เอตฺถ จ หริตภาววิคเตปิ วตฺถุสฺมิํ ปณฺณภาโว รูฬฺหิโต ปวตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ปณฺณํ, ปตฺตํ, ปลาโส, ทลํ’’ อิจฺเจเต สมานตฺถาฯ

ปณ พฺยวหาเรฯ ปเณติ, ปณยติฯ ราชา จ ทณฺฑํ ครุกํ ปเณติฯ

อิมานิ ณการนฺตธาตุรูปานิฯ

ตการนฺตธาตุ

จินฺต จินฺตายํฯ จินฺเตติ, จินฺตยติฯ จิตฺตํ, จินฺตา, จินฺตนา, จินฺตนโกฯ การิเต ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ

ตตฺถ จิตฺตนฺติ อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิชานาตีติ อตฺโถ, สพฺพจิตฺตสาธารณวเสเนตํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ สิยา – กสฺมา ‘‘อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺต’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘วิชานาตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ, นนุ จินฺตนวิชานนา นานาสภาวาฯ น หิ ‘‘จินฺเตตี’’ติ ปทสฺส ‘‘วิชานาตี’’ติ อตฺโถ สมฺภวติ, ทุปฺปญฺญสฺส หิ นานปฺปกาเรหิ จินฺตยโตปิ สุขุมตฺถาธิคโม น โหตีติ? สจฺจํ, ‘‘วิชานาตี’’ติ อิทํ ปทํ จิตฺตสฺส สญฺญาปญฺญากิจฺเจหิ วิสิฏฺฐวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ วุตฺตํ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา จิตฺตสทฺทสฺสฯ ยญฺหิ ธมฺมชาตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตเทว วิญฺญาณํ, ตสฺมา วิชานนตฺถํ คเหตฺวา สญฺญาปญฺญากิจฺจาวิสิฏฺฐวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ ‘‘วิชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ อญฺญคณิกธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ ปกาสยาม – สพฺเพสุ จิตฺเตสุ ยํ โลกิยกุสลากุสลมหากฺริยจิตฺตํ, ตํ ชวนวีถิวเสน อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, วิปากํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, อิทํ จิธาตุวเสน นิพฺพจนํฯ

ยํ กิญฺจิ โลเก วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพสฺส ตสฺส จิตฺเตเนว กรณโต จิตฺเตติ วิจิตฺเตติ วิจิตฺตํ กริยติ เอเตนาติ จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ, อิทํ จิตฺตธาตุวเสน นิพฺพจนํฯ จิตฺตตาย จิตฺตํ, อิทํ ปาฏิปทิกวเสน นิพฺพจนํฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา ‘‘สพฺพมฺปิ ยถานุรูปโต จิตฺตตาย จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ

เอตฺถ หิ จิตฺตสฺส สราคสโทสาทิเภทภินฺนตฺตา สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตาธิปตีนํ วเสน จิตฺตสฺส จิตฺตตา เวทิตพฺพาฯ กิญฺจาปิ เอกสฺส จิตฺตสฺส เอวํ วิจิตฺตตา นตฺถิ, ตถาปิ วิจิตฺตานํ อนฺโตคธตฺตา สมุทายโวหาเรน อวยโวปิ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ยถา ปพฺพตนทีสมุทฺทาทิเอกเทเสสุ ทิฏฺเฐสุ ปพฺพตาทโย ทิฏฺฐาติ วุจฺจนฺติฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา ‘‘กามญฺเจตฺถ เอกเมว เอวํ จิตฺตํ น โหติ, จิตฺตานํ ปน อนฺโตคธตฺตา เอเตสุ ยํ กิญฺจิ เอกมฺปิ จิตฺตตาย ‘จิตฺต’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

เอตฺถ จ วุตฺตปฺปการานมตฺถานํ วินิจฺฉโย พวติฯ กถํ? ยสฺมา ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพฯ ตสฺมา ยํ อาเสวนปจฺจยภาเวน จิโนติ, ยญฺจ กมฺมุนา อภิสงฺขตตฺตา จิตํ, ตํ เตน การเณน จิตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ยํ ปน ตถา น โหติ, ตํ ปริตฺตกฺริยทฺวยํ อนฺติมชวนญฺจ ลพฺภมานจินฺตนวิจิตฺตตาทิวเสน จิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, หสิตุปฺปาโท ปน อญฺญชวนคติโกเยวาติฯ

อิมานิ จิตฺตสฺส นามานิ –

จิตฺตํ มโน มานสญฺจ, วิญฺญาณํ หทยํ มนํ;

นามาเนตานิ โวหาร-ปเถ วตฺตนฺติ ปายโตฯ

จิตฺตสทฺโท ปญฺญตฺติยํ วิญฺญาเณ วิจิตฺเต จิตฺตกมฺเม อจฺฉริเยติ เอวมาทีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘จิตฺโต คหปติฯ จิตฺตมาโส’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติอาทีสุ วิญฺญาเณฯ ‘‘วิจิตฺตวตฺถาภรณา’’ติอาทีสุ วิจิตฺเตฯ ‘‘ทิฏฺฐํ โว ภิกฺขเว จรณํ นาม จิตฺต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตกมฺเมฯ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตรูปํว ทิสฺสตี’’ติอาทีสุ อจฺฉริเยติฯ

จิต สญฺเจตเนฯ เจเตติ, เจตยติฯ รตฺโต โข พฺราหฺมณ ราเคน อภิภูโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติฯ อากงฺขติ เจตยติ, ตํ นิเสธ ชุตินฺธรฯ เจตนา, สญฺเจตนาฯ เจตยิตํ, เจเตตฺวา, เจตยิตฺวาฯ สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปติฯ

ตตฺถ เจตนาติ เจตยตีติ เจตนา, สทฺธิํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถฯ สญฺเจตนาติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํฯ เจตยิตนฺติ เจตนากาโรฯ สญฺจิจฺจาติ สยํ ญตฺวา, เจจฺจ อภิวิตริตฺวาติ อตฺโถฯ อิมานิ เจตนาย นามานิ –

สญฺเจตนา เจตยิตํ, เจตนา กมฺมเมว จ;

กมฺมญฺหิ ‘‘เจตนา’’ ตฺเวว, ชิเนนาหจฺจ ภาสิตํฯ

อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เจตนาหํ ภิกฺขเว กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ติฯ

มนฺต คุตฺตภาสเนฯ มนฺเตติ, มนฺตยติ, นิมนฺเตติ, นิมนฺตยติ, อามนฺเตติ, อามนฺตยติฯ ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มนฺตยนฺติ, มนฺตยิํสุ รโหคตาฯ นิมนฺตยิตฺถ ราชานํฯ อามนฺตยิตฺถ เทวินฺโท, วิสุกมฺมํ มหิทฺธิกํฯ มนฺตา, มนฺโตฯ การิเต ‘‘มนฺตาเปติ, มนฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ

เอตฺถ มนฺตาติ ปญฺญา, ‘‘คเวสนสญฺญา’’ติปิ วทนฺติฯ มนฺโตติ คุตฺตภาสนํฯ ‘‘อุปสฺสุติกาปิ สุณนฺติ มนฺตํ, ตสฺมา หิ มนฺโต ขิปฺปมุเปติ เภท’’นฺติ เอตฺถ หิ คุตฺตภาสนํ ‘‘มนฺโต’’ติ วุจฺจติฯ อปิจ มนฺโตติ ฉฬงฺคมนฺโตฯ วุตฺตญฺจ ‘‘เย มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, ฉฬงฺคํ พฺรหฺมจินฺติต’’นฺติฯ เอตฺถ สิกฺขา นิรุตฺติ กปฺป พฺยากรณ โชติสตฺถ ฉนฺโทวิจิติวเสน มนฺโต ‘‘ฉฬงฺโค’’ติ เวทิตพฺโพฯ เอตานิ เอว ฉ ‘‘เวทงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เวโท เอว หิ ‘‘มนฺโต, สุตี’’ติ จ วุตฺโตฯ อถ วา มนฺโตติ เวทาทิวิชฺชาฯ

ยนฺต สงฺโกจเนฯ ยนฺเตติ, ยนฺตยติฯ ยนฺตํ, เตลยนฺตํ ยถาจกฺกํ, เอวํ กมฺปติ เมทนีฯ

สตฺต คติยํฯ สตฺเตติ, สตฺตยติฯ

สนฺต อามปฺปโยเคฯ อามปฺปโยโค นาม อุสฺสนฺนกฺริยาฯ สนฺเตติ, สนฺตยติฯ

กิตฺต สํสนฺทเนฯ กิตฺเตติ, กิตฺตยติฯ ‘‘เย โวหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิราหิ อนุปุพฺพโสฯ กิตฺตนา ปริกิตฺตนา’’ติอาทีสุ ปน กตฺถนา ‘‘กิตฺตนา’’ติ วุจฺจติฯ

ตนฺต กุฏุมฺพธารเณฯ ตนฺเตติ, ตนฺตยติฯ สตนฺโต, สปฺปธาโนติ อตฺโถฯ

ยต นิกาโรปกาเรสุฯ ยเตติ, ยตยติฯ นีโต จ ปฏิทาเน, ยตธาตุ นิอุปสคฺคโต ปโร ปฏิทาเน วตฺตติ, นิยฺยาเตติ, นิยฺยาตยติฯ ตการสฺส ปน ทการตฺเต กเต ‘‘นิยฺยาเทติ, นิยฺยาทยติฯ รถํ นิยฺยาทยิตฺวาน, อณโณ เอหิ สารถี’’ติ รูปานิฯ

วตุ ภาสายํฯ วตฺเตติ, วตฺตยติฯ

ปต คติยํฯ ปเตติ, ปตยติฯ

วาต คติสุขเสวเนสุฯ คติ สุขํ เสวนนฺติ ตโย อตฺถาฯ ตตฺถ สุขนํ สุขํฯ วาเตติ, วาตยติฯ วาโต, วาตปุปฺผํฯ จีวรสฺส อนุวาโตฯ

เกต อามนฺตเนฯ เกเตติ, เกตยติฯ เกตโกฯ

สตฺต สนฺตานกฺริยายํฯ สนฺตานกฺริยา นาม ปพนฺธกฺริยา อวิจฺเฉทกรณํฯ สตฺเตติ, สตฺตยติฯ สตฺโตฯ

‘‘กินฺนุ สนฺตรมาโนว, ลายิตฺวา หริตํ ติณํ;

ขาท ขาทาติ ลปสิ, คตสตฺตํ ชรคฺคว’’นฺติ

ปาฬิยํ ปน ‘‘คตสตฺตํ ชรคฺคว’’นฺติ ปาฐสฺส ‘‘วิคตชีวิตํ ชิณฺณโคณ’’นฺติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํฯ อิมินา สตฺตสทฺทสฺส ชีวิตวจนํ วิย ทิสฺสติ, ‘‘น สุกรา อุญฺเฉน ปคฺคเหน ยาเปตุ’’นฺติ เอตฺถ ปคฺคหสทฺทสฺส ปตฺตกถนํ วิยฯ สุฏฺฐุ วิจาเรตพฺพํฯ

สุตฺต อวโมจเนฯ สุตฺเตติ, สุตฺตยติฯ

มุตฺต ปสวเนฯ มุตฺเตติ, มุตฺตยติฯ โอมุตฺเตติ, โอมุตฺตยติฯ มุตฺตํฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘มุตฺเตติ โอหเทติ จา’’ติฯ ตตฺถ มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติฯ โอหเทตีติ กรีสํ วิสฺสชฺเชติฯ การิเต ‘‘มุตฺตาเปติ, มุตฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ

กตฺตร เสถิลฺเลฯ กตฺตเรติ, กตฺตรยติฯ กตฺตโรฯ กตฺตรทณฺโฑ, กตฺตรสุปฺปํฯ

ตตฺถ กตฺตโรติ ชิณฺโณฯ มหลฺลโกติ วุตฺตํ โหติฯ เกนฏฺเฐน? กตฺตรยติ องฺคานํ สิถิลภาเวน สิถิโล ภวตีติ อตฺเถนฯ กตฺตรทณฺโฑติ กตฺตเรหิ ชิณฺณมนุสฺเสหิ เอกนฺตโต คเหตพฺพตาย กตฺตรานํ ทณฺโฑ กตฺตรทณฺโฑฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา ‘‘กตฺตรทณฺโฑติ ชิณฺณกาเล คเหตพฺพทณฺโฑ’’ติฯ กตฺตรสุปฺปนฺติ ชิณฺณสุปฺปํฯ กตฺตรญฺจ ตํ สุปฺปญฺจาติ กตฺตรสุปฺปนฺติ สมาโสฯ

จิตฺต จิตฺตกรเณ, กทาจิ ทสฺสเนปิฯ จิตฺตกรณํ วิจิตฺตภาวกรณํฯ จิตฺเตติ, จิตฺตยติฯ จิตฺตํฯ

ตการนฺตธาตุรูปานิฯ

ถการนฺตธาตุ

กถ กถเนฯ กเถติ, กถยติฯ ธมฺมํ สากจฺฉติฯ สากจฺฉา, กถา, ปริกถา, อฏฺฐกถาฯ

ตตฺถ สากจฺฉตีติ สห กถยติฯ อตฺโถ กถิยติ เอตายาติ อฏฺฐกถา, ตฺถการสฺส ฏฺฐการตฺตํฯ

ยาย’ตฺถมภิวณฺเณนฺติ, พฺยญฺชนตฺถปทานุคํ;

นิทานวตฺถุสมฺพนฺธํ, เอสา อฏฺฐกถา มตาฯ

‘‘อฏฺฐกถา’’ติ จ ‘‘อตฺถสํวณฺณนา’’ติ จ นินฺนานากรณํฯ

ปถิ คติยํฯ ปนฺเถนฺติ, ปนฺถยนฺติฯ ปนฺโถฯ