คการนฺตธาตุ

ลิงฺค จิตฺตีกรเณฯ จิตฺตีกรณํ วิจิตฺรภาวกรณํฯ ลิงฺเคติ, ลิงฺคยติ, ลิงฺคํฯ เอตฺถ ลิงฺคํ นาม ทีฆรสฺสกิสถูลปริมณฺฑลาทิเภทํ สณฺฐานนฺติ คหเณ อตีว ยุชฺชติฯ ตญฺหิ นานปฺปกาเรหิ วิจิตฺรํ โหติ, ลิงฺคียติ วิจิตฺตํ กริยติ อวิชฺชาตณฺหากมฺเมหิ อุตุนา วา จุณฺณาทีหิ วา สรีรมิติ ลิงฺคํ, อชฺฌตฺตสนฺตานติณรุกฺขาทิกุณฺฑลกรณฺฑกาทีสุ ปวตฺตสณฺฐานวเสเนตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ลิงฺคสทฺโท สทฺเท สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเต อิตฺถิพฺยญฺชเน ปุริสพฺยญฺชเน สญฺญาเณ อากาเร จาติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘รุกฺโขติ วจนํ ลิงฺค’’นฺติ เอตฺถ สทฺเท ทิสฺสติฯ ‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺสา’’ติ เอตฺถ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเตฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวตี’’ติ เอตฺถ อิตฺถิพฺยญฺชเนฯ ‘‘ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาน’’นฺติ เอตฺถ ปุริสพฺยญฺชเนฯ ‘‘เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺถ สญฺญาเณ ฯ ‘‘เตหิ ลิงฺเคหิ เตหิ นิมิตฺเตหิ เตหิ อากาเรหิ อาคนฺตุกภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘อาคนฺตุกา อิเม’’ติ เอตฺถ อากาเร ทิสฺสติฯ

สทฺเท จ ตนฺนิมิตฺเต จ, กาฏโกฏจิกาย จ;

ลกฺขเณ เจว อากาเร, ลิงฺคสทฺโท ปวตฺตติฯ

มค อนฺเวสเนฯ มเคติ, มคยติฯ มิโค, มโค, มโค, มคยมาโนฯ

เอตฺถ จ ‘‘ยถา พิฬาโร มูสิกํ มคยมาโน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ‘‘มิโค’’ติ จ ‘‘มโค’’ติ จ จตุปฺปโท ปวุจฺจติฯ เอตฺถ มิโคติ มคยติ อิโต จิโต โคจรํ อนฺเวสติ ปริเยสตีติ มิโคฯ เอวํ มโคฯ เอตฺถ วิเสสโต หริณ มิโค มิโค นามฯ สามญฺญโต ปน อวเสสาปิ จตุปฺปทา ‘‘มิโค’’ อิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ ตถา หิ สุสีมชาตเก ‘‘กาฬา มิคา เสตทนฺตา ตว อิเม, ปโรสหสฺสํ เหมชาลาภิสญฺฉนฺนา’’ติ เอตสฺมิํ ปาฬิปฺปเทเส หตฺถิโนปิ มิคสทฺเทน วุตฺตา ‘‘กาฬมิคา’’ติฯ อถ วา มคิยติ ชีวิตกปฺปนตฺถาย มํสาทีหิ อตฺถิเกหิ ลุทฺเทหิ อนฺเวสิยติ ปริเยสิยตีติ มิโค, อรญฺญชาตา สสปสทหริเณเณยฺยาทโย จตุปฺปาทา, เอวํ มโคฯ ‘‘อตฺถํ น ลภเต มโค’’ติ เอตฺถ ปน มโค วิยาติ มโค, พาโลติ อตฺโถฯ

มคฺค คเวสเนฯ มคฺเคติ, มคฺคยติฯ มคฺโค, มคฺคนํฯ

เอตฺถ จ มคฺโคติ ปฏิปทาย จ ปกติมคฺคสฺส จ อุปายสฺส จ อธิวจนํฯ ‘‘มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิต’’นฺติอาทีสุ ปน กถาปพนฺโธปิ ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺร ปฏิปทา เอกนฺตโต ชาติชราพฺยาธิทุกฺขาทีหิ ปีฬิเตหิ สตฺเตหิ ทุกฺขกฺขยํ นิพฺพานํ ปาปุณตฺถาย มคฺคิตพฺโพ คเวสิตพฺโพติ มคฺโคฯ