ตตฺถ ธนีติ สทฺโทฯ ธนนฺติ สนฺตกํ, ตญฺหิ มม อิทนฺติ ธนายิตพฺพํ สทฺทายิตพฺพนฺติ ธนนฺติฯ อยํ ปน ธาตุ อิจฺฉายมฺปิ วตฺตติฯ ‘‘มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธูรสฺส หทยํ ธนิยฺยตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ธนิยฺยตีติ ปตฺเถติ อิจฺฉติฯ

เถน โจริเยฯ โจรสฺส ภาโว โจริยํฯ ยถา สูริยํ, ยถา จ ทกฺขิยํฯ เถเนติ, เถนยติฯ เถโน, เถเนตฺวาฯ

ตนุ สทฺโทปตาเปสุฯ ตาเนติ, ตานยติฯ อิธายํ สวุทฺธิกาฯ ตนาทิคเณ วิตฺถารตฺถวเสน ‘‘ตโนติ, ตนุเต’’ติ อวุทฺธิกาฯ

ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิฯ

ปการนฺตธาตุ

ญป โตสนนิสาเนสุฯ ญาเปติ, ญาปยติ, ปญฺญาเปติ, ปญฺญาปยติ, ปญฺญตฺติฯ

เอตฺถ จ นิทฺเทเส ‘‘ปญฺญาเปตี’’ติ ปทํ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ปญฺญาเปตีติ กตนิพฺพจเนหิ วากฺยาวยเวหิ วิตฺถารวเสน นิรวเสสโต เทสิเตหิ เวเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสนํ พุทฺธินิสานญฺจ กโรตีติ อตฺโถฯ ปปุพฺโพ นิกฺขิปเนฯ อาสนํ ปญฺญาเปติ, ปญฺญาปยติฯ ‘‘อาสนํ ปญฺญเปตี’’ติ รสฺสตฺตมฺปิ ทิสฺสติฯ อมตสฺส ทฺวารํ ปญฺญเปติ, ปญฺญาฯ การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน อาสนํ ปญฺญปาเปตี’’ติ เอกเมว ปทํฯ

ตานิ ‘‘ปญฺญาเปติ, ปญฺญาปยตี’’ติ รูปานิ ยทา ‘‘ญา อวโพธเน’’ติ อิมิสฺสา รูปานิ สิยุํ, ตทา เหตุกตฺตุรูปานิ ภวนฺติฯ เอตฺถ ปน สุทฺธกตฺตุรูปานิ ตพฺพาจกตฺตาฯ

ลป วิยตฺติยํ วาจายํฯ ลเปติ, ลปยติฯ ลาโป, ลปนํ, อาลาโป, สลฺลาโป, กถาสลฺลาโป, ลปิตํฯ

พฺยป ทาเหฯ ฌาเปติ, ฌาปยติฯ ฌตฺโต, ฌานํฯ

ตตฺถ ฌตฺโตติ ขุทฺทาปเรโต ปาจนคฺคินา ฌาปิโตติ ฌตฺโต, ‘‘ฌตฺตา อสฺสุ กิลนฺตา’’ติ จ ปาฬิฯ ฌานนฺติ นีวรณธมฺเม ฌาเปตีติ ฌานํ, สวุทฺธิกํฯ การิเต ปน – ฌาปาเปติ, ฌาปาปยติฯ

รูป รูปกฺริยายํฯ รูปกฺริยา นาม ปกาสนกฺริยาฯ รูเปติ, รูปยติฯ รูปํฯ

ตตฺถ รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํฯ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ ทิวาทิคเณ ปนายํ ‘‘รูปํ รุปฺปเน’’ติ ภิชฺชนาทิอตฺถํ คเหตฺวา ฐิตาฯ

กปฺป วิธิมฺหิฯ วิธิ กฺริยาฯ สีหเสยฺยํ กปฺเปติฯ กปฺปยติฯ โมโร วาสมกปฺปยิฯ สีหเสยฺยํ ปกปฺเปนฺตํ, พุทฺธํ วนฺทามิ โคตมํฯ

กปฺป วิตกฺเก วิธิมฺหิ เฉทเน จฯ กปฺเปติ, กปฺปยติ, โมโร วาสมกปฺปยิฯ กปฺปิตมสฺสุฯ ปกปฺเปติ, ปกปฺปยติฯ สงฺกปฺเปติ, สงฺกปฺปยติฯ กปฺโป, สงฺกปฺโป, วิกปฺโปฯ กปฺปสมโณ อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ กปฺโปติ ปริจฺเฉทวเสน กปฺปิยตีติ กปฺโปฯ สงฺกปฺโปติ สงฺกปฺปนํฯ วิกปฺโปติ วิวิธา กปฺปนํ, อตฺถสฺส อเนกนฺติกภาโวฯ อิธ กปฺปสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ภวติฯ

กปฺปสทฺโท อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติเฉทนวิกปฺปเลสสมนฺตภาวาทิอเนกตฺโถฯ ตถา หิสฺส ‘‘โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺส, ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ เอวมาทีสุ อภิสทฺทหนมตฺโถฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ โวหาโรฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ เอวมาทีสุ กาโลฯ ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ ปญฺญตฺติฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติ เอวมาทีสุ เฉทนํฯ ‘‘กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ วิกปฺโปฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ เลโสฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ สมนฺตภาโวฯ

อถ วา กปฺปสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ วิตกฺกวิธานปฏิภาคปญฺญตฺติกาลปรมายุโวหารสมนฺตภาวาภิสทฺทหน เฉทน วินิโยค วินย กฺริยา เลสนฺตร กปฺปตณฺหาทิฏฺฐิอสงฺเขฺยยฺยกปฺปมหากปฺปาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ วิตกฺเก อาคโตฯ ‘‘จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ วิธาเน, อธิกวิธานํ อาปชฺเชยฺยาติ หิ อตฺโถฯ ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต โภ สาวเกน สทฺธิํ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา’’ติอาทีสุ ปฏิภาเค, สตฺถุสทิเสนาติ อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถฯ ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ

‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทีสุ กาเลฯ ‘‘อากงฺขมาโน อานนฺท ตถาคโต กปฺปํ วาติฏฺเฐยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติอาทีสุ ปรมายุมฺหิฯ อายุกปฺโป หิ อิธ ‘‘กปฺโป’’ติ อธิปฺเปโตฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติอาทีสุ สมณโวหาเรฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติอาทีสุ สมนฺตภาเวฯ ‘‘สทฺธาสทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท’’ติอาทีสุ อภิสทฺทหเน, สทฺธายนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติอาทีสุ เฉทเนฯ ‘‘เอวเมว อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปตี’’ติอาทีสุ วินิโยเคฯ ‘‘กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี’’ติอาทีสุ วินยกฺริยายํฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติอาทีสุ เลเสฯ ‘‘อาปายิโก เนรยิโก, กปฺปฏฺโฐ สงฺฆเภทโก, กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ จ อาทีสุ อนฺตรกปฺเปฯ

‘‘น กปฺปยนฺติ น ปุรกฺขโรนฺติ,

ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;

น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย,

ปารงฺคโต น จ ปจฺเจติ ตาที’’ติ

อาทีสุ ตณฺหาทิฏฺฐีสุฯ ตถา หิ วุตฺตํ นิทฺเทเส ‘‘กปฺโปติ อุทฺทานโต ทฺเว กปฺปา ตณฺหากปฺโป ทิฏฺฐิกปฺโป’’ติฯ

‘‘อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป’’ติอาทีสุ อสงฺเขฺยยฺยกปฺเป ฯ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานี’’ติอาทีสุ มหากปฺเปฯ อิจฺเจวํ –

วิตกฺเก จ วิธาเน จ, ปฏิภาเค ตเถว จ;

ปญฺญตฺติยํ ตถา กาเล, ปรมายุมฺหิ จ เฉทเนฯ

สมนฺตภาเว โวหาเร, อภิสทฺทหเนปิ จ;

วินิโยเค จ วินย-กฺริยายํ เลสเกปิ จฯ

วิกปฺปนฺตรกปฺเปสุ, ตณฺหาทิฏฺฐิสฺวสงฺขเย;

กปฺเป จ เอวมาทีสุ, กปฺปสทฺโท ปวตฺตติฯ

กปิ คติยํฯ กมฺเปติ, กมฺปยติ, คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อิมานิ จลนตฺเถ ปวตฺตเหตุกตฺตุรูปสทิสานิ ภวนฺติฯ จลนตฺเถ หิ ‘‘กมฺป กมฺปเน’’ติ ธาตุยา ‘‘กมฺปตี’’ติ อกมฺมกสุทฺธกตฺตุรูปํฯ ‘‘กมฺเปตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกานิ เหตุกตฺตุรูปานิ ‘‘อิทมฺปิ ทุติยํ สลฺลํ, กมฺเปติ หทยํ มมา’’ติ อกมฺมกาย ธาตุยา สกมฺมกรูปทสฺสนโตฯ

ขปิ ขนฺติยํฯ ขมฺเปติ, ขมฺปยติฯ

ถูป สมุสฺสเยฯ สมุสฺสโย อาโรโห อุพฺเพโธฯ ถูเปติ, ถูปยติฯ ถูโป, ถูปิกาฯ

ตป ขเยฯ ตเปติ, ตปยติฯ

อุป ปชฺชเนฯ อุเปติ, อุปยติฯ

จป กกฺกเนฯ จเปติ, จปยติฯ

สุปฺป มาเนฯ สุปฺเปติ, สุปฺปยติฯ

ฑป ฑิป สงฺฆาเตฯ ฑาเปติฯ ฑาปยติฯ เฑเปติ, เฑปยติฯ

กป อวกมฺปเนฯ กเปติ, กปยติฯ กปโณฯ กปโณติ กรุณายิตพฺโพฯ อญฺญตฺถ ปน ‘‘กปฺปตี’’ติ รูปํ วทนฺติฯ

คุป กุป ธูป ภาสายํฯ โคเปติ, โคปยติฯ โกเปติ, โกปยติฯ ธูเปติ, ธูปยติฯ

กิป ทุพฺพลฺเลฯ กิเปติ, กิปยติฯ

เขป เปรเณฯ เปรณํ จุณฺณิกรณํ, เขเปติ, เขปยติฯ

ตป ปีณเนฯ ตเปติ, ตปยติฯ

อาปุ ลมฺพเนฯ อาเปติ, อาปยติฯ อาโปฯ

ตป ทาเหฯ ตเปติ, ตปยติฯ ตโป, ตาโปฯ อาตาโป, สนฺตาโปฯ การิเต – ตาเปติ, ตาปยติฯ ตตฺถ ตโปติ อกุสลานํ ตาปนฏฺเฐน ตโป, สีลํฯ

โอปถป ถปเนฯ โอเปติ, โอปยติฯ น เตสํ โกฏฺเฐ โอเปนฺติฯ ถเปติ, ถปยติฯ ถปิโตฯ ถปยิตฺวา ปฏิจฺฉทํ ววฏฺฐเปติฯ โวฏฺฐพฺพนํฯ

เอตฺถ จ ‘‘วิ อว ถเปติ, วิ อว ถปน’’นฺติ เฉโทฯ เอตฺถ ปุริเม สรโลโป ถสฺส ฐตฺตํ วิสทิสภาเวน ทฺวิตฺตญฺจฯ ปจฺฉิเม ปน สรโลโป, อวสฺส โอการตฺตํ, ถสฺส ฐตฺตํ, ปสฺส วตฺตํ, วสฺส ทฺวิตฺตํ, วการทฺวยสฺส จ พการทฺวยํ ภวติฯ โวฏฺฐพฺพนนฺติ จ พฺยวตฺถาปกจิตฺตสฺส นามํฯ นการโลเป ‘‘โวฏฺฐพฺพ’’นฺติ อปรมฺปิ รูปํ ภวติฯ

มาป มาปเนฯ ปณฺณสาลํ มาเปติ, มาปยติฯ โย ปาณมติมาเปติ, ปณฺณสาลา สุมาปิตาฯ

ยป ยาปเนฯ ยาปนํ ปวตฺตนํฯ เตน โส ตตฺถ ยาเปติฯ ยาปยติฯ ยาปนาฯ

ตตฺถ ยาเปตีติ อิทํ ยาธาตุสฺส ปโยคตฺเต สติ การิตปทํ ภวติฯ ตถา หิ ‘‘อุยฺยาเปนฺติ นามา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ

ปการนฺตธาตุรูปานิฯ

ผการนฺตาธาตุรูปานิ อปฺปสิทฺธานิฯ

พการนฺตธาตุ

สมฺพ สมฺพนฺเธฯ สมฺพนฺโธ ทฬฺหพนฺธนํฯ สมฺเพติ, สมฺพยติฯ สมฺพลํฯ

สพิ มณฺฑเลฯ มณฺฑลํ ปริมณฺฑลตาฯ รูปํ ตาทิสเมวฯ

กุพิ อจฺฉาทเนฯ กุมฺเพติ, กุมฺพยติฯ

ลุพิ ทุพิ อทฺทเนฯ อทฺทนํ หิํสาฯ ลุมฺเพติ, ลุมฺพยติฯ ทุมฺเพติ, ทุมฺพยติฯ

ปุพฺพ นิเกตเนฯ นิเกตนํ นิวาโสฯ ปุพฺเพติ, ปุพฺพยติฯ

คพฺพ มาเนฯ มาโน อหํกาโรฯ คพฺเพติ, คพฺพยติฯ คพฺพนํ, คพฺพิโตฯ ตตฺถ คพฺพตีติ น สงฺกุจติฯ

พการนฺตธาตุรูปานิฯ

ภการนฺตธาตุ

ภู ปตฺติยํฯ ปตฺติ ปาปนํฯ สกมฺมิกา ธาตุฯ ภาเวติ, ภาวยติฯ ปภาเวติ, ปภาวยติฯ อิตฺถมฺภูโตฯ จกฺขุภูโต, ญาณภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโตฯ