คการนฺตธาตุ

ลิงฺค จิตฺตีกรเณฯ จิตฺตีกรณํ วิจิตฺรภาวกรณํฯ ลิงฺเคติ, ลิงฺคยติ, ลิงฺคํฯ เอตฺถ ลิงฺคํ นาม ทีฆรสฺสกิสถูลปริมณฺฑลาทิเภทํ สณฺฐานนฺติ คหเณ อตีว ยุชฺชติฯ ตญฺหิ นานปฺปกาเรหิ วิจิตฺรํ โหติ, ลิงฺคียติ วิจิตฺตํ กริยติ อวิชฺชาตณฺหากมฺเมหิ อุตุนา วา จุณฺณาทีหิ วา สรีรมิติ ลิงฺคํ, อชฺฌตฺตสนฺตานติณรุกฺขาทิกุณฺฑลกรณฺฑกาทีสุ ปวตฺตสณฺฐานวเสเนตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ลิงฺคสทฺโท สทฺเท สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเต อิตฺถิพฺยญฺชเน ปุริสพฺยญฺชเน สญฺญาเณ อากาเร จาติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘รุกฺโขติ วจนํ ลิงฺค’’นฺติ เอตฺถ สทฺเท ทิสฺสติฯ ‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺสา’’ติ เอตฺถ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเตฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวตี’’ติ เอตฺถ อิตฺถิพฺยญฺชเนฯ ‘‘ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาน’’นฺติ เอตฺถ ปุริสพฺยญฺชเนฯ ‘‘เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺถ สญฺญาเณ ฯ ‘‘เตหิ ลิงฺเคหิ เตหิ นิมิตฺเตหิ เตหิ อากาเรหิ อาคนฺตุกภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘อาคนฺตุกา อิเม’’ติ เอตฺถ อากาเร ทิสฺสติฯ

สทฺเท จ ตนฺนิมิตฺเต จ, กาฏโกฏจิกาย จ;

ลกฺขเณ เจว อากาเร, ลิงฺคสทฺโท ปวตฺตติฯ

มค อนฺเวสเนฯ มเคติ, มคยติฯ มิโค, มโค, มโค, มคยมาโนฯ

เอตฺถ จ ‘‘ยถา พิฬาโร มูสิกํ มคยมาโน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ‘‘มิโค’’ติ จ ‘‘มโค’’ติ จ จตุปฺปโท ปวุจฺจติฯ เอตฺถ มิโคติ มคยติ อิโต จิโต โคจรํ อนฺเวสติ ปริเยสตีติ มิโคฯ เอวํ มโคฯ เอตฺถ วิเสสโต หริณ มิโค มิโค นามฯ สามญฺญโต ปน อวเสสาปิ จตุปฺปทา ‘‘มิโค’’ อิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ ตถา หิ สุสีมชาตเก ‘‘กาฬา มิคา เสตทนฺตา ตว อิเม, ปโรสหสฺสํ เหมชาลาภิสญฺฉนฺนา’’ติ เอตสฺมิํ ปาฬิปฺปเทเส หตฺถิโนปิ มิคสทฺเทน วุตฺตา ‘‘กาฬมิคา’’ติฯ อถ วา มคิยติ ชีวิตกปฺปนตฺถาย มํสาทีหิ อตฺถิเกหิ ลุทฺเทหิ อนฺเวสิยติ ปริเยสิยตีติ มิโค, อรญฺญชาตา สสปสทหริเณเณยฺยาทโย จตุปฺปาทา, เอวํ มโคฯ ‘‘อตฺถํ น ลภเต มโค’’ติ เอตฺถ ปน มโค วิยาติ มโค, พาโลติ อตฺโถฯ

มคฺค คเวสเนฯ มคฺเคติ, มคฺคยติฯ มคฺโค, มคฺคนํฯ

เอตฺถ จ มคฺโคติ ปฏิปทาย จ ปกติมคฺคสฺส จ อุปายสฺส จ อธิวจนํฯ ‘‘มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิต’’นฺติอาทีสุ ปน กถาปพนฺโธปิ ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺร ปฏิปทา เอกนฺตโต ชาติชราพฺยาธิทุกฺขาทีหิ ปีฬิเตหิ สตฺเตหิ ทุกฺขกฺขยํ นิพฺพานํ ปาปุณตฺถาย มคฺคิตพฺโพ คเวสิตพฺโพติ มคฺโคฯ

ปกติมคฺโค ปน มคฺคมูฬฺเหหิ มคฺคิตพฺโพติ มคฺโคฯ ปกติมคฺคมูฬฺเหหิ จ ปฏิปทาสงฺขาตาริยมคฺคมูฬฺหา เอว พหโว สนฺติฯ ปกติมคฺโค หิ กทาจิ เอว อทฺธิกานํ มุยฺหติ, ‘‘เอส มคฺโค’’ติ นายกา น ทุลฺลภาฯ อริยมคฺโค ปน สพฺพทาเยว สพฺพโลกสฺส มุยฺหติ, นายกา ปรมทุลฺลภาฯ ตสฺมา โส เอว อวิชฺชาสมฺมูฬฺเหหิ มคฺคิตพฺโพติ มคฺโคฯ อญฺเญสํ ปน ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสนปิ อตฺถํ วทนฺติ ครู ‘‘กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค’’ติฯ ตํ ตํ กิจฺจํ หิตํ วา นิปฺผาเทตุกาเมหิ มคฺคิยติ คเวสิยตีติ มคฺโค, อุปาโยฯ มคฺคสทฺโท หิ ‘‘อภิธมฺมกถามคฺคํ, เทวานํ สมฺปวตฺตยี’’ติ เอตฺถ อุปาเยปิ วตฺตติฯ ตถา หิ อภิธมฺมฏีกายํ ‘‘มคฺโคติ อุปาโย, ขนฺธายตนาทีนํ กุสลาทีนญฺจ ธมฺมานํ อวโพธสฺส สจฺจปฺปฏิเวธสฺเสว วา อุปายภาวโต อภิธมฺมกถามคฺโค’’ติ วุตฺโต, ปพนฺโธ วา ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ โส หิ ทีฆตฺตา มคฺโค วิยาติ มคฺโค, ตสฺมา อภิธมฺมกถาปพนฺโธ อภิธมฺมกถามคฺโคติ วุตฺโตฯ อิทานิ ปกติปฏิปทามคฺคานํ นามานิ กถยามฯ เตสุ ปกติมคฺคสฺส –

‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺฌสํ วฏุมา’ยนํ;

อทฺธาน’มทฺธา ปทวี, วตฺตนิ เจว สนฺตตี’’ติ

อิมานิ นามานิฯ ปฏิปทามคฺคสฺส ปน –

‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺชสํ วฏุมา’ยนํ;

นาว อุตฺตร เสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม’’ติ

อเนกานิ นามานิฯ เอตฺถ ปน เกจิ ‘‘นาวาติอาทีนิ ปกติมคฺคสฺส นามานี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, ปกติมคฺคสฺส กิสฺมิญฺจิปิ ปาฬิปฺปเทเส ‘‘นาวา’’ติอาทีหิ ปเทหิ วุตฺตฏฺฐานาภาวโต, อภิธานสตฺเถสุ จ ‘‘นาวา’’ อิจฺจาทิกานํ ตทภิธานานํ อนาคตตฺตาฯ

อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – นาวาวิยาติ นาวา, อุตฺตรนฺติ เอเตนาติ อุตฺตรํ, นาวาเยว อุตฺตรนฺติฯ อยญฺหิ นาวาปริยาโย ‘‘ตรํ, ตรณํ, โปโต, ปฺลโว’’ติฯ อิเมปิ ตํปริยายาเยวฯ อุตฺตรํ วิยาติ อุตฺตรํฯ เสตุ วิยาติ เสตุฯ กุลฺโล วิยาติ กุลฺโลฯ ภิสิ วิยาติ ภิสิฯ สงฺกโม วิย, สงฺกมนฺติ วา เอเตนาติ สงฺกโม, สพฺพเมตํ อริยมคฺคสฺเสว นามํ, น ปกติมคฺคสฺสฯ ตถา หิ ‘‘ธมฺมนาวํ สมารูยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวก’’นฺติ จ, ‘‘ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา, นิพฺพุโต โส นราสโภ’’ติ จ, ‘‘กุลฺโล’ติ โข ภิกฺขเว อริยมคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ จ เอวมาทินา ตตฺถ ตตฺถ ภควตา อริยมคฺโค ‘‘นาวา’’ติอาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิ วุตฺโตฯ อฏฺฐกถาจริเยหิปิ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถายํ ‘‘พทฺธา ภิสิ สุสงฺขตา ภควา’’ติ เอตสฺมิํ ปเทเส เอวํ อตฺถสํวณฺณนา กตา ‘‘ภิสีติ ปตฺถริตฺวา ปุถุลํ กตฺวา พทฺธา ‘กุลฺลา’ติ วุจฺจติ โลเก, อริยสฺส วินเย ปน อริยมคฺโค’ติฯ

‘มคฺโค ปชฺโช ปโถ ปนฺโถ, อญฺชสํ วฏุมา’ยนํ;

นาวา อุตฺตร เสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม;

อทฺธานํ ปภโว’จฺเจว, ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิโต’’ติฯ

เอวํ อาจริเยหิ กตาย อตฺถสํวณฺณนาย ทสฺสนโต จ ‘‘นาวาติอาทีนิปิ ปกติมคฺคสฺส นามานี’’ติ วจนํ น คเหตพฺพํ, ยถาวุตฺตเมว วจนํ คเหตพฺพํฯ

โกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺย ‘‘ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา’ติ เอตฺถ ‘ธมฺมเสตุนฺติ มคฺคเสตุ’นฺติ วจนโต ธมฺมสทฺโท มคฺเค วตฺตติ, น เสตุสทฺโท’’ติฯ ตนฺน, ธมฺมสทฺโท วิย เสตุสทฺโทปิ มคฺเค วตฺตตีติ เสตุ วิยาติ เสตุ, ธมฺโม เอว เสตุ ธมฺมเสตูติ อตฺถวเสน, เอส นโย อญฺญตฺราปิฯ

อปรมฺปิ วเทยฺย ‘‘นนุ พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตฏฺฐกถายํ ‘ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวา อสฺสตฺถทุมราชานํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรภาเค ฐิโต’ติ อิมสฺมิํ ฐาเน ทกฺขิณุตฺตรสทฺเทน ทกฺขิโณ มคฺโค วุตฺโต’’ติฯ น, อเนเกสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ อฏฺฐกถาปเทเสสุ จ อภิธานสตฺเถสุ จ มคฺควาจกสฺส อุตฺตรสทฺทสฺส อนาคตตฺตา, ตสฺมา ตตฺถ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘ทกฺขิณทิสโต คนฺตพฺโพ อุตฺตรทิสาภาโค ทกฺขิณุตฺตโรติ วุจฺจติ, เอวํภูเตน ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑปวิสนํ สนฺธาย ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวาติ วุตฺต’’นฺติฯ อถ วา ทกฺขิณุตฺตเรนาติ ทกฺขิณปจฺฉิมุตฺตเรน, เอตฺถ อาทิอวสานคฺคหเณน มชฺฌสฺสปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ คหณํเยว หิ ยํ ชาตกนิทาเน วุตฺตํ ‘‘โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารูยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อุตฺตราภิมุโข อฏฺฐาสิ, ตสฺมิํ ขเณ ทกฺขิณจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺฐา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, อุตฺตรจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ, โพธิสตฺโต อิทํ สมฺโพธิปาปุณฏฺฐานํ น ภวติ มญฺเญติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข อฏฺฐาสี’’ติอาทิ, เตน สเมติฯ อถาปิ วเทยฺย ‘‘ยทิ อุตฺตรสทฺโท ทิสาวาจโก, เอวญฺจ สติ ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนา’’ติ เอนโยคํ อวตฺวา ‘‘ทกฺขิณุตฺตรายา’’ติ อายโยโค วตฺตพฺโพ’’ติฯ ตนฺน, ทิสาวาจกสฺสปิ สทฺทสฺส ‘‘อุตฺตเรน นที สีตา, คมฺภีรา ทุรติกฺกมา’’ติ เอนโยควเสน วจนโตฯ อปิจ ทิสาภาคํ สนฺธาย ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนา’’ติ วจนํ วุตฺตํฯ ทิสาภาโค หิ ทิสา เอวาติ นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ

คการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฆการนฺตธาตุ

ลิฆิ ภาสเนฯ ลงฺเฆติ, ลงฺฆยติฯ เอตานิ พุทฺธวจเน อปฺปสิทฺธานิปิ โลกิกปฺปโยคทสฺสนวเสน อาคตานิฯ สาสนสฺมิญฺหิ ภูวาทิคณจุราทิคณปริยาปนฺนสฺส คตฺยตฺถวาจกอุลฺลงฺฆนตฺถปริทีปกสฺส ธาตุสฺส รูปํ อตีว ปสิทฺธํฯ

ลงฺฆ ลงฺฆเนฯ ลงฺเฆติ, ลงฺฆยติฯ

‘‘อติกร’มกรา’จริย, มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจติ;

จตุตฺเถ ลงฺฆยิตฺวาน, ปญฺจมิยมฺปิ อาวุโต’’ติ

อิมสฺมิํ สตฺติลงฺฆนชาตเก จุราทิคณปริยาปนฺนสฺส คตฺยตฺถวาจกสฺส อุลฺลงฺฆนตฺถปริทีปกสฺส ลงฺฆธาตุสฺส ‘‘ลงฺฆยิตฺวา, ลงฺฆยิตฺวานา’’ติ รูเป ทิฏฺเฐเยว ‘‘ลงฺเฆติ, ลงฺฆยตี’’ติ รูปานิ ทิฏฺฐานิ เอว โหนฺติฯ ภาสตฺถวาจกสฺส ปน ตถารูปานิ รูปานิ น ทิฏฺฐานิ, เอวํ สนฺเตปิ ปุพฺพาจริเยหิ ทีฆทสฺสีหิ อภิมตตฺตา ภาสตฺถวาจิกาปิ ลงฺฆธาตุ อตฺถีติ คเหตพฺพา, เอวํ สพฺเพสุปิ ภูวาทิคณาทีสุ สาสเน อปฺปสิทฺธานมฺปิ รูปานํ สาสนานุกูลานํ คหณํ เวทิตพฺพํ, อนนุกูลานญฺจ อปฺปสิทฺธานํ ฉฑฺฑนํฯ

อฆ ปาปกรเณฯ อเฆติ, อฆยติฯ อฆํ, อโฆ, อนโฆฯ

ตตฺถ อฆนฺติ ทุกฺขํฯ ‘‘อฆนฺตํ ปฏิเสวิสฺสํฯ วเน วาฬมิคากิณฺเณฯ ขคฺคทีปินิเสวิเต’’ติ อิทํ นิทสฺสนํฯ อโฆติ กิเลโสฯ เตน อเฆน อรหา อนโฆฯ ตตฺถ อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อฆํ, กินฺตํ? ทุกฺขํ, เอวํ อโฆฯ นนุ จ สปฺปุริสา ทุกฺขเหตุปิ กิเลสเหตุปิ จ อตฺตโน สุขตฺถาย ปาปํ น กโรนฺติฯ ตถา หิ –