ตตฺถ ยาเปตีติ อิทํ ยาธาตุสฺส ปโยคตฺเต สติ การิตปทํ ภวติฯ ตถา หิ ‘‘อุยฺยาเปนฺติ นามา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ

ปการนฺตธาตุรูปานิฯ

ผการนฺตาธาตุรูปานิ อปฺปสิทฺธานิฯ

พการนฺตธาตุ

สมฺพ สมฺพนฺเธฯ สมฺพนฺโธ ทฬฺหพนฺธนํฯ สมฺเพติ, สมฺพยติฯ สมฺพลํฯ

สพิ มณฺฑเลฯ มณฺฑลํ ปริมณฺฑลตาฯ รูปํ ตาทิสเมวฯ

กุพิ อจฺฉาทเนฯ กุมฺเพติ, กุมฺพยติฯ

ลุพิ ทุพิ อทฺทเนฯ อทฺทนํ หิํสาฯ ลุมฺเพติ, ลุมฺพยติฯ ทุมฺเพติ, ทุมฺพยติฯ

ปุพฺพ นิเกตเนฯ นิเกตนํ นิวาโสฯ ปุพฺเพติ, ปุพฺพยติฯ

คพฺพ มาเนฯ มาโน อหํกาโรฯ คพฺเพติ, คพฺพยติฯ คพฺพนํ, คพฺพิโตฯ ตตฺถ คพฺพตีติ น สงฺกุจติฯ

พการนฺตธาตุรูปานิฯ

ภการนฺตธาตุ

ภู ปตฺติยํฯ ปตฺติ ปาปนํฯ สกมฺมิกา ธาตุฯ ภาเวติ, ภาวยติฯ ปภาเวติ, ปภาวยติฯ อิตฺถมฺภูโตฯ จกฺขุภูโต, ญาณภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโตฯ

ตตฺถ ภาเวตีติ ปุริโส คจฺฉนฺตํ ปุริสมนุคจฺฉนฺโต ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ เอส นโย เสสกฺริยาปเทสุปิฯ เอตฺถ จ ‘‘ภาเวตี’’ติอาทีนิ ยตฺถ สเจ ‘‘ภู สตฺตาย’’นฺติ ธาตุยา รูปานิ โหนฺติ, ตตฺถ เหตุกตฺตุรูปานิ นาม โหนฺติฯ ‘‘ภาเวติ กุสลํ ธมฺม’’นฺติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ ภาเวตีติ หิ วฑฺเฒตีติ อตฺโถฯ อิธ ปน สุทฺธกตฺตุรูปตฺตา ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ อิตฺถมฺภูโตติ อิมํ ปการํ ภูโต ปตฺโตฯ ‘‘จกฺขุภูโต’’ติอาทีนิ ปน ‘‘ภู สตฺตายํ, ภู ปตฺติย’’นฺติ ทฺวิคณิกานํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสน อฏฺฐกถาฏีกานยนิสฺสิตํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสาม อาคมิกานํ โกสลฺลตฺถายฯ ตตฺถ จกฺขุภูโตติ ยถา จกฺขุ สตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ปริเณติ, เอวํ โลกสฺส ยาถาวทสฺสนสาธนโต ทสฺสนกิจฺจปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโตฯ อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติปิ จกฺขุภูโตฯ ปญฺญาจกฺขุมยตฺตา วา สยมฺภูญาเณน ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ จกฺขุภูโตฯ วิทิตกรณฏฺเฐน ญาณภูโต, อสาธารณํ วา ญาณํ ภูโต ปตฺโตติ ญาณภูโต, อวิปรีตสภาวฏฺเฐน, ปริยตฺติธมฺมปฺปวตฺตนโต วา หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ ธมฺมภูโตฯ โพธิปกฺขิยธมฺเมหิ วา อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต อนญฺญสาธารณํ วา ธมฺมํ ภูโต ปตฺโตติ ธมฺมภูโตฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูโตฯ อถ วา พฺรหฺมํ วุจฺจติ มคฺโค เตน อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนตฺตา, ตญฺจ สยมฺภูญาเณน ภูโต ปตฺโตติ พฺรหฺมภูโตฯ เอวํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสน วุตฺโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อปรานิ เจตฺถ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิฯ

‘‘ตาตา มยํ มหลฺลกา สุทฺโธทนมหาราชปุตฺตํ พุทฺธภูตํ สมฺภาเวยฺยาม วา โน วา, ตุมฺเห ตสฺส สาสเน ปพฺพเชยฺยาถา’’ติ จ ‘‘อถ โข เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ เรวตํ สหชาติยํ สมฺภาวิํสู’’ติ จาติฯ อญฺญานิปิ ปเนตฺถ ‘‘มนุสฺสภูโต, เทวภูโต’’ติอาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ ตถา หิ สํสารโมจกเปตวตฺถุ อฏฺฐกถายํ ‘‘มนุสฺสภูตาติมนุสฺเสสุ ชาตา, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตา’’ติ อตฺโถ สํวณฺณิโตฯ

ภู อวกมฺปเนฯ อยมฺปิ สกมฺมโกฯ ภาเวติ, ภาวยติฯ มโนภาวนียา ภิกฺขูฯ

เอตฺถ จ ภาเวตีติ อนุกมฺปติ ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา ยํกิญฺจิฯ มโนภาวนียาติ ‘‘ทีฆายุกา โหนฺตุ ภทนฺตา อโรคา อพฺยาปชฺชา’’ติ เอวมาทินา ภาเวตพฺพา อนุกมฺปิตพฺพาติ มโนภาวนียาฯ อญฺญตฺถ ปน มโนภาวนียาติ มโนวฑฺฒนกาติ อตฺโถฯ เยสุ หิ ทิฏฺเฐสุ มโน วฑฺฒติ, ‘‘เต มโนภาวนียา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

ลภ อาภณฺฑเนฯ ลเภติ, ลภยติฯ

ชภิ นาสเนฯ ชมฺเภติ, ชมฺภยติฯ

ลาภ เปสเนฯ ลาเภติ, ลาภยติฯ ‘‘ลภ ลาเภติ ธาตุสฺส รูปานิ เจ, การิตรูปานิ ภวนฺติฯ

ทภี ภเยฯ อีการนฺตายํ ธาตุ, เตน สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติฯ ทเภติ, ทภยติฯ

ทูภ สนฺถมฺเภฯ ทูเภติ, ทูภยติฯ

วมฺภ วิทฺธํสเนฯ วมฺเภติ, วมฺภยติฯ วมฺภนาฯ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ภิกฺขุํ วมฺเภนฺติฯ

ภการนฺตธาตุรูปานิฯ

มการนฺตธาตุ

อาเตน จมุ โธวเนฯ อาปุพฺโพ จมุธาตุ โธวเน วตฺตติฯ อาจเมติ, อาจมยติฯ อาจมนกุมฺภีฯ

เอตฺถ ปน ‘‘ตโต หิ โส อาจมยิตฺวา ลิจฺฉวี, เถรสฺส ทตฺวา ยุคานิ อฏฺฐา’’ติ อปฺปสกฺการเปตวตฺถุปาฬิปฺปเทโส นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อาจมยิตฺวาติ หตฺถปาทโธวนปุพฺพกํ มุขํ วิกฺขาเลตฺวาฯ อยํ ปน ธาตุ ภูวาทิคณิกตฺเต ‘‘จมตี’’ติ ภกฺขนตฺถํ คเหตฺวา ติฏฺฐติฯ

กมุ อิจฺฉากนฺตีสุฯ กาเมติ, กามยติฯ กาโม, กนฺติ, นิกนฺติ, กามนา, กามยมาโน,กาเมนฺโต, อภิกฺกนฺตํฯ อภิกฺกนฺตวณฺณาฯ

เอตฺถ จ กาโมติ รูปาทิวิสยํ กาเมตีติ กาโมฯ กามิยตีติ วา กาโม, กิเลสกามวตฺถุกามวเสเนตํ ทฏฺฐพฺพํฯ กิเลโส หิ เตภูมกวฏฺฏสงฺขาตญฺจ วตฺถุ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ มาโรปิ วา เทวปุตฺโต ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ โส หิ อจฺจนฺตกณฺหธมฺมสมงฺคิตาย ปปญฺจสมติกฺกนฺเตปิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเก อตฺตโน วเส ฐเปตุํ กาเมตีติ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ

วุตฺตญฺเจตํ โปราณกวิรจนายํ –

‘‘วนฺเท วนฺเทหมสฺสตฺถํ, ยตฺถ สนฺตชฺชิโต ชิโต;

กาโม กาโมฆติณฺเณน, พุทฺเธน วสตา สตา’’ติ;

อิมานิ ปนสฺส นามานิ –

กาโม นมุจิ กณฺโห จ, วสวตฺตี ปชาปติ;

ปมตฺตพนฺธุ มทโน, ปาปิมา ทมฺมโกปิ จ;

กนฺทปฺโป จ รติปติ, มาโร จ กุสุมายุโธ;