กการนฺตธาตุ

โลก ทสฺสเนฯ โลเกติ, โลกยติ, โอโลเกติ, โอโลกยติ, อุลฺโลเกติ, อุลฺโลกยติ, อปโลเกติ, อปโลกยติ, อาโลเกติ, อาโลกยติ, วิโลเกติ, วิโลกยติฯ โลโก, อาโลโก, โลกนํ, โอโลกนํ, อุลฺโลกนํ, อาโลกนํ, วิโลกนํ, อปโลกนํ, อวโลกนํฯ โอโลเกตุํ, โอโลกยิตุํ, โอโลเกตฺวา, โอโลกยิตฺวาฯ การิเต ปน ‘‘โอโลกาเปติ, โอโลกาปยติ, โอโลกาเปตุํ, โอโลกาปยิตุํ, โอโลกาเปตฺวา , โอโลกาปยิตฺวา’’ อิจฺเจวมาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ เอส นโย สพฺพตฺถาปิฯ

ตตฺถ โลโกติ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติฯ ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ อาคตฏฺฐาเน สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพฯ ‘‘สสฺสโต โลโก’ติ วา ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา’’ติ อาคตฏฺฐาเน สตฺตโลโกฯ

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ,

ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;

ตาว สหสฺสธา โลโก,

เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติ

อาคตฏฺฐาเน โอกาสโลโกฯ

อถ วา โลโกติ ติวิโธ โลโก กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกติฯ ตตฺถ ราคาทิกิเลสพหุลตาย กามาวจรสตฺตา กิเลสโลโกฯ ฌานาภิญฺญาปริพุทฺธิยา รูปาวจรสตฺตา ภวโลโกฯ อาเนญฺชสมาธิพหุลตาย วิสทินฺทฺริยตฺตา อรูปาวจรสตฺตา อินฺทฺริยโลโกฯ อถ วา กิลิสฺสนํ กิเลโส, วิปากทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา ทุกฺขพหุลตาย อปาเยสุ สตฺตา กิเลสโลโกฯ ตทญฺเญ สตฺตา สมฺปตฺติภวภาวโต ภวโลโกฯ ตตฺถ เย วิมุตฺติปริปาจเกหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตา สตฺตา, โส อินฺทฺริยโลโกติ เวทิตพฺพํฯ

ชาตกฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโก ขนฺธโลโก อายตนโลโก ธาตุโลโกติ อเนกวิโธ โลโกฯ เอตฺถ ‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา…เป.… อฏฺฐารส โลกา อฏฺฐารส ธาตุโย’ติ เอตฺถ สงฺขารโลโก วุตฺโตฯ ขนฺธโลกาทโย ตทนฺโตคธาเยวฯ ‘อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก สเทวโก’ติอาทีสุ ปน สตฺตโลโก วุตฺโตฯ ‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานาฯ ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เตวตฺตเต วโส’ติ เอตฺถ โอกาสโลโก วุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ

อตฺถโต ปน อินฺทฺริยพทฺธานํ ขนฺธานํ สมูโห สนฺตาโน จ สตฺตโลโก, รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺโต, โลกิยติ เอตฺถ กุสลากุสลํ ตพฺพิปาโก จาติฯ อนินฺทฺริยพทฺธานํ รูปานํ สมูโห สนฺตาโน จ โอกาสโลโก, โลกิยนฺติ เอตฺถ ตสา ถาวรา จ, เตสญฺจ โอกาสภูโตติ, ตทาธารณตาย เหส ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติฯ ทุวิโธปิ เจส รูปาทิธมฺเม อุปาทาย ปญฺญตฺตตฺตา อุปาทาปญฺญตฺติภูโต อปรมตฺถสภาโว สปฺปจฺจเย ปน รูปารูปธมฺเม อุปาทาย ปญฺญตฺตตฺตา ตทุภยสฺสาปิ อุปาทานานํ วเสน ปริยายโต ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา อุปจริตพฺพา, ตทุภเย ขนฺธา สงฺขารโลโก, ปจฺจเยหิ สงฺขริยนฺติ, ลุชฺชนฺติ ปลุชฺชนฺติ จาติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลธมฺมานมฺปิ สติปิ ลุชฺชนปลุชฺชนตฺเต เตภูมิกธมฺมานํเยว ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปตตฺตา นตฺถิ โลกตาปชฺชนํฯ ตถา หิ เต ‘‘โลกุตฺตรา’’ติ วุตฺตาฯ

อาโลโกติ รสฺมิ, อาโลเกนฺติ เอเตน ภุโส ปสฺสนฺติ ชนา จกฺขุวิญฺญาณํ วาติ อาโลโกฯ

โอโลกนนฺติ เหฏฺฐา เปกฺขนํฯ วิโลกนนฺติ อุทฺธํ เปกฺขนํฯ อาโลกนนฺติ ปุรโต เปกฺขนํฯ วิโลกนนฺติ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ เปกฺขนํ, วิวิธา วา เปกฺขนํฯ อปโลกนนฺติ ‘‘สงฺฆํ อปโลเกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ชานาปนํฯ อวโลกนนฺติ ‘‘นาคาวโลกิตํ อวโลเกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ปุริมกายํ ปริวตฺเตตฺวา เปกฺขนํฯ ‘‘อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหตี’’ติ เอตฺถาปิ ภาววเสน อาโลกนํ อาโลกิตํ วิโลกนํ วิโลกิตนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ถก ปฏิฆาเตฯ ถเกติ, ถกยติ ทฺวารํ ปุริโสฯ

ตกฺก วิตกฺเกฯ ตกฺเกติ, วิตกฺเกติ, วิตกฺกยติฯ ตกฺโก, วิตกฺโก, วิตกฺกิตาฯ

ตตฺถ ตกฺกนํ ตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติ, เอวํ วิตกฺโกฯ อถ วา วิตกฺเกนฺติ เอเตน, สยํ วา วิตกฺเกติ, วิตกฺกนมตฺตเมว วา เอตนฺติ วิตกฺโกฯ ‘‘ตกฺโก, วิตกฺโก, อปฺปนา, พฺยปฺปนา, เจตโส อภินิโรปนา’’ติ อภิธมฺเม ปริยายสทฺทา วุตฺตาฯ วิตกฺเกตีติ วิตกฺกิตา, ปุคฺคโลฯ ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิฯ

อกิ ลกฺขเณฯ ลกฺขณํ สญฺญาณํ, สญฺชานนการณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺริทํ สลฺลกฺขิตพฺพํฯ เย อิมสฺมิํ จุราทิคเณ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตา อิการานุพนฺธวเสน นิทฺทิฏฺฐา ธาตโว, เต เอวํวุตฺเตหิ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตา อาขฺยาตตฺตํ นามิกตฺตญฺจ ปาปุณนฺตา เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปาเยว ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ วิคตนิคฺคหีตาคมรูปานิ ภวนฺติฯ องฺเกติ, องฺกยติฯ

องฺกนํ, องฺโก ฯ สมาเส ปน ‘‘สสงฺโก, จกฺกงฺกิตจรโณ’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

สกฺก วกฺก ภาสเนฯ สกฺเกติ, สกฺกยติฯ วกฺเกติ, วกฺกยติฯ

นกฺก วกฺก นาสเนฯ นกฺเกติ, นกฺกยติฯ วกฺเกติ, วกฺกยติฯ

จกฺก จุกฺก พฺยถเนฯ จกฺเกติ, จกฺกยติฯ จุกฺเกติ, จุกฺกยติฯ จกฺกํฯ จกฺกนฺติ เกนฏฺเฐน จกฺกํ? จกฺเกติ พฺยถติ หิํสตีติ อตฺเถน จกฺกํฯ จกฺกสทฺโท –

สมฺปตฺติยํ ลกฺขเณ จ, รถงฺเค อิริยาปเถ;

ทาเน รตฺนธมฺมขุร-จกฺกาทีสุ ปทิสฺสติ;

‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ หิ อยํ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี’’ติ เอตฺถ ลกฺขเณฯ ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ เอตฺถ รถงฺเคฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ เอตฺถ อิริยาปเถฯ ‘‘ทท ภุญฺช จ มา จปฺปมาโท, จกฺกํ วตฺตสฺสุ ปาณิน’’นฺติ เอตฺถ ทาเนฯ ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ เอตฺถ รตนจกฺเกฯ ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมจกฺเกฯ ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ เอตฺถ ขุรจกฺเกฯ ‘‘ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา’’ติ เอตฺถ ปหรณจกฺเกฯ ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ เอตฺถ อสนิมณฺฑเลติฯ

ตกิ พนฺธเนฯ ตงฺเกติ, ตงฺกยติฯ

อกฺก ถวเนฯ ถวนํ ถุติฯ อกฺเกติ, อกฺกยติฯ อกฺโกฯ อกฺโกติ สูริโยฯ โส หิ มหาชุติตาย อกฺกิยติ อภิตฺถวิยติ ตปฺปสนฺเนหิ ชเนหีติ อกฺโกฯ ตถา หิ ตสฺส ‘‘นตฺถิ สูริยสมา อาภาฯ อุเทตยํ จกฺขุมา เอกราชา’’ติอาทินา อภิกฺขุติ ทิสฺสติฯ

หิกฺก หิํสายํฯ หิกฺเกติ, หิกฺกยติฯ

นิกฺก ปริมาเณฯ นิกฺเกติ, นิกฺกยติฯ

พุกฺก ภสฺสเนฯ เอตฺถ สุนขภสฺสนํ ภสฺสนนฺติ คเหตพฺพํ, น วาจาสงฺขาตํ ภสฺสนํฯ พุกฺเกติ, พุกฺกยติฯ เอตฺถ จ ‘‘พุกฺกยติ สา โจเร’’ อิติ โลกิยปฺปโยโค เวทิตพฺโพฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘พุกฺกติ สา’’ติ รูปํ ภวติฯ อญฺโญ ตุ ‘‘พุกฺก ปริภาสเน’’ อิติ ปฐติ, เอวํ ปฐนฺเตปิ สุนขภสฺสนเมวาธิปฺเปตํฯ

ทก ลก อสฺสาทเนฯ ทเกติ, ทกยติฯ ลเกติ, ลกยติฯ

ตกฺก โลก ภาสายํฯ ตกฺเกติ, ตกฺกยติฯ โลเกติ, โลกยติฯ

จิก สิก อามสเนฯ จิเกติ, จิกยติฯ สิเกติ, สิกยติฯ

กการนฺตธาตุรูปานิฯ

ขการนฺตธาตุ

ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุฯ ทสฺสนํ ปสฺสนํฯ องฺโก ลญฺชนํฯ ลกฺเขติ, ลกฺขยติฯ สลฺลกฺเขติ, สลฺลกฺขยติฯ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุสุนา, ลกฺขํ กโรติฯ