เมนู

มการนฺตธาตุ

อาเตน จมุ โธวเนฯ อาปุพฺโพ จมุธาตุ โธวเน วตฺตติฯ อาจเมติ, อาจมยติฯ อาจมนกุมฺภีฯ

เอตฺถ ปน ‘‘ตโต หิ โส อาจมยิตฺวา ลิจฺฉวี, เถรสฺส ทตฺวา ยุคานิ อฏฺฐา’’ติ อปฺปสกฺการเปตวตฺถุปาฬิปฺปเทโส นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อาจมยิตฺวาติ หตฺถปาทโธวนปุพฺพกํ มุขํ วิกฺขาเลตฺวาฯ อยํ ปน ธาตุ ภูวาทิคณิกตฺเต ‘‘จมตี’’ติ ภกฺขนตฺถํ คเหตฺวา ติฏฺฐติฯ

กมุ อิจฺฉากนฺตีสุฯ กาเมติ, กามยติฯ กาโม, กนฺติ, นิกนฺติ, กามนา, กามยมาโน,กาเมนฺโต, อภิกฺกนฺตํฯ อภิกฺกนฺตวณฺณาฯ

เอตฺถ จ กาโมติ รูปาทิวิสยํ กาเมตีติ กาโมฯ กามิยตีติ วา กาโม, กิเลสกามวตฺถุกามวเสเนตํ ทฏฺฐพฺพํฯ กิเลโส หิ เตภูมกวฏฺฏสงฺขาตญฺจ วตฺถุ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ มาโรปิ วา เทวปุตฺโต ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ โส หิ อจฺจนฺตกณฺหธมฺมสมงฺคิตาย ปปญฺจสมติกฺกนฺเตปิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเก อตฺตโน วเส ฐเปตุํ กาเมตีติ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ

วุตฺตญฺเจตํ โปราณกวิรจนายํ –

‘‘วนฺเท วนฺเทหมสฺสตฺถํ, ยตฺถ สนฺตชฺชิโต ชิโต;

กาโม กาโมฆติณฺเณน, พุทฺเธน วสตา สตา’’ติ;

อิมานิ ปนสฺส นามานิ –

กาโม นมุจิ กณฺโห จ, วสวตฺตี ปชาปติ;

ปมตฺตพนฺธุ มทโน, ปาปิมา ทมฺมโกปิ จ;

กนฺทปฺโป จ รติปติ, มาโร จ กุสุมายุโธ;

อญฺเญ อญฺญานิปิ วทนฺติฯ ตานิ สาสนานุโลมานิ น โหนฺตีติ อิธ น ทสฺสิตานิฯ อฏฺฐกถาสุ ปน ‘‘มาโร, นมุจิ, กณฺโห, ปมตฺตพนฺธู’’ติ จตฺตาริเยว นามานิ อาคตานิฯ

อิทานิ อภิกฺกนฺตสทฺทสฺส ภูวาทิคเณ ‘‘กมุ ปทวิกฺเขเป’’ติ โวหารสีเสน วุตฺตสฺส กมุธาตุสฺส วเสน อิธ จ ‘‘กมุ อิจฺฉากนฺตีสู’’ติ วุตฺตสฺส กมุธาตุสฺส วเสน อตฺถุทฺธารํ กถยามฯ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ ทิสฺสติฯ ‘‘อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติอาทีสุ ขเย ทิสฺสติฯ ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติอาทีสุ สุนฺทเรฯ

‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติ

อาทีสุ อภิรูเปฯ ‘‘อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต’’ติอาทีสุ อพฺภนุโมทเนฯ อิจฺเจวํ –

ขยสฺมิํ สุนฺทเร เจว, อโถ อพฺภนุโมทเน;

อภิรูเป อภิกฺกนฺต-สทฺโท ทิสฺสติ สาสเนฯ

โถม สิลาฆายํฯ สิลาฆา ปสํสาฯ โถเมติ, โถมยติฯ โถมิโต, โถมนาฯ

ยม อปริเวสเนฯ ยเมติ, ยมยติฯ ยโมฯ

สม วิตกฺเกฯ สาเมติ, สามยติฯ สมาฯ นิสาเมติ, นิสามยติฯ นิสามนํฯ ปฏิสาเมติ, ปฏิสามยติฯ ปฏิสามนํฯ

ตตฺถ สมาติ สํวจฺฉโร, โส ‘‘สมา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุจฺจติฯ ‘‘โย ยเชถ สตํ สม’’นฺติ เอตฺถ หิ สมาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค, อุปโยควเสน ปน ‘‘สม’’นฺติ วุตฺโตฯ

อิมานิ สํวจฺฉรสฺส นามานิ ‘‘สํวจฺฉโร, วจฺฉโร, สมา, หายโน, สรโท, วสฺโส’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ นิสาเมตีติ วิตกฺเกติ อุปธาเรติฯ เอตฺถ หิ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, นิคฺโฆโส ยาทิโส วเน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ นิสาเมหีติ วิตกฺเกหิ อุปธาเรหีติ อตฺโถฯ ปฏิสาเมตีติ ภณฺฑํ คุตฺตฏฺฐาเน นิกฺขิปติฯ

สม อาโลจเนฯ อาโลจนํ เปกฺขนํฯ สาเมติ, สามยติฯ นิสามนํฯ

เอตฺถ ปน นิสาเมตีติ เปกฺขติ โอโลเกติฯ ตถา หิ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตํ รูปํว ทิสฺสตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตตฺถ หิ นิสาเมหีติ โอโลเกหีติ อตฺโถฯ ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโคติ วจนโต ปน อุปสคฺคโยคโต วา สวเนปิ อยํ วตฺตติฯ ตถา หิ ‘‘ตโต กณฺหาชินายาปิ, นิสาเมหิ รเถสภา’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ นิสาเมหีติ สุโณหีติ อตฺโถฯ

อม โรเคฯ อเมติ, อมยติฯ อนฺโธฯ พิลงฺกปาโท อนฺธนโขฯ

ตตฺถ อนฺโธติ นฏฺฐนยโน วุจฺจติฯ อนฺธนโขติ ปูตินโขฯ อุภยถาปิ สโรคตฺตํ สูจิตํฯ

ภาม โกเธฯ ภาเมติ, ภามยติฯ

โคม อุปเลปเนฯ โคเมติ, โคมยติฯ

สาม สฺวานฺตเน อามนฺตเนฯ สฺวานฺตนํ สามปฺปโยโคฯ อามนฺตนํ อวฺหายนํ ปกฺโกสนํฯ สาเมติ, สามยติฯ

สงฺคาม ยุทฺเธฯ สงฺคาเมติ, สงฺคามยติฯ ทฺเว ราชาโน สงฺคาเมสุํฯ สงฺคาโมฯ อาโต คมุ อีสมธิวาสเนฯ อาคเมติ, อาคมยติ, กามาวจรธมฺเม นิสฺสาย รูปารูปธมฺโม สมุทาคเมติ, สมุทาคมยติฯ อุปาสโก ธมฺมสวนนฺตรายํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘อาคเมถ อาคเมถา’’ติ อาหฯ สมุทาคมนํ, อาคมนํฯ อาคเมนฺโต, อาคมยมาโนฯ

ตตฺร อาคเมตีติ อีสกํ อธิวาเสติฯ สมุทาคเมตีติ สมฺปวตฺตติฯ ภูวาทิคเณ ‘‘คมยตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน วุตฺตํ, อิธ ปน อุปสคฺคนิปาตปุพฺพกานิ กตฺวา ‘‘อาคเมตี’’ติอาทีนิ สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

อิติ จุ ราทิคเณ วคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ยการนฺตธาตุ

ยุ ชิคุจฺฉายํฯ ยาเวติ, ยาวยติฯ ยโวฯ

พฺยย ขเยฯ พฺยเยติ, พฺยยยติฯ อพฺยยีภาโวฯ

พฺยย จิตฺตสมุสฺสคฺเคฯ ตาทิสํเยว รูปํฯ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

รการนฺตธาตุ

ปร คติยํฯ ปเรติ, ปรยติฯ เอตฺถ จ ‘‘อิติ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานิ อนุปุพฺเพน อคฺคาย ปเรนฺตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อคฺคาย ปเรนฺตีติ อรหตฺตตฺถาย คจฺฉนฺติฯ

คร อุคฺคเมฯ คเรติ, ครยติฯ ครุฯ

จร อสํสเยฯ จเรติ, จรยติฯ

ปูริ อปฺปายเนฯ ปูเรติ, ปูรยติฯ

วร อิจฺฉายํฯ วเรติ, วรยติฯ วโร, วรํ, วรนฺโตฯ เอเต วรานํ จตุโร วเรมิฯ เอตํ สกฺก วรํ วเรฯ

ตตฺถ วโรติ วริยเต วริตพฺโพติ วโรฯ วรนฺติ วเรตีติ วรํ, อิจฺฉนฺโต ปตฺเถนฺโตติ อตฺโถฯ

‘‘มหามหารหํ สกฺย-มุนิ นีวรณา รณา;

มุตฺตํ มุตฺตํ สุทสฺสนํ, วนฺเท โพธิวรํ วร’’นฺติ

ปุราณกวิรจนายํ ‘‘วร’’นฺติ ปทสฺส วิยฯ เอวํ วเรตีติ วรนฺโตฯ วเรติ วเรมิ อิจฺฉามิ ยาจามิฯ การิเต ‘‘ปวาเรตี’’ติ รูปํ, อิจฺฉาเปตีติ อตฺโถฯ นิเสธนตฺเถ ปนิทํ การิตํ น โหติฯ

สร อกฺเขเปฯ สเรติ, สรยติฯ สโรฯ สโรติ สทฺโทฯ

สาร ทุพฺพลฺเยฯ สาเรติ, สารยติฯ ทุพฺพโล ภวตีติ อตฺโถฯ

กุมาร กีฬายํฯ กุมาเรติ, กุมารยติฯ กุมาโร, กุมารโกฯ กุมารี, กุมาริกาฯ