เอตฺถ จ หริตภาววิคเตปิ วตฺถุสฺมิํ ปณฺณภาโว รูฬฺหิโต ปวตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ปณฺณํ, ปตฺตํ, ปลาโส, ทลํ’’ อิจฺเจเต สมานตฺถาฯ

ปณ พฺยวหาเรฯ ปเณติ, ปณยติฯ ราชา จ ทณฺฑํ ครุกํ ปเณติฯ

อิมานิ ณการนฺตธาตุรูปานิฯ

ตการนฺตธาตุ

จินฺต จินฺตายํฯ จินฺเตติ, จินฺตยติฯ จิตฺตํ, จินฺตา, จินฺตนา, จินฺตนโกฯ การิเต ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ

ตตฺถ จิตฺตนฺติ อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิชานาตีติ อตฺโถ, สพฺพจิตฺตสาธารณวเสเนตํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ สิยา – กสฺมา ‘‘อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺต’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘วิชานาตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ, นนุ จินฺตนวิชานนา นานาสภาวาฯ น หิ ‘‘จินฺเตตี’’ติ ปทสฺส ‘‘วิชานาตี’’ติ อตฺโถ สมฺภวติ, ทุปฺปญฺญสฺส หิ นานปฺปกาเรหิ จินฺตยโตปิ สุขุมตฺถาธิคโม น โหตีติ? สจฺจํ, ‘‘วิชานาตี’’ติ อิทํ ปทํ จิตฺตสฺส สญฺญาปญฺญากิจฺเจหิ วิสิฏฺฐวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ วุตฺตํ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา จิตฺตสทฺทสฺสฯ ยญฺหิ ธมฺมชาตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตเทว วิญฺญาณํ, ตสฺมา วิชานนตฺถํ คเหตฺวา สญฺญาปญฺญากิจฺจาวิสิฏฺฐวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ ‘‘วิชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ อญฺญคณิกธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ ปกาสยาม – สพฺเพสุ จิตฺเตสุ ยํ โลกิยกุสลากุสลมหากฺริยจิตฺตํ, ตํ ชวนวีถิวเสน อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, วิปากํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, อิทํ จิธาตุวเสน นิพฺพจนํฯ