เมนู

วิภูตภุตคฺคสยมฺภุจกฺเก ,

สุภูตภูริํ วทตา นรานํ;

โย สทฺทนีติมฺหิ ภุวาทิกณฺโฑ,

วุตฺโต มยา ตํ ภชถตฺถกาโมฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ปนฺนรสหิ ปริจฺเฉเทหิ มณฺฑิโต ภูวาทิคโณ นาม

โสฬสโม ปริจฺเฉโทฯ

17. รุธาทิฉกฺก

รุธาทิคณิก

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, รุธาทิกคณาทโย;

สาสนสฺโสปการาย, คเณ ตุ ฉพฺพิเธ กถํฯ

รุธิ อาวรเณฯ รุธิธาตุ อาวรเณ วตฺตติฯ เอตฺถ อาวรณํ นาม ปิทหนํ วา ปริรุนฺธนํ วา ปลิพุทฺธนํ วา หริตุํ วา อปฺปทานํ, สพฺพเมตํ วฏฺฏติฯ รุนฺธติ, รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, อวรุนฺเธติฯ กมฺมนิ – มคฺโค ปุริเสน รุนฺธิยติฯ โรโธ, โอโรโธ, วิโรโธ, ปฏิวิโรโธ, วิรุทฺโธ, ปฏิวิรุทฺโธ, ปริรุทฺโธฯ รุนฺธิตุํ, ปริรุนฺธิตุํฯ รุนฺธิตฺวาฯ ปริรุนฺธิตฺวาฯ

ตตฺร โรโธติ จารโกฯ โส หิ รุนฺธติ ปเวสิตานํ กุรูรกมฺมนฺตานํ สตฺตานํ คมนํ อาวรตีติ โรโธติ วุจฺจติฯ โอโรโธติ ราชุพฺพรี, สา ปน ยถากามจารํ จริตุํ อปฺปทาเนน โอรุนฺธิยติ อวรุนฺธิยตีติ โอโรโธฯ วิโรโธติ อนนุกูลตาฯ ปฏิวิโรโธติ ปุนปฺปุนํ อนนุกูลตาฯ วิรุทฺโธติ วิโรธํ อาปนฺโนฯ

ปฏิวิรุทฺโธติ ปฏิสตฺตุภาเวน วิโรธํ อาปนฺโนฯ ปริรุทฺโธติ คหณตฺถาย สมฺปริวาริโตฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ, วิชฺชนฺเต คมเน ปเถ’’ติฯ อวรุทฺโธติ ปพฺพาชิโตฯ

มุจ โมจเนฯ มิคํ พนฺธนา มุญฺจติฯ มุญฺจนํ, โมจนํฯ ทุกฺขปฺปโมจนํ, โมโจฯ

โมโจติ เจตฺถ อฏฺฐิกกทลีรุกฺโขฯ มุญฺจิตุํฯ มุญฺจิตฺวาฯ การิเต ‘‘โมเจติ, โมเจตุํ, โมเจตฺวา’’ติอาทีนิฯ

ริจ วิเรจเนฯ ริญฺจติฯ ริญฺจนํ, วิเรจนํ, วิเรโก, วิเรจโกฯ ริญฺจิตุํฯ ริญฺจิตฺวาฯ

สิจ ปคฺฆรเณฯ อุทเกน ภูมิํ สิญฺจติฯ ปุตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิฯ อภิเสโกฯ มุทฺธาภิสิตฺโต ขตฺติโยฯ สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติฯ สิตฺตฏฺฐานํฯ สิญฺจิตุํฯ สิญฺจิตฺวาฯ

ยุช โยเคฯ ยุญฺชติ, อนุยุญฺชติฯ กมฺมนิ ‘‘ยุญฺชิยตี’’ติ รูปานิฯ เกจิ ‘‘ยุญฺชเต’’ติ อิจฺฉนฺติฯ ยุญฺชนํ, สํโยโค, อนุโยโค, ภาวนานุยุตฺโต, สญฺโญโค, สญฺโญชนํ, อตฺถโยชนาฯ ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํฯ ยุญฺชิตุํ, อนุยุญฺชิตุํฯ อนุยุญฺชิตฺวาฯ โยเชติฯ ตตฺถ สํโยชนนฺติ พนฺธนํ กามราคาทิฯ โยชนนฺติ –

วิทตฺถิ ทฺวาทสงฺคุลฺโย, ตทฺวยํ รตนํ มตํ;

สตฺตรตนิกา ยฏฺฐิ, อุสภํ วีสยฏฺฐิกํ;

คาวุตํ อุสภาสีติ, โยชนํ จตุคาวุตํฯ

ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุฯ ปาลนํ รกฺขณํฯ พฺยวหรณํ อชฺโฌหรณํฯ ภุญฺชติ, ปริภุญฺชติ, สํภุญฺชติฯ ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชิฯ การิเต ‘‘โภเชติ โภชยตี’’ติอาทีนิ รูปานิฯ

โภชนํ, สมฺโภโค, มหิภุโช, คามโภชโก , อุปโภโค, ปริโภโคฯ ภุตฺโต โอทโน ภวตาฯ สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํฯ โอทนํ ภุตฺโต ภุตฺตวา ภุตฺตาวีฯ ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘ภุญฺชิตุํ, ปริภุญฺชิตุํ, โภเชตุํ, โภชยิตุํ, ภุญฺชิตฺวา, ภุญฺชิตฺวาน, ภุญฺชิย, ภุญฺชิยาน, โภเชตฺวา, โภเชตฺวาน, โภชยิตฺวา, โภชยิตฺวาน’’ อิจฺจาทีนิ ปริสทฺทาทีหิ วิเสสิตพฺพานิฯ

ตตฺร ภุญฺชตีติ ภตฺตํ ภุญฺชติ, โภชนียํ ภุญฺชติฯ ตถา หิ ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาทติ วา ภุญฺชติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปิจ กทาจิ ขาทนีเยปิ ‘‘ภุญฺชตี’’ติ โวหาโร ทิสฺสติฯ ‘‘ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภุญฺช ราช วราวร’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ปริภุญฺชตีติ จีวรํ ปริภุญฺชติ, ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริภุญฺชติ, ปฏิเสวตีติ วุตฺตํ โหติฯ เตเนว จ ปฏิเสวตีติ ปริภุญฺชตีติ อตฺโถ สํวณฺณิยติฯ อปิจ ‘‘กาเม ภุญฺชตี’’ติ จ ‘‘ปญฺจกามคุเณ ปริภุญฺชตี’’ติ จ ทสฺสนโต ปน ภุญฺชนปริภุญฺชนสทฺทา ปฏิเสวนตฺเถน กตฺถจิ สมานตฺถาปิ โหนฺตีติ อวคนฺตพฺพาฯ สํภุญฺชตีติ สมฺโภคํ กโรติ, เอกโต วาสํ กโรตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ สิยา ‘‘นนุ จ โภ อตฺร ภุชธาตุ ปาลนพฺยวหรเณสุ วุตฺโต, โส กถํ เอตฺตเกสุปิ อตฺเถสุ วตฺตตี’’ติ? วตฺตเตว, อเนกตฺถา หิ ธาตโว, เต อุปสคฺคสหาเย ลภิตฺวาปิ อเนกตฺถตราว โหนฺติฯ อิโต ปฏฺฐาย ตุมนฺตาทีนิ รูปานิ น วกฺขามฯ ยตฺถ ปน วิเสโส ทิสฺสติ, ตตฺถ วกฺขามฯ

กติ เฉทเนฯ กนฺตติ, วิกนฺตติฯ สลฺลกตฺโตฯ

ภิทิ วิทารเณฯ ภินฺทติฯ อนาคตตฺเถ วตฺตพฺเพ ‘‘เภชฺชิสฺสติ, ภินฺทิสฺสตี’’ติ ทฺวิธา ภวนฺติ รูปานิฯ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ภินฺทตีติ ภิกฺขุฯ เตนาห –

‘‘น เตน ภิกฺขุ โส โหติ, ยาวตา ภิกฺขเต ปเร;

วิสํ ธมฺมํ สมาทาย, ภิกฺขุ โหติ น ตาวตาฯ

โยธ ปุญฺญญฺจ ปาปญฺจ, พาหิตฺวา พฺรหฺมจริยํ;

สงฺขาย โลเก จรติ, สเว ‘ภิกฺขู’ติ วุจฺจตี’’ติฯ

อิทญฺจ ขีณาสวํ สนฺธาย วุตฺตํ, เสกฺขปุถุชฺชนสมณาปิ ยถาสมฺภวํ ‘‘ภิกฺขู’’ติ วตฺตพฺพตํ ปาปุณนฺติเยวฯ สงฺฆํ ภินฺทตีติ สงฺฆเภทโกฯ เทวทตฺเตน สงฺโฆ ภินฺโน,ฯ ภินฺทิยตีติ ภินฺโนติ หิ นิพฺพจนํฯ น เต กฏฺฐานิ ภินฺนานิฯ ภินฺทตีติ เภตฺตา

ฉิทิ ทฺเวธากรเณฯ ฉินฺทตีติ เฉทโก, เอวํ เฉตฺตาฯ เกเส เฉตฺตุํ วฏฺฏติฯ ฉินฺทิยตีติ ฉินฺโนฯ ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติฯ อิทํ ปน ภิทิฉิทิทฺวยํ ทิวาทิคณํ ปตฺวา ‘‘ภิชฺชติ ฉิชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุวาจกํ รูปทฺวยํ ชเนติ, ตสฺมา ‘‘ภิชฺชตีติ ภินฺโน’’ติอาทินา สุทฺธกตฺตุวเสนปิ นิพฺพจนํ กาตพฺพํฯ

ตทิ หิํสานาทเรสุฯ ตนฺทติฯ ตนฺที, ตทฺทุฯ ตทฺทติ กจฺฉุฯ

อุทิ ปสวกิเลทเนสุฯ ปสวนํ สนฺทนํฯ กิเลทนํ ตินฺทตาฯ อุนฺทติฯ อุนฺทูโร, สมุทฺโทฯ

วิท ลาเภฯ วินฺทติฯ โควินฺโท, วิตฺติฯ เอตฺถ วิตฺตีติ อนุภวนํ, เวทนา วาฯ

วิท ตุฏฺฐิยํฯ วินฺทติ, นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทนํฯ วิรชฺชติฯ นิพฺพินฺโท กามรติยาฯ วิตฺติ, วิตฺตํ, เวโทฯ ลภติ อตฺถเวทํ ธมฺมเวทํฯ

เอตฺถ วิตฺตีติ โสมนสฺสํฯ ‘‘วิตฺติ หิ มํ วินฺทติ สุต ทิสฺวา’’ติ หิ วุตฺตํฯ วิตฺตนฺติ วิตฺติชนนตฺตา วิตฺตสงฺขาตํ ธนํฯ

เวโทติ คนฺโถปิ ญาณมฺปิ โสมนสฺสมฺปิ วุจฺจติฯ ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู’’ติอาทีสุ หิ คนฺโถ ‘‘เวโท’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘พฺราหฺมณํ เวทคุมภิชญฺญา อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺต’’นฺติอาทีสุ ญาณํฯ ‘‘เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก’’ติอาทีสุ โสมนสฺสํฯ

เวทคนฺเถ จ ญาเณ จ, โสมนสฺเส จ วตฺตติ;

เวทสทฺโท อิมํ นานา-ธาตุโต สมุทีรเยฯ

ลิป ลิมฺปเนฯ ลิมฺปติ, ลิมฺปโกฯ อวเลโปฯ อวเลโปติ อหงฺกาโรฯ

ลุป อจฺเฉทเนฯ ลุมฺปติฯ วิลุมฺปโก, วิลุตฺโต วิโลโปฯ

วิลุมฺปเตว ปุริโส, ยาวสฺส อุปกปฺปติ;

ยทา จญฺเญ วิลุมฺปนฺติ, โส วิลุตฺโต วิลุมฺปตีติฯ

ปิส จุณฺณเนฯ ปิํสติฯ ปิสโกฯ ปิสุณา วาจาฯ อาคมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ สุญฺญภาวํ ยาย วาจาย ภาสติ, สา ปิสุณา วาจา’’ติ วุตฺตํ, ตํ นิรุตฺติลกฺขเณน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

หิสิ วิหิํสายํฯ หิํสติ, วิหิํสติฯ หิํสโกฯ

อหิํสโกติ เม นามํ, หิํสกสฺส ปุเร สโต;

อชฺชาหํ สจฺจนาโมมฺหิ, น นํ หิํสามิ กิญฺจนํฯ

หิํสิตพฺพํ กิํสตีติ สีโหฯ อาทิอนฺตกฺขรวิปลฺลาสวเสน สทฺทสิทฺธิ, ยถา ‘‘กนฺตนฏฺเฐน ตกฺก’’นฺติฯ วิเหสโก, วิเหสนํฯ

สุมฺภ ปหาเรฯ โย โน คาโวว สุมฺภติฯ ปริสุมฺภติฯ สุมฺโภติฯ อตฺริเม ปาฬิโต ปโยคา –

‘‘สํสุมฺภมานา อตฺตานํ, กาลมาคมยามเส’’ติ จ,

‘‘เกสคฺคหณมุกฺเขปา, ภูมฺยา จ ปริสุมฺภนา;

ทตฺวา จ โน ปกฺกมติ, พหุทุกฺขํ อนปฺปก’’นฺติ จ,

‘‘ภูมิํ สุมฺภามิ เวคสา’’ติ จฯ

อญฺญตฺถ ปน อญฺญาปิ วุตฺตาฯ ตา อิธ อนุปปตฺติโต น วุตฺตาฯ เกเจตฺถ มญฺเญยฺยุํ, ยถา ภูวาทิคเณ ‘‘สกิ สงฺกายํ ขชิ คติเวกลฺเล’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ปฏิลทฺธวคฺคนฺตภาวสฺส นิคฺคหีตาคมสฺส วเสน ‘‘สงฺกติ ขญฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ, ตถา อิมสฺมิํ รุธาทิคเณ ‘‘มุจ โมจเน กติ เฉทเน’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ปฏิลทฺธวคฺคนฺตภาวสฺส นิคฺคหีตาคมสฺส วเสน ‘‘มุญฺจติ กนฺตตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ เอวํ สนฺเต โก อิเมสํ เตสญฺจ วิเสโสติ? เอตฺถ วุจฺจเต – เย ภูวาทิคณสฺมิํ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตา อิการนฺตวเสน นิทฺทิฏฺฐา, เต อาขฺยาตตฺตญฺจ นามิกตฺตญฺจ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวิสเยสุ เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ เตสํ วินา นิคฺคหีตาคเมน รูปปฺปวตฺติ ทิสฺสติฯ ตํ ยถา? สงฺกติ, สงฺกา, ขญฺชติ, ขญฺโช อิจฺจาทิฯ อยํ อเนกสฺสรานํ อิการนฺตวเสน นิทฺทิฏฺฐานํ ภูวาทิคณิกานํ วิเสโสฯ

เย จ รุธาทิคณสฺมิํ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตฺวา การนฺตวเสน วา อุการนฺตวเสน วา นิทฺทิฏฺฐา, เต อาขฺยาตตฺตํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุวิสเยเยว เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ, น เหตุกตฺตุวิสเยฯ นามิกตฺตํ ปน สหนิคฺคหีตาคเมน วินา จ นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติฯ

ยตฺถ วินา นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา, ตตฺถ สสํโยครูปาเยว ภวนฺติฯ ตํ ยถา? มุญฺจติ, มุญฺจาเปติ, โมเจติ, โมจาเปติฯ ฉินฺทาเปติฯ เฉเทติ, เฉทาเปติฯ ฉินฺทนํ, เฉโทฯ มุญฺจนํ, โมจนํฯ กนฺตติ, กนฺตนํ, สลฺลกตฺโตฯ ปิฏฺฐิมํสานิ อตฺตโน, สามํ อุกฺกจฺจ ขาทสิ อิจฺจาทีนิฯ ตตฺถ อุกฺกจฺจาติ อุกฺกนฺติตฺวา, ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถฯ

นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต อาขฺยาตนามิกภาวํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวิสเยสุ เอกนฺตโต ปฏิลทฺธนิคฺคหีตาคเมหิ สกิ ขชิ อาทีหิเยว รุธาทิคณิเกหิ ภวิตพฺพํ, น ปน มุจฉิทิอาทีหีติ? ตนฺน, มุจฉิทิอาทีหิเยว รุธาทิคณิเกหิ ภวิตพฺพํ รุจธาตุยา สมานคติกตฺตา, ตถา หิ ยถา ‘‘รุนฺธิสฺส, รุนฺธยติ, รุนฺธาเปติ, รุนฺธนํ, โรโธ, วิโรโธ’’ติอาทีสุ นิคฺคหีตาคมานิคฺคหีตาคมวเสน ทฺวิปฺปการานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติ, ตถา มุจฉิทิอาทีนมฺปีติฯ

นนุ กจฺจายเน นิคฺคหีตาคมสฺส นิจฺจวิธานตฺถํ ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพญฺจา’’ติ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน กฺริยาปทตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยทิ จ นามิกปทตฺตมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ ภเวยฺย, ‘‘วิโรโธ’’ติอาทีนํ ทสฺสนโต วาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา วุตฺตํ, เตน ญายติ กฺริยาปทตฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ

นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต สกิขชิอาทีนํ นิจฺจํ สนิคฺคหีตาคมกฺริยาปทตฺตํเยว สนฺธาย ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพญฺจา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺติ? น สกฺกา, สกิขชิอาทีนํ รุธธาตุยา อสมานคติกตฺตา นามิกตฺเต ทฺวิปฺปการสฺส อสมฺภวโตฯ

ตถา หิ เยสํ ยา นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมานิคฺคหีตาคมวเสน ทฺวิปฺปการวนฺตตา, สา เอว เตสํ รุธาทิคณภาวสฺส ลกฺขณํฯ ตญฺจ สกิขชิอาทีนํ นตฺถิฯ ‘‘สงฺกา ขญฺโช’’ติอาทินา หิ นามตฺเต เอโกเยว ปกาโร ทิสฺสติ สนิคฺคหีตาคโม, ‘‘กมุ ปทวิกฺเขเป’’อิจฺจาทีนํ ปน ‘‘กโม, กมนํ, จงฺกโม, จงฺกมน’’นฺติอาทินา นามิกตฺเต ทฺวิปฺปการวนฺตตาสมฺภเวปิ นิคฺคหีตาคมสฺส อพฺภาสวิสเย ปวตฺตตฺตา สา ทฺวิปฺปการวนฺตตา รุธาทิคณภาวสฺส ลกฺขณํ น โหติ, ตสฺมา อพฺภาสวิสเย ปวตฺตํ นิคฺคหีตาคมํ วชฺเชตฺวา ยา ทฺวิปฺปการวนฺตตา, สาเยว รุธาทิคณิกภาวสฺส ลกฺขณนฺติ สนฺนิฏฺฐานํ กาตพฺพํฯ อยํ นโย อตีว สุขุโม สมฺมา มนสิ กาตพฺโพฯ

รุธาที เอตฺตกา ทิฏฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;

สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติฯ

ทุธาทิคโณยํฯ

ทิวาทิคณิก

ทิวุ กีฬาวิชิคิสาพฺยวหารชุติถุติกนฺติคติสตฺตีสุฯ เอตฺถ จ กีฬาติ ลฬนา, วิหาโร วาฯ ลฬนาติ จ ลฬิตานุภวนวเสน รมณํฯ วิหาโร อิริยาปถปริวตฺตนาทินา วตฺตนํฯ วิชิคิสาติ วิชยิจฺฉาฯ พฺยวหาโรติ โวหาโรฯ ชุตีติ โสภาฯ ถุตีติ โถมนาฯ กนฺตีติ กมนียตาฯ คตีติ คมนํฯ สตฺตีติ สามตฺถิยํฯ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิวุธาตุ วตฺตติฯ ทิพฺพติฯ เทโวฯ เทวีฯ เทวตาฯ

เอตฺถ เทโวติ ติวิธา เทวา สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติฯ