ธการนฺตธาตุ

รนฺธ ปาเกฯ สูโท ภตฺตํ รนฺเธติ, รนฺธยติฯ กากํ โสกาย รนฺเธหิฯ รนฺธโกฯ สูเทน โอทโน รนฺธิยติฯ รนฺธิโตฯ รนฺธนํฯ ปุริโส สูทํ สูเทน วา โอทนํ รนฺธาเปติ, รนฺธาปยติฯ รนฺเธตุํ, รนฺธยิตุํฯ รนฺธิตฺวา, รนฺธยิตฺวา, รนฺธิย อิจฺจาทีนิฯ

ธู กมฺปเนฯ ธาเวติ, ธาวยติฯ

คนฺธ สูจเน อทฺทเน จฯ สูจนํฯ ปกาสนํฯ อทฺทนํ ปริปฺลุตาฯ คนฺเธติ, คนฺธยติ, คนฺโธฯ

เอตฺถ คนฺโธติ คนฺเธติ อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ ปกาเสตีติ คนฺโธฯ ปฏิจฺฉนฺนํ วา ปุปฺผผลาทิํ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺโต วิย ปกาเสตีติ คนฺโธฯ คมุธรธาตุทฺวยวเสนปิ คนฺธสทฺทตฺโถ วตฺตพฺโพ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ’’ อิติ, อาห จ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ, สูจนโตปิ วา’’ติฯ คนฺธสทฺโท จ ‘‘อุปฺปลคนฺธเถโน’’ติ เอตฺถ เฉทเน วตฺตตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

วธ สํยเมฯ วเธติ, วธยติฯ

พุธิ หิํสายํฯ พุนฺเธติ, พุนฺธยติฯ ปลิพุนฺเธติ, ปลิพุนฺธยติฯ ปลิโพโธ, ปริสทฺโท อุปสคฺโค, โส วิการวเสน อญฺญถา ชาโตฯ ตตฺถ ปลิโพโธติ อาวาสปลิโพธาทิฯ อปิจ ปลิโพโธติ ตณฺหามานทิฏฺฐิตฺตยญฺจฯ

วทฺธ เฉทนปูรเณสุฯ วทฺเธติ, วทฺธยติฯ วทฺธกีฯ วทฺธกีติ คหการโกฯ

คทฺธ อภิกงฺขายํฯ คทฺเธติ, คทฺธยติฯ คทฺโธฯ คทฺโธติ คิชฺโฌฯ ‘‘คทฺธพาธิปุพฺโพ’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

สธุ ปหํสเนฯ สเธติ, สธยติฯ

วทฺธ ภาสายํฯ วทฺเธติ, วทฺธยติฯ

อนฺธ ทิฏฺฐูปสํหาเรฯ ทิฏฺฐูปสํหาโร นาม จกฺขุสญฺญิตาย ทิฏฺฐิยา อุปสํหาโร อปนยนํ วินาโส วาฯ จกฺขุ หิ ปสฺสนฺติ เอตายาติ ทิฏฺฐีติ วุจฺจติฯ ยํ สนฺธาย อฏฺฐกถาสุ ‘‘สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุขํ ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺฐิมณฺฑเล’’ติ วุตฺตํฯ ฏีกายมฺปิ จ ‘‘ทิฏฺฐิมณฺฑเลติ อภิมุขฏฺฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต จกฺขุสญฺญิตาย ทิฏฺฐิยา มณฺฑเล’’ติ วุตฺตํฯ เอวํภูตาย ทิฏฺฐิยา อุปสํหาเร อนฺธธาตุ วตฺตติฯ อนฺเธติ, อนฺธยติฯ จกฺขูนิ อนฺธยิํสุ, อนฺโธฯ อนฺโธติ อนฺเธตีติ อนฺโธฯ ทฺวินฺนํ จกฺขูนํ เอกสฺส วา วเสน นฏฺฐนยโน, เอวมิธ อนฺธธาตุ วุตฺโตฯ กจฺจายเน ปน ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ วจเนน อมธาตุสฺส อนฺธาเทสกรณวเสน รูปนิปฺผตฺติ ทสฺสิตาฯ

พธ พนฺธเนฯ มิคํ พาเธติ, พาธยติฯ พทฺโธ มิโค, พทฺโธสิ มารปาเสนฯ

ตตฺถ พาเธตีติ พนฺธตีติ สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอวํ พาธยตีติ เอตฺถาปิฯ ตถา หิ ‘‘วาตํ ชาเลน พาเธสิ, โย อนิจฺฉนฺติมิจฺฉสี’’ติ เอตฺถ พาเธสีติ พนฺธสีติ สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘พาธ พทฺธาย’’นฺติ พาธธาตุสฺส วเสน ‘‘พาธตี’’ติ กตฺตุปทํ ‘‘พาเธติ, พาธยตี’’ติ เหตุกตฺตุปทํ ภวติฯ พทฺโธติ พาธิยเต พนฺธิยเต โสติ พทฺโธฯ

ธการนฺตธาตุรูปานิฯ

นการนฺตธาตุ

มาน ปูชายํ เปมเน วีมํสายํฯ มาเนติ, มานยติฯ มาตาฯ วิมาเนติ, วิมานยติ, ปฏิมาเนติ, ปฏิมานยติฯ มานนา, สมฺมานนา, วิมานนา, วิมานํ, วิมานนํ, มานิโตฯ

อมานนา ยตฺถ สนฺโต, สนฺตานํ วา วิมานนา;

หีนสมฺมานนา วาปิ, น ตตฺถ วสติํ วเสฯ

วีมํสติ, วีมํสา, วีมํสิยตีติ วีมํสิยมาโนฯ วีมํสนฺโตฯ

ตตฺถ มาเนตีติ ปูเชติ, อฏฺฐกถาสุ ปน ‘‘มาเนนฺตี’’ติ เอตสฺมิํ ฐาเน อยมตฺโถ ทสฺสิโต ‘‘มาเนนฺตีติ มเนน ปิยายนฺติฯ ปูเชนฺตีติ ปจฺจเยหิ ปูเชนฺตี’’ติฯ โส เววจนตฺถปฺปกาสนวเสน วุตฺโตติ คเหตพฺโพฯ มานนปูชนสทฺทา หิ ปริยายสทฺทตฺตา เววจนสทฺทา เอวฯ วิมาเนตีติ อวมญฺญติฯ วิมานนฺติ โสภาวิเสสโยคโต วิสิฏฺฐมานิยตาย วิมานํ, วิเสสโต มาเนตพฺพนฺติ หิ วิมานํ, เทวานํ วสนฏฺฐานภูตํ พฺยมฺหํฯ

มน ถมฺเภฯ ถมฺโภ จิตฺตสฺส ถทฺธตาฯ มาเนติ, มานยติฯ มาโนฯ

ถน เทวสทฺเทฯ เทวสทฺโท เมฆสทฺโท, ถเนติ, ถนยติฯ

ยถาปิ เมโฆ ถนยํ, วิชฺชุมาลี สตกฺกกุฯ

ถลํ นินฺนญฺจ ปูเรติ, อภิวสฺสํ วสุนฺธรํฯ

ยถา ปาวุสโก เมโฆ, ถนยนฺโต สวิชฺชุโกฯ

อูน ปริหานิยํฯ อูเนติ, อูนยติฯ อูโน โลโกฯ

ธน สทฺเทฯ ธเนติ, ธนยติ, ธนิยฺยติฯ ธนิ, ธนํฯ