, โส เอว ปจฺจโยฯ

อิจฺเจวํ –

ปริยตฺติปจฺจเยสุ, คุเณ นิสฺสตฺตตาย จ;

สภาเว เจว ปญฺญายํ, ปุญฺเญ ปญฺญตฺติยมฺปิ จฯ

อาปตฺติยํ วิกาเร จ, ปจฺจยุปฺปนฺนเกปิ จ;

สจฺจสมาธิปกติ-เญยฺเยสุ ยุตฺติยมฺปิ จ;

วิสเย เจว นิพฺพาเน, ธมฺมสทฺโท ปวตฺตติฯ

เกจิ ปน ธมฺมสทฺทสฺส ปวตฺติวิสยานํ ทสธาว ปริจฺเฉทํ วทนฺติฯ

เญยฺยมคฺเค จ นิพฺพาเน, สภาเว อถ ชาติยํ;

มเน วิสยปุญฺเญสุ, ภาเว ปาวจเนปิ จ;

อิเมสุ ทสสฺวตฺเถสุ, ธมฺมสทฺโท ปวตฺตติฯ

ตตฺร อตฺถุทฺธาโรติ สมานสทฺทวจนียานํ อตฺถานํ อุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโรฯ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

ลการนฺตธาตุ

ปาล รกฺขเณฯ ‘‘รกฺขณํ, ตาณํ, โคปนํ, อวนํ, ปาลนํ, รกฺขา, รกฺขณา, คุตฺติ’’ อิจฺเจเต ปริยายาฯ ปาเลติ, ปาลยติฯ ปาลโก, พุทฺธปาโลฯ อมฺพปาลี คณิกาฯ สโม ภวตุ ปาลินาฯ ปาลิโต, ปาลนํ, ปาฬิฯ

เอตฺถ ปาฬีติ อตฺถํ ปาเลตีติ ปาฬิ, สฺส ตฺตํฯ อถ วา อนฺโตทกํ รกฺขณฏฺเฐน มหโต ตฬากสฺส ถิรา มหตีติ ปาฬิ วิยาติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโมฯ อปโร นโย ปกฏฺฐานํ อุกฺกฏฺฐานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต สภาวนิรุตฺติภาวโต พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฏฺฐานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬีติ ปาฬิ

ปาฬิสทฺโท ปาฬิธมฺเม, ตฬากปาฬิยมฺปิ จ;

ทิสฺสเต ปนฺติยญฺเจว, อิติ เญยฺยํ วิชานตาฯ

อยญฺหิ ‘‘ปาฬิยา อตฺถมุปปริกฺขนฺตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติธมฺมสงฺขาเต ปาฬิธมฺเม ทิสฺสติฯ ‘‘มหโต ตฬากสฺส ปาฬี’’ติอาทีสุ ตฬากปาฬิยํฯ ‘‘ปาฬิยา นิสีทิํสู’’ติอาทีสุ ปนฺติยํ, ปฏิปาฏิยา นิสีทิํสูติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ ธาตุยา กิจฺจํ นตฺถิฯ ปาฏิปทิโก หิ ปนฺติวาจโก ปาฬิสทฺโทฯ

ติล สิเนหเนฯ เตเลติ, เตลยติฯ เตลํ, ติโล, ติลํฯ

ตตฺถ ติโลติ ติลคจฺโฉฯ ติลนฺติ ตปฺผลํฯ ตโต ปน นิกฺขนฺโต สิเนโห เตลํฯ โส หิ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วุจฺจติฯ