‘‘น ปณฺฑิตา อตฺตสุขสฺส เหตุ,

ปาปานิ กมฺมานิ สมาจรนฺติ;

ทุกฺเขน ผุฏฺฐา ขลิตาปิ สนฺตา,

ฉนฺทา จ โทสา น ชหนฺติ ธมฺม’’นฺติ

วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘อฆ ปาปกรเณ’’ติ ธาตุ จ ‘‘อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อฆ’’นฺติอาทิวจนญฺจ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, เยภุยฺเยน ปน สตฺตา ทุกฺขาทิเหตุ ปาปกมฺมํ กโรนฺติ, เอเตสุ สปฺปุริสา เอว น กโรนฺติ, อิตเร กโรนฺติฯ เอวํ ปาปกรณสฺส หิ ทุกฺขํ กิเลโส จ เหตุฯ ตถา หิ –

สุขีปิ เหเก น กโรนฺติ ปาปํ,

อวณฺณสํสคฺคภยา ปุเนเก;

ปหู สมาโน วิปุลตฺถจินฺตี,

กิํการณา เม น กโรสิ ทุกฺข’’นฺติ

วุตฺตํฯ อยญฺหิ คาถา ทุกฺขเหตุปิ สตฺตา ปาปํ กโรนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติฯ ‘‘กุทฺโธ หิ ปิตรํ หนฺติ, กุทฺโธ หนฺติ สมาตร’’นฺติ อยํ ปน กิเลสเหตุปิ ปาปํ กโรนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา อมฺเหหิ ‘‘อฆ ปาปกรเณ’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํฯ

ฆการนฺตธาตุรูปานิฯ

จการนฺตธาตุ

โลจ ทสฺสเนฯ โลเจติ, โลจยติฯ โลจนํฯ รูปารมฺมณํ โลจยติ ปสฺสตีติ โลจนํ, จกฺขุฯ

กิจิ มทฺทเนฯ กิญฺเจติ, กิญฺจยติฯ กิญฺจนํ, อกิญฺจโนฯ

ตตฺถ กิญฺจนนฺติ ปลิโพโธฯ กิญฺเจติ สตฺเต มทฺทตีติ กิญฺจนํฯ กิญฺจนสทฺโท มทฺทนตฺเถ วตฺตติฯ มนุสฺสา หิ วีหิํ มทฺทนฺตา โคณํ ‘‘กิญฺเจหิ กาปิล, กิญฺเจหิ กาปิลา’’ติ วทนฺติฯ

ปจิ วิตฺถาเรฯ ปญฺเจติ, ปญฺจยติฯ ปปญฺเจติ, ปปญฺจยติฯ ปปญฺจาฯ

เอตฺถ ปปญฺจาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิโยฯ เอตา หิ อตฺตนิสฺสิตานํ สตฺตานํ สํสารํ ปปญฺเจนฺติ วิตฺถินฺนํ กโรนฺตีติ ปปญฺจาติ วุจฺจนฺติฯ อถ วา ปปญฺเจนฺติ ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนา ตํสนฺตานํ วิตฺถาเรนฺติ จิรํ ฐเปนฺตีติ ปปญฺจาฯ โลกิยา ปน ‘‘อมฺหากํ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กเถนฺตานํ ปปญฺโจ โหตี’’ติอาทีนิ วทนฺตา กาลสฺส จิรภาวํ ปปญฺโจติ วทนฺติ, สาสเน ปน ทฺวยมฺปิ ลพฺภติฯ

สิจฺจ กุฑฺฑเนฯ สิจฺเจติ, สิจฺจยติฯ

วญฺจุ ปลมฺภเนฯ ปลมฺภนํ อุปลาปนํฯ วญฺเจติ, วญฺจยติฯ วญฺจโก, วญฺจนํฯ ภูวาทิคเณ ปน วญฺจธาตุ คตฺยตฺเถ วตฺตติฯ ‘‘สนฺติ ปาทา อวญฺจนา’’ติ หิ ปาฬิ

จจฺจ อชฺฌยเนฯ จจฺเจติ, จจฺจยติฯ

จุ จวเนฯ จาเวติ, จาวยติฯ อญฺโญ ‘‘จุ สหเน’’ อิติ พฺรุเตฯ จาเวติ, จาวยติ, สหตีติ อตฺโถฯ

อญฺจุ วิเสสเนฯ อญฺเจติ, อญฺจยติฯ

โลจ ภาสายํฯ โลเจติ, โลจยติฯ โลจนํ, โลจยติ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย ภวตีติ โลจนํ, จกฺขุฯ

รจ ปติยตเนฯ รเจติ, รจยติฯ รจนา, วิรจิตํ, เกสรจนา, คาถารจนาฯ

สูจ เปสุญฺเญฯ ปิสุณภาโว เปสุญฺญํฯ สูเจติ, สูจยติฯ สูจโกฯ

ปจฺจ สํยมเนฯ ปจฺเจติ, ปจฺจยติฯ

ริจ วิโยชนสมฺปชฺชเนสุฯ เรเจติ, เรจยติฯ เสฏฺฐิปุตฺตํ วิเรเจยฺยฯ วิเรเจติ, วิเรจยติฯ วิเรจโก, วิเรจนํฯ

วจ ภาสเนฯ วเจติ, วจยติฯ ภูวาทิคเณปิ อยํ วตฺตติฯ ตทา ตสฺสา ‘‘วตฺติ, วจติ, อโวจ, อโวจุ’’นฺติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ การิเต ปน ‘‘อนฺเตวาสิกํ ธมฺมํ วาเจติ, วาจยตี’’ติ รูปานิฯ วตฺตุํ, วตฺตเว, วตฺวา, วุตฺตํ, วุจฺจติฯ

อจฺจ ปูชายํฯ อจฺเจติ, อจฺจยติฯ พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโตฯ

สูจ คนฺธเนฯ สุเจติ, สูจยติฯ สูจโก, สุตฺตํฯ

เอตฺถ จ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ สูเจตีติ สุตฺตํฯ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํฯ

กจ ทิตฺติยํฯ กจฺเจติ, กจฺจยติฯ กจฺโจฯ

เอตฺถ กจฺโจติ รูปสมฺปตฺติยา กจฺเจติ ทิพฺพติ วิโรจตีติ กจฺโจ, เอวํนามโก อาทิปุริโส, ตพฺพํเส ชาตา ปุริสา ‘‘กจฺจานา’’ติปิ ‘‘กจฺจายนา’’ติปิ ‘‘กาติยานา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, อิตฺถิโย ปน ‘‘กจฺจานี’’ติปิ ‘‘กจฺจายนี’’ติปิ ‘‘กาติยานี’’ติปิ วุจฺจนฺติฯ

จการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฉการนฺตธาตุ

มิเลฉ อพฺยตฺตายํ วาจายํฯ มิเลจฺเฉติ, มิเลจฺฉยติฯ มิลกฺขุฯ

เอตฺถ มิลกฺขูติ มิเลจฺเฉติ อพฺยตฺตวาจํ ภาสตีติ มิลกฺขุฯ

กุจฺฉ อวกฺเขเปฯ อวกฺเขโป อโธขิปนํฯ กุจฺเฉติ, กุจฺฉยติฯ

วิจฺฉ ภาสายํฯ วิจฺเฉติ, วิจฺฉยติฯ

ฉการนฺตธาตุรูปานิฯ

ชการนฺตธาตุ

วชฺช วชฺชเนฯ วชฺเชติ, วชฺชยติฯ ปริวชฺชนโกฯ วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสีติฯ

ตุชฺช พลปาลเนสุฯ ตุชฺเชติ, ตุชฺชยติฯ

ตุชิ ปิชิ หิํสาพลทานนิเกตเนสุฯ นิเกตนํ นิวาโสฯ ตุญฺเชติ, ตุญฺชยติฯ ปิญฺเชติฯ ปิญฺชยติฯ

ขชิ กิจฺฉชีวเนฯ ขญฺเชติ, ขญฺชยติฯ ขญฺโชฯ

ขชิ รกฺขเณฯ ตาทิสานิเยว รูปานิฯ ภูวาทิคเณ ‘‘ขชิ คติเวกลฺเลติ อิมิสฺสา ‘‘ขญฺชตี’’ติ รูปํฯ

ปูช ปูชายํฯ ปูเชติ, ปูชยติฯ ปูชาฯ เอสาว ปูชนา เสยฺโยฯ ปูชโก, ปูชิโต, ปูชนีโย, ปูชเนยฺโย, ปูเชตพฺโพ, ปุชฺโชฯ