นฺหา โสเจยฺเยฯ นฺหายติ, อปฺปกฺขรานํ พหุภาเว นหายติฯ นหายิตฺวา, นฺหายิตฺวาฯ นหานํ, นฺหานํฯ สีสํ นฺหาโตฯ เอตฺถ จ สีสํ นฺหาโตติ สีสํ โธวิตฺวา นฺหาโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพ โปราเณหิ อนุมตตฺตาฯ

สินิห ปีติยํฯ สินิยฺหติฯ สิเนหโก, สิเนหิโต, สินิทฺโธฯ ปุตฺเต สิเนโห อชายถฯ อิการโลเปน สฺเนโหฯ ตถา หิ ‘‘นิสฺเนหมภิกงฺขามี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ

วิริฬ ลชฺชายํ โจทเน จฯ วิริฬิโตฯ ลชฺชาวเสน อตฺโถ ปสิทฺโธ, น โจทนาวเสนฯ ตถา หิ ‘‘วิริฬิโตติ ลชฺชิโต’’ติ อตฺถสํวณฺณกา ครู วทนฺติ ‘‘ลชฺชนาการปฺปตฺโต’’ติ จฯ

ทิวาที เอตฺตกา ทิฏฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติฯ

ทิวาทิคโณยํฯ

สฺวาทิคณิก

สุ สวเนฯ ‘‘สุโณติ, สุณาติฯ สุณิํสุฯ ปฏิสฺสุณิ, ปฏิสฺสุณิํสุฯ อสฺโสสิ, อสฺโสสุํฯ ปจฺจสฺโสสิ, ปจฺจสฺโสสุํ’’ อิจฺจาทีนิ, ‘‘สุณิสฺสติ, โสสฺสติ’’ อิจฺจาทีนิ จ ภวนฺติฯ อพฺภาสวิสเย ‘‘สุสฺสูสติ, สุสฺสูสา’’ อิจฺจาทีนิฯ อนพฺภาสวิสเย – สาวโก, โสโต, สุณํ, สุณนฺโต, สุณมาโน, สุยฺยมาโน, สวนํ, สุตํฯ อสุยิตฺถาติ วา สุตํฯ สุตวา, โสตํ, โสโณ, สุณิตุํ, โสตุํฯ สุณิตฺวา, สุณิย, สุณิยาน, สุตฺวา, สุตฺวานฯ การิเต – สาเวติ, สาวยติฯ กมฺเม – สทฺโท สุยฺยติ, สูยติ จฯ ภาเว ปทรูปมปฺปสิทฺธํฯ

ตตฺถ สาวโกติ อนฺเตวาสิโก, โส ทุวิโธ อาคตปฺผโล อนาคตปฺผโล จ, ตตฺถ อาคตปฺผโล สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาโตติ ‘‘สาวโก’’ติ วุจฺจติ, อิตโร ครูนํ โอวาทํ สุณาตีติ ‘‘สาวโก’’ติฯ สาวโก, อนฺเตวาสิโก, สิสฺโสติ ปริยายาฯ

เอตฺถ สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม สทฺธิํ โสตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรนฯ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ อนุปปเทน, สุตสทฺโท จ –

คมเน วิสฺสุเต ตินฺเต, นิโยโค’ปจิเตปิ จ;

สทฺเท จ โสตทฺวารานุ-สารญาเตสุ ทิสฺสติฯ

ตถา หิ ‘‘เสนาย ปสุโต’’ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต’’ติอาทีสุ วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทีสุ ตินฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘เย ฌานปฺปสุตา ธีรา’’ติอาทีสุ อนุยุตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปก’’นฺติอาทีสุ อุปจิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาต’’นฺติอาทีสุ สทฺโทติ อตฺโถฯ ‘‘พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย’’ติอาทีสุ โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธมฺมธโรติ อตฺโถฯ

โสตสทฺโทปิ อเนกตฺถปฺปเภโทฯ ตถา เหส –

มํสวิญฺญาณญาเณสุ, ตณฺหาทีสุ จ ทิสฺสติ;

ธารายํ อริยมคฺเค, จิตฺตสนฺตติยมฺปิ จฯ

‘‘โสตายตนํ , โสตธาตุ, โสตินฺทฺริย’’นฺติอาทีสุ โสตสทฺโท มํสโสเต ทิสฺสติ, ‘‘โสเตน สทฺทํ สุตฺวา’’ติอาทีสุ โสตวิญฺญาเณฯ ‘‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา’’ติอาทีสุ ญาณโสเตฯ ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ, ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปญฺญปิตานิ ปฏฺฐปิตานิ วิวริตานิ วิภตฺตานิ อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิฯ เสยฺยถิทํ? ตณฺหาโสโต ทิฏฺฐิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต’’ติอาทีสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติอาทีสุ อุทกธารายํฯ ‘‘อริยสฺเสตํ อาวุโส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, ยทิทํ โสโต’’ติอาทีสุ อริยมคฺเคฯ ‘‘ปุริสสฺส จ วิญฺญาณโสตํ ปชานาติ อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนํ อิธโลเก ปติฏฺฐิตญฺจ ปรโลเก ปติฏฺฐิตญฺจา’’ติอาทีสุ จิตฺตสนฺตติยนฺติฯ

โสโณติ สุนโขฯ โส หิ สามิกสฺส วจนํ สุณาตีติ โสโณติ วุจฺจติฯ

อิมานิ ตทภิธานานิ –

สุนโข สารเมยฺโย จ, สุโณ สูโน จ กุกฺกุโร;

โสโณ สฺวาโน สุวาโน จ, สาฬุโร มิคทํสโนฯ

สา สุนิธาติ’เม สทฺทา, ปุมาเนสุ ปวตฺตเร;

สุนขี กุกฺกุรี สี’ติ, อิเม อิตฺถีสุ วตฺตเรฯ

สุนขา สารเมยฺยาติ, อาทิ พหุวโจ ปน;

ปวตฺตติ ปุมิตฺถีสุ, อญฺญตฺราปิ อยํ นโย;

กุกฺกุโรติ อยํ ตตฺถ, พาลกาเล รเวน เว;

มหลฺลเกปิ สุนเข, รูฬฺหิยา สมฺปวตฺตติฯ

ตถา หิ อฏฺฐกถาจริยา กุกฺกุรชาตเก ‘‘เย กุกฺกุรา ราชกุลมฺหิ วฑฺฒา, โกเลยฺยกา วณฺณพลูปปนฺนา’’ติอิมสฺมิํปเทเส เอวมตฺถํ วณฺณยิํสุ ‘‘เย กุกฺกุราติ เย สุนขาฯ ยถา หิ ตรุโณปิ ปสฺสาโว ปูติมุตฺตนฺติ ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’ติ, โกมลาปิ คฬาจีลตา ‘ปูติลตา’ติ, สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ‘ปูติกาโย’ติ วุจฺจติ, เอวเมว วสฺสสติโกปิ สุนโข ‘กุกฺกุโร’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา มหลฺลกา กายูปปนฺนาปิ เต ‘กุกฺกุรา’ตฺเวว วุตฺตา’’ติฯ

กิ หิํสายํฯ กิโณติ, กิณาติ, กิณนฺติฯ

สก สามตฺถิเยฯ สมตฺถภาโว สามตฺถิยํ, ยถา ทกฺขิยํฯ สกฺกุณาติ, สกฺกุณนฺติฯ อสกฺขิฯ สกฺขิสฺสติฯ สกฺโกฯ สกฺกีฯ

เอตฺถ สกฺโกติ เทวราชาฯ โส หิ ปรหิตํ สกหิตญฺจ กาตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโกฯ อปิจ สกฺยกุลชาโต โย โกจิปิฯ ตถา หิ ‘‘อถ โข มหานาโม สกฺโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ภควนฺตญฺจ ปิงฺคิโย มํ สกฺก สมุทฺธราหีติ อาลปิฯ สกฺยา วต โภ กุมารา ปรมสกฺยา วต โภ กุมารา’’ติ วจนมุปาทาย สพฺเพปิ สกฺยกุเล ชาตา ‘‘สกฺยา’’ติ จ ‘‘สากิยา’’ติ จ ‘‘สกฺกา’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ เอตฺถ สฺวาทิตฺเตปิ อเนกสฺสรธาตุโต เอโกว อุณาปจฺจโย โหติ, น ณุ ณาปจฺจยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ขี ขเยฯ ขีโณติฯ ขีณาติฯ ขีณา ชาติฯ ขีโณฯ อโยคา ภูริสงฺขโยฯ

เค สทฺเทฯ คิโณติ, คิณาติฯ

จิ จเยฯ ณการสฺส นการตฺตํฯ ปาการํ จิโนติฯ จิตํ กุสลํฯ เจโต ปุคฺคโลฯ

รุ อุปตาเปฯ รุโณติ, รุณาติฯ

ราธ สาธ สํสิทฺธิยํฯ ราธุณาติฯ สาธุณาติฯ ราธนํฯ อาราธนํฯ สาธนํฯ

ปี ปีติยํฯ ปีโณติ, ปีณาติฯ ปีติ, ปิโยฯ

อป ปาปุเณ สมฺภุ จฯ ปาปุโณติ, ปาปุณาติฯ ปตฺโตฯ สพฺพญฺญุตํ สตฺถา ปตฺโตฯ สมฺปตฺโต ยมสาธนํฯ สมฺภุณาติ, น กิญฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาติฯ สมฺภุณนฺโต, อภิสมฺภุณมาโนฯ

ตตฺถ ปตฺโตติ ปสทฺโท อุปสคฺโค ‘‘ปปฺโปตี’’ติ เอตฺถ ปสทฺโท วิยฯ ตถา หิ ‘‘ปตฺโต’’ติ เอตฺถ ปาปุณีติ อตฺเถ ปปุพฺพสฺส อปธาตุสฺส ปกาเร ลุตฺเต ตปจฺจยสฺส ทฺวิภาโว ภวติฯ ตตฺถ น อภิสมฺภุณาตีติ น สมฺปาปุณาติ, น สาเธตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ขิป เขเปฯ ขิปุณาติฯ ขิปฺปํฯ ขิปฺปนฺติ มจฺฉปญฺชโรฯ

อาป พฺยาปเนฯ อาปุณาติฯ อาโปฯ

มิ ปกฺเขปเนฯ มิโนติฯ มิตฺโตฯ

เอตฺถ จ สพฺพคุยฺเหสุ นิมิยติ ปกฺขิปิยตีติ มิตฺโตฯ ‘‘มิตฺโต หเว สตฺตปเทน โหตี’’ติ วจนํ ปน โวหารวเสน วุตฺตํ, น อตฺถวเสนฯ

วุจฺเจยฺย เจ, โย โกจิ อวิสฺสาสิโก อตฺตโน ปฏิวิรุทฺโธปิ จ มิตฺโต นาม ภเวยฺย, น เจวํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ ปน ทฏฺฐพฺพํ ‘‘สตฺตปทวีติหารมตฺเตนปิ สห คจฺฉนฺโต สห คจฺฉนฺตสฺส ปิยวาจานิจฺฉารเณน อญฺญมญฺญํ อาลาปสลฺลาปกรณมตฺเตน มิตฺโต นาม โหตีติ วตฺตพฺพํฯ กิํการณา? ทฬฺหวิสฺสาโส มิตฺโต นาม น ภเวยฺยาติ มิตฺตสฺส คุณปสํสาวเสน เอวํ วุตฺต’’นฺติฯ

วุ สํวรเณฯ วุโณติ, วุณาติ, สํวุโณติ, สํวุณาติฯ ปณฺฑิโต สีลสํวุโตฯ

สุ อภิสเวฯ อภิสโว นาม ปีฬนํ มนฺถนํ สนฺธานํ สินฺหานํ วาฯ สุโณติ, สุณาติฯ

สิ พนฺธเนฯ สิโนติฯ

สิ นิสาเนฯ สิโณติ, สิณาติฯ นิสิตสตฺถํฯ

น หิ นูนายํ สา ขุชฺชา, ลภติ ชิวฺหาย เฉทนํ;

สุนิสิเตน สตฺเถน, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ;

เอตฺถ ภณนฺติ ภณนฺตีฯ

วุส ปาคพฺพิเยฯ ปาคพฺพิยํ นาม กายวาจามเนหิ ปคพฺพภาโวฯ วุสุณาติฯ

อสุ พฺยาปเนฯ อสุณาติฯ อสฺสุฯ

หิ คติพุทฺธีสุ อุปตาเป จฯ หิโนติฯ

เอตฺถ ปน อสมานนฺตตฺเตปิ สมานตฺถานํ สโมธานํ วุจฺจติฯ

ติก ติค สฆ ทิกฺข กิวิ จิริ ชิริ ทาส ทุ หิํสายํฯ ติกุณาติฯ ติคุณาติฯ สฆุณาติฯ ทิกฺขุณาติฯ

กิวุณาติ ฯ จิรุณาติฯ ชิรุณาติฯ ทาสุณาติฯ ทุโณติ, ทุณาตีติ รูปานิ หิํสาวาจกานิ ภวนฺติฯ

สุวาที เอตฺตกา ทิฏฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ

สฺวาทิคโณยํฯ

กิยาทิคณิก

กี ทพฺพวินิมเยฯ ทพฺพวินิมโย กยวิกฺกยวเสน ภณฺฑสฺส ปริวตฺตนํฯ กิณาติ, กิณนฺติฯ วิกฺกิณาติ, วิกฺกิณนฺติฯ เกตุํ, กิณิตุํฯ วิกฺเกตุํ, วิกฺกิณิตุํฯ กิณิตฺวา, วิกฺกิณิตฺวาฯ กีตํ ภณฺฑํฯ กโย, วิกฺกโยฯ วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วาฯ

ขิ คติยํฯ ขิณาติฯ อติขิโณ สโรฯ ขํ, ขานิฯ นการสฺส ณการตฺตํฯ

ตตฺถ ขิณาตีติ คจฺฉติฯ อติขิโนติ อติคโตฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เสนฺติ จาปาติขิณาว, ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติฯ ตตฺถ จาปาติขิณา’ติ จาปโต อติขิณา อติคตาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘จาปาติขิณาติ จาปโต อติขิณา จาปา วินิมุตฺตาติ อตฺโถ’’ติ ปทตฺถวิวรณํ กตํ, ตมฺปิ คตตฺถญฺเญว สนฺธาย อธิปฺปายตฺถวเสน กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺร ขนฺติ สคฺโคฯ โส หิ กตปุญฺเญหิ คนฺตพฺพตฺตา ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติฯ ขานีติ สคฺคาฯ

จิ จเยฯ ปุญฺญํ จินาติฯ ปาการํ จินาติฯ ปารมิโย วิจินาติ, วิจินติ จฯ ปุปฺผํ โอจินาติ, โอจินติ วาฯ ปจินาติฯ ปจินิตฺวาฯ จิตํ กุสลํฯ จโย สญฺจโยฯ จิโต ปากาโรฯ จินาตีติ เจโต, อิฏฺฐกวฑฺฒกีฯ