เทวุ เทว เทวเนฯ เทวติ อาเทวติ, ปริเทวติ, อาเทโว, ปริเทโว, อาเทวนา, ปริเทวนา, อาเทวิตตฺตํ, ปริเทวิตตฺตํฯ

เสวุ เกวุ เขวุ เควุ คิเลวุ เมวุ มิเลวุ เสจเนฯ เสวติฯ เกวติฯ เขวติฯ เควติฯ คิเลวติฯ เมวติ มิเลวติฯ

เทวุ ปฺลุตคติยํฯ ปฺลุตคติ ปริปฺลุตคมนํฯ เทวติฯ

ธาตุ คติสุทฺธิยํฯ ธาวติ, วิธาวติฯ อาธาวติ, ปริธาวติฯ ธาวโกฯ

จิวุ อาทานสํวเรสุฯ จิวติฯ

เจวิ เจตนาตุลฺเยฯ เจวติฯ

วการนฺตธาตุรูปานิฯ

สการนฺตธาตุ

สา ปาเกฯ สาติฯ

สิ เสวายํฯ เสวติฯ เสวนา, เสวโก, เสวิโต, สิโว, สิวํฯ

นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,

น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;

เสฏฺฐมุปคมํ อุเทติ ขิปฺปํ,

ตสฺมา อตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถ;

สิ คติพุทฺธีสุฯ เสติ, อติเสติฯ อติสิตุํ, อติสิตฺวา, เสตุฯ

สี สเยฯ สโย สุปนํฯ เสติฯ สยติฯ เสนํฯ สยนํฯ

สุ คติยํฯ สวติฯ ปสวติฯ ปสุโต, สุโตฯ

เอตฺถ สุโตติ ทูโต, ‘‘วิตฺติญฺหิ มํ วินฺทติ สุต ทิสฺวา’’ติ ‘‘เทวสุโต จ มาตลี’’ติ จ อิมานิ ตตฺถ ปโยคานิฯ

สุ สวเนฯ สวนํ สนฺทนํฯ สวติฯ อาสโวฯ

สู ปสเวฯ ปสโว ชนนํฯ สวติ, ปสวติฯ สุตฺตํฯ

เอตฺถ ปน สุตฺตนฺติ อตฺเถ สวติ ชเนตีติ สุตฺตํ, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ, ตทญฺญมฺปิ วา หตฺถิสุตฺตาทิ สุตฺตํฯ

สู ปาณคพฺภวิโมจเนสุฯ สูติฯ ปสูติฯ ปสูโตฯ

สุ เปรเณฯ สุติฯ

เส ขเยฯ สียติฯ เอการสฺสียาเทโสฯ

เส ปาเกฯ เสติฯ

เส คติยํฯ เสติฯ เสตุฯ

หิํส หิํสายํฯ หิํสติฯ หิํสโก, หิํสนา, หิํสาฯ

อิสฺส อิสฺสายํฯ อิสฺสติฯ ปุริสปรกฺกมสฺส เทวา น อิสฺสนฺติฯ อิสฺสา, อิสฺสายนาฯ

นมสฺส วนฺทนานติยํฯ วนฺทนานติ นาม วนฺทนาสงฺขาตํ นมนํ, สกมฺมโกเยวายํ ธาตุ, น นมุธาตุ วิย สกมฺมโก เจว อกมฺมโก จฯ นมสฺสติฯ

ฆุส สทฺเทฯ ฆุสติ, โฆสติฯ ปฏิโฆโส, นิคฺโฆโส, วจีโฆโสฯ

จุส ปาเนฯ จุสติฯ

ปุส พุทฺธิยํฯ ปุสติฯ โปโสฯ สมฺปีเฬ มม โปสนํฯ โปสนนฺติ วฑฺฒนํฯ

มุส เถยฺเยฯ เถนนํ เถยฺยํ โจริกาฯ มุสติฯ ทุทฺทิกฺโข จกฺขุมุสโนฯ มุสโลฯ

ปุส ปสเวฯ ปุสติฯ

วาสิ ภูส อลงฺกาเรฯ วาสติฯ ภูสติ, วิภูสติฯ ภูสนํ, วิภูสนํฯ

อุส รุชายํฯ อุสติฯ

อิส อุจฺเฉฯ เอสติฯ อิสิฯ

เอตฺถ ปน สีลาทโย คุเณ เอสนฺตีติ อิสโย, พุทฺธาทโย อริยา ตาปสปพฺพชฺชาย จ ปพฺพชิตา นราฯ ‘‘อิสิ ตาปโส ชฏิโล ชฏี ชฏาธโร’’ติ เอเต ตาปสปริยายาฯ

กส วิเลขเนฯ กสติ, กสฺสติฯ กสฺสโก, อากาโสฯ

เอตฺถ กสฺสโกติ กสิการโกฯ อากาโสติ นภํฯ ตญฺหิ น กสฺสตีติ อากาโสฯ กสิตุํ วิเลขิตุํ น สกฺกาติ อตฺโถฯ อิมานิ ตทภิธานานิ –

อากาโส อมฺพรํ อพฺภํ, อนฺตลิกฺข’มฆํ นภํ;

เวหาโส คคนํ เทโว, ข’มาทิจฺจปโถปิ จฯ

ตาราปโถ จ นกฺขตฺต-ปโถ รวิปโถปิ จ;

เวหายสํ วายุปโถ, อปโถ อนิลญฺชสํฯ

กส สิส ชส ฌส วส มส ทิส ชุส ยุส หิํสตฺถาฯ กสติฯ สิสติฯ ชสติฯ ฌสติฯ วสติฯ มสติฯ มสโกฯ โอมสติ, โอมสวาโทฯ ทิสติฯ ชุสติฯ ยูสติฯ

ตตฺถ โอมสตีติ วิชฺฌติฯ โอมสวาโทติ ปเรสํ สูจิยา วิย วิชฺฌนวาโทฯ มสโกติ มกโสฯ

ภสฺส ภสฺสเนฯ ภสฺสนฺติ กถนํ วุจฺจติ ‘‘อาวาโส โคจโร ภสฺสํฯ ภสฺสการก’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ภสฺสติฯ ภฏฺฐํฯ ภฏฺฐนฺติ ภาสิตํ, วจนนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปน –

‘‘สุภาสิตา อตฺถวตี, คาถาโย เต มหามุนิ;

นิชฺฌตฺโตมฺหิ สุภฏฺเฐน, ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา’’ติ

ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ นิชฺฌตฺโตติ นิชฺฌาปิโต ธมฺโมชปญฺญาย ปญฺญตฺติคโต อมฺหิฯ สุภฏฺเฐนาติ สุภาสิเตนฯ

ชิสุ นิสุ วิสุ มิสุ วสฺส เสจเนฯ เชสติฯ เนสติฯ เวสติฯ เมสติฯ เทโว วสฺสติฯ

มริสุ สหเน จฯ จกาโร เสจนาเปกฺขโกฯ มริสติฯ

ปุส โปสเนฯ โปสติฯ โปโสฯ กมฺมจิตฺตอุตุอาหิอาเรหิ โปสิยตีติ โปโสฯ ‘‘อญฺเญปิ เทโว โปเสตี’’ติ ทสฺสนโต ปน จุราทิคเณปิ อิมํ ธาตุํ วกฺขามฯ

ปิสุ สิลิสุ ปุสุ ปลุสุ อุสุ อุปทาเหฯ เปสติฯ สิเลสติฯ สิเลโสฯ โปสติฯ ปโลสติฯ โอสติฯ อุสุฯ

ฆสุ สํหริเสฯ สํหริโส สงฺฆฏฺฏนํฯ ฆสฺสติฯ

หสุ อาลิงฺเคฯ อาลิงฺโค อุปคูหนํฯ หสฺสติฯ

หส หสเนฯ หสติฯ อสฺสา หสนฺติ, อาชานียา หสนฺติ, ปหสติ, อุหสติฯ การิเต ‘‘หาเสติ’’อิจฺจาทิ, อุหสิยมาโน, หาโส, ปหาโส, หสนํ, ปหสนํ, หสิตํฯ หการโลเปน มนฺทหสนํ ‘‘สิต’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘สิตํ ปาตฺวากาสี’’ติอาทีสุฯ

ตตฺถ อุหสตีติ อวหสติฯ อุทสิยมาโนติ อวหสิยมาโนฯ ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘อิธ ภิกฺขุํ อรญฺญคตํ วา รุกฺขมูลคตํ วา สุญฺญาคารคตํ วา มาตุคาโม อุปสงฺกมิตฺวา อุหสติ’’ อิติ จ ‘‘โส มาตุคาเมน อุหสิยมาโน’’ อิติ จฯ หาโสติ หสนํ วา โสมนสฺสํ วา ‘‘หาโส เม อุปปชฺชถา’’ติอาทีสุ วิยฯ

ตุส หส หิส รส สทฺเทฯ ตุสติ, หสติ, หิสติ, รสติ, รสิตํฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เภริโย สพฺพา วชฺชนฺตุ, วีณา สพฺพา รสนฺตุ ตา’’ อิติฯ

รส อสฺสาทเนฯ รสติฯ รโสฯ

รส อสฺสาทสิเนเหสุฯ รสติฯ รโสฯ

รส หานิยํฯ รสติฯ รสนํ, รโสฯ

อตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘นเหว ฐิต นา’สีนํ, น สยานํ น ปทฺธคุํ;

ยาว พฺยาติ นิมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติฯ

ตตฺถ รสติพฺพโยติ โส โส วโย รสติ ปริหายติ, น วฑฺฒตีติ อตฺโถฯ

ลส สิเลสนกีฬเนสุฯ ลสติฯ ลาโสฯ ลสี จ เต นิปฺปลิตาฯ ลสิ วุจฺจติ มตฺถลุงฺคํฯ นิปฺปลิตาติ นิกฺขนฺตาฯ

นิส สมาธิมฺหิฯ สมาธิ สมาธานํ จิตฺเตกคฺคตาฯ เนสติฯ

มิส มส สทฺเท โรเส จฯ เมสติฯ มสติฯ เมโสฯ มสโกฯ

ปิสิ เปสุ คติยํฯ ปิสติฯ เปสติฯ

สสุ หิํสายํฯ สสติฯ สตฺถํฯ สตฺถํ วุจฺจติ อสิฯ

สํส ถุติยญฺจฯ จกาโร หิํสาเปกฺขายฯ สํสติ, ปสํสติฯ ปสํสา, ปสํสนาฯ ปสตฺโถ ภควาฯ ปสํสมาโน, ปสํสิโต, ปสํสโก, ปสํสิตพฺโพ, ปสํสนีโย, ปาสํโส, ปสํสิตฺวา อิจฺจาทีนิฯ

ทิส เปกฺขเนฯ เอติสฺสา ปน นานารูปานิ ภวนฺติ – ‘‘ทิสฺสติ ปทิสฺสติ’’ อิจฺจาทิ อกมฺมกํฯ ‘‘ปสฺสติ ทกฺขติ’’อิจฺจาทิ สกมฺมกํฯ

ทิสฺสตุ, ปสฺสตุ, ทกฺขตุฯ ทิสฺเสยฺย, ปสฺเสยฺย, ทกฺเขยฺยฯ ทิสฺเส, ปสฺเส, ทกฺเขฯ ทิสฺส, ปสฺส, ทกฺขฯ อทิสฺสา, อปสฺสาฯ อทฺทา สีทนฺตเร นเคฯ อทฺทกฺขา, อทฺทกฺขุํ, อทสฺสุํฯ อทสฺสิ, อปสฺสิ, อทกฺขิฯ

ทสฺสิสฺสติ, ปสฺสิสฺสติ, ทกฺขิสฺสติฯ อทสฺสิสฺสา, อปสฺสิสฺสา, ทกฺขิสฺสาฯ เอวํ วตฺตมานปญฺจมิยาทิวเสน วิตฺถาเรตพฺพานิฯ การิเต ‘‘ทสฺเสติ ทสฺสยตี’’ติ รูปานิฯ กมฺเม ‘‘ปสฺสิยติ’’ อิจฺจาทีนิฯ

ทิสาฯ ปสฺโสฯ ปสฺสํฯ ปสฺสิตาฯ ทสฺเสตาฯ ทสฺสนํฯ วิปสฺสนา, ญาณทสฺสนนฺติ นามิกปทานิฯ ตทตฺเถ ปน ตุมตฺเถ จ ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ รูปํฯ ‘‘อาคตามฺห อิมํ ธมฺมสมยํ, ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆ’’นฺติ หิ ปาฬิฯ อิมสฺมิํ ปน ปาฬิปฺปเทเส ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ อิทํ ตทตฺเถ ตุมตฺเถ วา จตุตฺถิยา รูปํฯ

ตถา หิ ทกฺขิตาเยติ อิมสฺส ทสฺสนตฺถายาติ วา ปสฺสิตุนฺติ วา อตฺโถ โยเชตพฺโพฯ ทิสาติอาทีสุ ปน ปุรตฺถิมาทิเภทาปิ ทิสาติ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส,

อุทฺธํ อโธ ทส ทิสตา อิมาโย;

กตมํ ทิสํ ติฏฺฐติ นาคราชา,

ยมทฺทสา สุปิเน ฉพฺพิสาณ’’นฺติฯ

มาตาปิตาทโยปิฯ ยถาห –

‘‘มาตาปิตา ทิสา ปุพฺพา, อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา;

ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตรา;

ทาสกมฺมกรา เหฏฺฐา, อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา;

เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย, อลมตฺโต กุเล คิหี’’ติ;

ปจฺจยทายกาปิฯ ยถาห – ‘‘อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา, อวฺหายิกา นมฺปิ ทิสํ วทนฺตี’’ติฯ

นิพฺพานมฺปิฯ ยถาห –

‘‘เอตาทิสา ปรมา เสตเกตุ,

ยํ ปตฺวา นิทฺทุกฺขา สุขิโน ภวนฺตี’’ติ;

เอวํ ทิสาสทฺเทน วุจฺจมานํ อตฺถรูปํ ญตฺวา อิทานิสฺส นิพฺพจนเมวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทิสฺสติ จนฺทาวฏฺฏนาทิวเสน ‘‘อยํ ปุริมา อยํ ปจฺฉิมา’’ติอาทินา นานปฺปการโต ปญฺญายตีติ ทิสา, ปุรตฺถิมทิสาทโยฯ ตถา ‘‘อิเม อมฺหากํ ครุฏฺฐาน’นฺติอาทินา ปสฺสิตพฺพาติ ทิสา, มาตาปิตาทโยฯ ทิสฺสนฺติ สกาย ปุญฺญกฺริยาย อิเม ทายกาติ ปญฺญายนฺตีติ ทิสา, ปจฺจยทายกาฯ ทิสฺสติ อุปฺปาทวยาภาเวน นิจฺจธมฺมตฺตา สพฺพกาลมฺปิ วิชฺชตีติ ทิสา, นิพฺพานํฯ

ปสฺโสติ การณาการณํ ปสฺสตีติ ปสฺโสฯ เอวํ ปสฺสตีติ ปสฺสํฯ อตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘ปสฺสติ ปสฺโส ปสฺสนฺตํ, อปสฺสนฺตมฺปิ ปสฺสติ;

อปสฺสนฺโต อปสฺสนฺตํ, ปสฺสนฺตมฺปิ น ปสฺสตี’’ติฯ

ปสฺสตีติ ปสฺสิตาฯ ทสฺเสตีติ ทสฺสิตาฯ ทสฺสนนฺติ ทสฺสนกฺริยาฯ อปิจ ทสฺสนนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ รูปารมฺมณํ ปสฺสตีติ ทสฺสนนฺติ วุจฺจติฯ ตถา ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา’’ติ วจนโต ทสฺสนํ นาม โสตาปตฺติมคฺโคฯ กสฺมา โสตาปตฺติมคฺโค ทสฺสนํ? ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโตฯ นนุ โคตฺรภู ปฐมตรํ ปสฺสตีติ? โน น ปสฺสติ, ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ ปน น กโรติ สํโยชนานํ อปฺปหานโต, ตสฺมา ‘‘ปสฺสตี’’ติ น วตฺตพฺโพฯ ยตฺถ กตฺถจิ ราชานํ ทิสฺวาปิ ปณฺณาการํ ทตฺวา กิจฺจนิปฺผตฺติยา อทิฏฺฐตฺตา อชฺชาปิ ราชานํ น ปสฺสามีติ วทนฺโต คามวาสี นิทสฺสนํฯ

วิปสฺสนาติ อนิจฺจาทิวเสน ขนฺธานํ วิปสฺสนกํ ญาณํฯ ญาณทสฺสนนฺติ ทิพฺพจกฺขุปิ วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ ผลมฺปิ ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ วุจฺจติฯ ‘‘อปฺปมตฺโต สมาโน ญาณทสฺสนํ อาราเธตี’’ติ เอตฺถ หิ ทิพฺพจกฺขุ ญาณทสฺสนํ นามฯ ‘‘ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี’’ติ เอตฺถ วิปสฺสนาญาณํฯ ‘‘อภพฺพา เต ญาณทสฺสนาย อนุตฺตราย สมฺโพธายา’’ติ เอตฺถ มคฺโค, ‘‘อยมญฺโญ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ เอตฺถ ผลญาณํฯ ‘‘ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ, อกุปฺปา เม เจโตวิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ

‘‘ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ สตฺตาหกาลงฺกโต อาฬาโร กาลาโม’’ติ เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ เอตฺเถตํ ภวติ –

‘‘ทิพฺพจกฺขุปิ มคฺโคปิ, ผลญฺจาปิ วิปสฺสนา;

ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ, ญาณํ สพฺพญฺญุตาปิ จ;

ญาณทสฺสนสทฺเทน, อิเม อตฺถา ปวุจฺจเร’’ติฯ

ทํส ทํสเนฯ ทํสติ, วิทํสติฯ ทนฺโตฯ การิเต อาโลกํ วิทํเสติฯ

เอส พุทฺธิยํฯ เอสติฯ

สํส กถเนฯ สํสติฯ โย เม สํเส มหานาคํฯ

กิลิส พาธเนฯ กิลิสติฯ กิเลโสฯ

เอตฺถ พาธนฏฺเฐน ราคาทโยปิ ‘‘กิเลสา’’ติ วุจฺจนฺติ ทุกฺขมฺปิฯ เอเตสุ ทุกฺขวเสน –

‘‘อิทญฺจ ปจฺจยํ ลทฺธา, ปุพฺเพ กิเลสมตฺตโน;

อานนฺทิยํ วิจริํสุ, รมณีเย คิริพฺพเช’’ติ

ปโยโค เวทิตพฺโพฯ ทิวาทิคณํ ปน ปตฺตสฺส ‘‘กิลิสฺสตี’’ติ รูปํฯ

วส สิเนหเนฯ วสติฯ วสาฯ

เอตฺถ จ วสา นาม วิลีนสิเนโหฯ สา วณฺณโต นาฬิเกรเตลวณฺณาฯ อาจาเม อาสิตฺตเตลวณฺณาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

อีส หิํสาคติทสฺสเนสุฯ อีสติฯ อีโสฯ

ภาสพฺยตฺตายํ วาจายํฯ ภาสติฯ ภาสา, ภาสิตํ, ภาตาฯ ปริภาสติฯ ปริภาสา, ปริภาสโกฯ

ตตฺร ภาสนฺติ อตฺถํ เอตายาติ ภาสา, มาคธภาสาทิฯ ภาสิตนฺติ วจนํฯ วจนตฺโถ หิ ภาสิตสทฺโท นิจฺจํ นปุํสกลิงฺโค ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา ‘‘สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิต’’นฺติฯ วาจฺจลิงฺโค ปน ภาสิตสทฺโท ติลิงฺโค ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา ‘‘ภาสิโต ธมฺโม, ภาสิตํ จตุสจฺจํ, ภาสิตา วาจา’’ติฯ ปุพฺเพ ภาสตีติ ภาตา, เชฏฺฐภาตาติ วุตฺตํ โหติฯ โส หิ ปุพฺเพ ชาตตฺตา เอวํ วตฺตุํลภติฯ กิญฺจาปิ ภาตุสทฺโท ‘‘ภาติกสตํ, สตฺตภาตโรฯ ภาตรํ เกน โทเสน, ทุชฺชาสิ ทกรกฺขิโน’’ติอาทีสุ เชฏฺฐกนิฏฺฐภาตูสุ วตฺตติ, ตถาปิ เยภุยฺเยน เชฏฺฐเก นิรูฏฺโฐ, ‘‘ภาตา’’ติ หิ วุตฺเต เชฏฺฐภาตาติ วิญฺญายติ, ตสฺมา กตฺถจิ ฐาเน ‘‘กนิฏฺฐภาตา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ

นนุ จ โภ กตฺถจิ ‘‘เชฏฺฐภาตา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน ภาตาสทฺทสฺส กนิฏฺเฐปิ วตฺตนโต ปากฏีกรณตฺถํ ‘‘เชฏฺฐภาตา’’ติ วุตฺตํฯ ยถา หิ หริเณสุ วตฺตมานสฺส มิคสทฺทสฺส กทาจิ อวเสสจตุปฺปเทสุปิ วตฺตนโต ‘‘หริณมิโค’’ติ วิเสเสตฺวา วาจํ ภาสนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ ยถา จ โคหตฺถิมหิํสอจฺฉสูกรสสพิฬาราทีสุ สามญฺญวเสน มิคสทฺเท วตฺตมาเนปิ ‘‘มิคจมฺมํ มิคมํส’’นฺติ อาคตฏฺฐาเน ‘‘หริณสฺสา’’ติ วิเสสนสทฺทํ วินาปิ ‘‘หริณมิคจมฺมํ หริณมิคมํส’’นฺติ วิเสสตฺถาธิคโม โหติ, เอตฺถ น โคหตฺถิอาทีนํ จมฺมํ วา มํสํ วา วิญฺญายติฯ ตถา ‘‘มิคมํสํ ขาทนฺตี’’ติ วจนสฺส โคหตฺถิอาทีนํ มํสํ ขาทนฺตีติ อตฺโถ น สมฺภวติ, เอวเมว กตฺถจิ วินาปิ เชฏฺฐกอิติ วิเสสนสทฺทํ ‘‘ภาตา’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘เชฏฺฐกภาตา’’ติ อตฺโถ วิญฺญายตีติฯ

นนุ จ โภ ‘‘มิคจมฺมํ, มิคมํส’’นฺติ เอตฺถ จมฺมมํสสทฺเทเหว วิเสสตฺถาธิคโม โหตีติ? น โหติ, มิคสทฺทสฺส อิว จมฺมมํสสทฺทานํ สามญฺญวเสน วตฺตนโต, เอวญฺจ สติ เกน วิเสสตฺถาธิคโม โหตีติ เจ? โลกสงฺเกตวเสน, ตถา หิ มิคสทฺเท จ จมฺมสทฺทาทีสุ จ สามญฺญวเสน วตฺตมาเนสุปิ โลกสงฺเกเตน ปริจฺฉินฺนตฺตา โคหตฺถิอาทีนํ จมฺมาทีนิ น ญายนฺติ โลเกน, อถ โข หริณจมฺมาทีนิเยว ญายนฺติฯ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติ การณ’’นฺติ หิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

คิเลสุ อนฺวิจฺฉายํฯ ปุนปฺปุนํ อิจฺฉา อนฺวิจฺฉาฯ คิเลสติฯ

เยสุ ปยตเนฯ เยสติฯ

เชสุ เนสุ เอสุ เหสุ คติยํฯ เชสติฯ เนสติฯ เอสติฯ เหสติฯ ธาตฺวนฺตสฺส ปน สญฺโญควเสน ‘‘เชสฺสติ, เนสฺสตี’’ติอาทีนิปิ คเหตพฺพานิฯ เชสฺสมาโนฯ เชสฺสํ, เชสฺสนฺโตฯ เอตฺถ จ –

‘‘ยถา อารญฺญกํ นาคํ, ทนฺติํ อนฺเวติ หตฺถินี;

เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จา’’ติ

ปาฬิ นิทสฺสนํฯ

เทสุ เหสุ อพฺยตฺตสทฺเทฯ เทสติฯ เหสติฯ

กาส สทฺทกุจฺฉายํฯ กาสติ, อุกฺกาสติฯ กาโสฯ กาสํ สาสํ ทรํ พลฺยํ, ขีณเมโธ นิคจฺฉติฯ

กาสุ ภาสุ ทิตฺติยํฯ ทิตฺตีติ ปากฏตา, วิราชนตา วาฯ กาสติ, ปกาสติฯ ปกาสติ เตโชฯ ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติฯ ภาสติฯ ปภาสติ มิทํ พฺยมฺหํฯ ปกาโสฯ กาสุ โอภาโสฯ

ตตฺร ปกาสตีติ ปกาโส, ปากโฏ โหตีติ อตฺโถฯ ตุจฺฉภาเวน ปุญฺชภาเวน วา กาสติ ปกาสติ ปากฏา โหตีติ กาสุฯ ‘‘กาสุ’’ อิติ อาวาโฏปิ วุจฺจติ ราสิปิฯ

‘‘กิํนุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขนสิ สารถิ;

ปุฏฺโฐ เม สมฺม อกฺขาหิ, กิํกาสุยา กริสฺสสี’’ติ

เอตฺถ หิ อาวาโฏ กาสุ นามฯ ‘‘องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติ, นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา’’ติ เอตฺถ ราสิฯ การิเต – ปกาเสตีติ ปกาสโกฯ โอภาเสตีติ โอภาสโกฯ กมฺเม ปกาสิยตีติ ปกาสิโตฯ เอวํ ภาสิโตฯ ภาเว – กาสนาฯ สงฺกาสนาฯ ปกาสนาฯ ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘ปกาสิตุํ, ปกาเสตุํ, โอภาสิตุํ, โอภาเสตุํฯ ปกาสิตฺวา, ปกาเสตฺวา, โอภาสิตฺวา, โอภาเสตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ตทฺธิเต ภาสุ เอตสฺส อตฺถีติ ภาสุโร, ปภสฺสโร โย โกจิฯ ภาสุโรติ วา เกสรสีโหฯ อิมสฺมิํ อตฺเถ ภาสุสทฺโท ‘‘ราช ทิตฺติย’’นฺติ เอตฺถ ราชสทฺโท วิย วิราชนวาจโก สิยา, ตสฺมา รูปสิริยา วิราชนสมฺปนฺนตาย ภาสุ วิราชนตา เอตสฺส อตฺถีติ ภาสุโรติ นิพฺพจนํ เญยฺยํฯ

นาสุ ราสุ สทฺเทฯ นาสติฯ ราสติฯ นาสา, นาสิกาฯ

ตตฺร นาสาติ หตฺถิโสณฺฑาปิ นาสาติ วุจฺจติ ‘‘สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี’’ติอาทีสุ วิยฯ มนุสฺสาทีนํ นาสิกาปิ นาสาติ วุจฺจติ ‘‘โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยี’’ติอาทีสุ วิยฯ นาสนฺติ อพฺยตฺตสทฺทํ กโรนฺติ เอตายาติ นาสาฯ นาสา เอว นาสิกาฯ

ยตฺถ นิพฺพจนํ น วทาม, ตตฺถ ตํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา อปฺปสิทฺธตฺตา วา น วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อวุตฺตมฺปิ ปโยควิจกฺขเณหิ อุปปริกฺขิตฺวา โยเชตพฺพํฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

นาสา โสณฺฑา กโร หตฺโถ,

หตฺถิทพฺเพ สมา มตา;

นาสา จ นาสิกา จ ทฺเว,

นราทีสุ สมา มตา’’ติฯ

นส โกฏิลฺเลฯ นสติฯ

ภิสิ ภเยฯ ภิํสติฯ ภิํสนโกฯ ตทาสิ ยํ ภิํสนกํฯ เภสฺมากาโยฯ

อาสิสิ อิจฺฉายํฯ อาปุพฺโพ สิสิ อิจฺฉายํ วตฺตติฯ อาสิสติฯ อาสิสเตว ปุริโสฯ อาสิสนาฯ อาสิสตฺตํฯ อาสิสนฺโต, อาสิสมาโน, อาสมาโนฯ ‘‘สุคฺคติมาสมานา’’ติ ปาฬิ เอตฺถ นิทสฺสนํฯ

คสุ อทเนฯ คสติฯ

ฆุสี กนฺติกรเณฯ อีการนฺโตยํ, เตน อิโต น นิคฺคหีตาคโมฯ ฆุสติฯ

ปํสุ ภํสุ อวสํสเนฯ ปํสติฯ ภํสติฯ

ธํสุ คติยํฯ ธํสติฯ รโช นุทฺธํสติ อุทฺธํฯ

ปส วิตฺถาเรฯ ปสติฯ ปสุฯ

กุส อวฺหาเน โรทเน จฯ โกสติ, ปกฺโกสติฯ ปกฺโกสโก, ปกฺโกสิโต, ปกฺโกสนํฯ

กสฺส คติยํฯ กสฺสติ, ปริกสฺสติฯ ปฏิกสฺสติฯ มูลาย ปฏิกสฺเสยฺยฯ ปฏิกสฺเสยฺยาติ อากฑฺเฒยฺย, มูลาปตฺติยํเยว ปติฏฺฐาเปยฺยาติ อตฺโถฯ

อส ทิตฺยาทาเนสุ จฯ จกาโร คติเปกฺขโกฯ อสติฯ

ทิส อาทานสํวรเณสุฯ ทิสฺสติ ปุริโสฯ

ทาสุ ทาเนฯ ทาสติฯ

โรส ภเยฯ โรสติฯ โรสโกฯ

เภสุ จลเนฯ เภสติฯ

ปส พาธนผสฺสเนสุฯ ปสติฯ ปาโส, นาคปาโส, หตฺถปาโสฯ

ลส กนฺติยํฯ ลสติ, อภิลสติ, วิลสติฯ ลาโส, วิลาโส, วิลสนํฯ

จส ภกฺขเณฯ จสติฯ

กส หิํสายํฯ กสติฯ

ติส ติตฺติยํฯ ติตฺติ ตปฺปนํ ปริปุณฺณตา สุหิตตาฯ ติสติฯ ติตฺติฯ

วส นิวาเสฯ วสติ, วสิยติ, วจฺฉติฯ วตฺถุ, วตฺถํ, ปริวาโส, นิวาโส, อาวาโส, อุปวาโส, อุโปสโถ, วิปฺปวาโส, จิรปฺปวาสี, จิรปฺปวุตฺโถ, วสิตฺวา, วตฺตุํ, วสิตุํ อิจฺจาทีนิฯ

อตฺร อุปวาโสติ อนฺเนน วชฺชิโต วาโส อุปวาโสฯ อุโปสโถติ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุปวสนฺติ สีเลน วา อนสเนน วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถฯ

อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโร – ‘‘อายามาวุโส กปฺปิน อุโปสถํ คมิสฺสามา’’ติอาทีสุ ปาติโมกฺขุทฺเทโส อุโปสโถฯ ‘‘เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ’’ติอาทีสุ สีลํฯ ‘‘สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา’’ติอาทีสุ อุปวาโสฯ ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติฯ ‘‘น ภิกฺขเว ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา’’ติอาทีสุ อุปวสิตพฺพทิวโสติฯ

วส กนฺติยํฯ วจฺฉติฯ ชินวจฺฉโยฯ

สส สุสเนฯ สสติฯ สโสฯ

สส ปาณเนฯ สสติฯ สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติฯ สโส, สสนํฯ อสฺสาโส ปสฺสาโส อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโตฯ

อส ภุวิฯ อตฺถิฯ อสฯ

เอตฺถ อตฺถีติ อาขฺยาตปทํฯ น อตฺถิ ขีรา พฺราหฺมณีฯ อตฺถิตา, อตฺถิภาโว, ‘‘ยํ กิญฺจิ รตนํ อตฺถี’’ติอาทีสุ วิย นิปาตปทํฯ ตสฺมา อตฺถีติ ปทํ อาขฺยาตนิปาตวเสน ทุวิธนฺติ เวทิตพฺพํฯ อสอิติ อวิภตฺติกํ นามิกปทํฯ เอตฺถ จ ‘‘อสสฺมีติ โหตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อตฺถีติ อส, นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิมินา สสฺสตทิฏฺฐิ วุตฺตาฯ

ตตฺรายํ ปทมาลา – ‘‘อตฺถิ, สนฺติฯ อสิ, อตฺถฯ อสฺมิ, อสฺม, อมฺหิ, อมฺห’’ อิจฺเจตานิ ปสิทฺธานิฯ ‘‘อตฺถุ, สนฺตุฯ อาหิ, อตฺถฯ อสฺมิ, อสฺม อมฺหิ, อมฺห’’ อิจฺเจตานิ จ, ‘‘สิยา, อสฺส, สิยุํ, อสฺสุ, สิยํสุฯ อสฺส, อสฺสถฯ สิยํ, อสฺส, อสฺสาม’’ อิจฺเจตานิ จ ปสิทฺธานิฯ

เอตฺถ ปน ‘‘เตสญฺจ โข ภิกฺขเว สมคฺคานํ สมฺโมทมานานํ…เป.… สิยํสุ ทฺเว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ ฯ ตตฺถ สิยํสูติ ภเวยฺยุํฯ อภิธมฺเมติ วิสิฏฺเฐ ธมฺเมฯ

อิทานิ สิยาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ปเภโท จ วุจฺจเตฯ สิยาติ เอกํเส จ วิกปฺปเน จ ‘‘ปถวีธาตุ สิยา อชฺฌตฺติกา, สิยา พาหิรา’’ติ เอกํเสฯ ‘‘สิยา อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติวีติกฺกโม’’ติ วิกปฺปเนฯ

สิยาติ เอกมารขฺยาตปทํ, เอกมพฺยยปทํฯ อาขฺยาตตฺเต เอกวจนนฺตํ, อพฺยยตฺเต ยถาปาวจนํฯ ‘‘ปุตฺตา มตฺถิ ธนา มตฺถี’’ติ เอตฺถ อตฺถีติ อพฺยยปทมิว เอกวจนนฺตมฺปิ พหุวจนนฺตมฺปิ ภวติฯ ตสฺสาขฺยาตตฺเต ปโยโควิทิโตวฯ อพฺยยตฺเต ปน ‘‘สุขํ น สุขสหคตํ, สิยา ปีติสหคต’’นฺติ ‘‘อิเม ธมฺมา สิยา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ จ เอกวจนพหุวจนปฺปโยคา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ ธาตุยา กิจฺจํ นตฺถิฯ ปโรกฺขายํ ‘‘อิติห อส อิติห อสา’’ติ ทสฺสนโต อส อิติ ปทํ คเหตพฺพํฯ หิยฺยตฺตนีรูปานิ อปฺปสิทฺธานิฯ อชฺชตนิยา ปน ‘‘อาสิ, อาสิํสุ, อาสุํฯ อาสิ, อาสิตฺถฯ อาสิํ, อาสิมฺหา’’ อิจฺเจตานิ ปสิทฺธานิฯ ภวิสฺสนฺติยา ‘‘ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทีนิฯ กาลาติปตฺติยา ‘‘อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติฯ

สาส อนุสิฏฺฐิยํฯ สาสติ, อนุสาสติฯ กมฺมนฺตํ โว สาสติ, สาสนํ, อนุสาสนํ, อนุสาสนี, อนุสิฏฺฐิ, สตฺถา, สตฺถํ, อนุสาสโก, อนุสาสิกาฯ

ตตฺร สาสนนฺติ อธิสีลาทิสิกฺขตฺตยสงฺคหิตสาสนํ, ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาตํ วา สาสนํฯ ตญฺหิ สาสติ เอเตน, เอตฺถ วาติ ‘‘สาสน’’นฺติ ปวุจฺจติฯ

อปิจ สาสนนฺติ ‘‘รญฺโญ สาสนํ เปเสตี’’ติอาทีสุ วิย ปาเปตพฺพวจนํฯ ตถา สาสนนฺติ โอวาโท, โย ‘‘อนุสาสนี’’ติ จ, ‘‘อนุสิฏฺฐี’’ติ จ วุจฺจติฯ สตฺถาติ ติวิธยานมุเขน สเทวกํ โลกํ สาสตีติ สตฺถา, ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺเต อนุสาสตีติ อตฺโถฯ สตฺถนฺติ สทฺเท จ อตฺเถ จ สาสติ อาจิกฺขติ เอเตนาติ สตฺถํฯ กิํตํ? พฺยากรณํฯ

อีส อิสฺสริเยฯ อิสฺสริยํ อิสฺสรภาโวฯ อีสติฯ วงฺคีโส, ชนปเทโส, มนุเชโสฯ

ตตฺร วงฺคีโสติ วาจาย อีโส อิสฺสโรติ วงฺคีโสฯ โก โส? อายสฺมา วงฺคีโส อรหาฯ อาห จ สยเมว –

‘‘วงฺเค ชาโตติ วงฺคีโส, วจเน อิสฺสโรติ จ;

‘วงฺคีโส’ อิติ เม นามํ, อภวี โลกสมฺมต’’นฺติ;

อาส อุปเวสเนฯ อุปเวสนํ นิสีทนํ ‘‘อาสเน อุปวิฏฺโฐ สงฺโฆ’’ติ เอตฺถ วิยฯ อาสติฯ อจฺฉติฯ อาสีโนฯ อาสนํฯ อุปาสติฯ อุปาสโกฯ

ตตฺถ อาสนนฺติ อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ อาสนํ, ยํ กิญฺจิ นิสีทนโยคฺคํ มญฺจปีฐาทิฯ

กสี คติโสสเนสุฯ อีการนฺโตยํ ธาตุ, เตนิโต น นิคฺคหีตาคโมฯ กสติฯ

นิสี จุมฺพเนฯ นิสติฯ

ทิสี อปฺปีติยํฯ ธมฺมํ เทสฺสติฯ ทิโสฯ ทิฏฺโฐฯ เทสฺสีฯ เทสฺโสฯ เทสฺสิโยฯ

ตตฺร ทิโสติ จ ทิฏฺโฐติ จ ปจฺจามิตฺตสฺสาธิวจนเมตํฯ

โส หิ ปเร เทสฺสติ นปฺปิยายติ, ปเรหิ วา เทสฺสิยติ ปิโย น กริยตีติ ‘‘ทิโส’’ติ จ ‘‘ทิฏฺโฐ’’ติ จ วุจฺจติฯ อถ วา ทิโสติ โจโร วาปจฺจามิตฺโต วาฯ ทิฏฺโฐติ ปจฺจามิตฺโตเยวฯ อตฺริเม ปโยคา –

‘‘ทิโส ทิสํ ยํ ตํ กยิรา, เวรี วา ปน เวรินํ;

มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ, ปาปิโย นํ ตโต กเร’’ติ จฯ

‘‘ทิสา หิ เม ธมฺมกถํ สุณนฺตู’’ติ จ, ‘‘ทิสา หิ เม เต มนุสฺเส ภชนฺตุ เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต’’ติ จ,

‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;

สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺฐํ โส อติวตฺตตี’’ติ จฯ

เทสฺสีติ เทสฺสนสีโล อปฺปิยายนสีโลติ เทสฺสีฯ ‘‘ธมฺมกาโม ภวํ โหติ, ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’ติ อิทเมตฺถ ปโยคนิทสฺสนํฯ เทสฺโสติ อปฺปิโย, ตถา เทสฺสิโยติฯ เอตฺถ จ –

‘‘น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, มทฺทีเทวี น เทสฺสิยา;

สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา ปิเย อทาสห’’นฺติ จ,

‘‘น เม สา พฺราหฺมณี เทสฺสา, นปิ เม พลํ น วิชฺชตี’’ติ จ,

‘‘มาตา ปิตา น เม เทสฺสา, นปิ เทสฺสํ มหายสํ;

สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา วตมธิฏฺฐหิ’’นฺติ จ

ปโยคาฯ สพฺพตฺถ เมติ จ มยฺหนฺติ จ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิมานิ ปน ปจฺจามิตฺตสฺส นามานิ –

‘‘ปจฺจมิตฺโต ริปุ ทิฏฺโฐ, ทิโส เวรี จ สตฺว’ริ;

อมิตฺโต จ สปตฺโต จ, เอวํ ปณฺณตฺติการิสู’’ติฯ

เอสุ คติยํฯ เอสติฯ

ภสฺส ภสฺสนทิตฺตีสุฯ ภสฺสนํ วจนํฯ ทิตฺติ โสภาฯ ภสฺสติฯ ภสฺสํ, ปภสฺสรํฯ

ธิส สทฺเทฯ ธิสติฯ

ทิส อติสชฺชเนฯ ทิสติ, อุปทิสติ, สนฺทิสติ, นิทฺทิสติ, ปจฺจาทิสติ, ปฏิสนฺทิสติ, อุทฺทิสติฯ เทโส, อุทฺเทโส อิจฺจาทีนิฯ

ปิสุ อวยเวฯ ปิสติฯ

อิสิ คติยํฯ อิสติฯ

ผุส สมฺผสฺเสฯ ผุสติฯ ผสฺโส, ผุสนา, สมฺผุสนา, สมฺผุสิตตฺตํฯ เอวรูโป กายสมฺผสฺโส อโหสิฯ โผฏฺฐพฺพํ, ผุสิตํฯ เทโว จ เอกเมกํ ผุสายติฯ ผุฏฺฐุํ, ผุสิตุํ, ผุสิตฺวา, ผุสิตฺวาน, ผุสิย, ผุสิยานฯ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺติํ กโรติฯ

ตตฺร ผสฺโสติ อารมฺมณํ ผุสนฺติ เอเตน, สยํ วา ผุสติ, ผุสนมตฺตเมว วา เอตนฺติ ผสฺโส, อารมฺมเณ ผุสนลกฺขโณ ธมฺโมฯ

รุส ริส หิํสายํฯ โรสติฯ ริสติฯ ปุริโสฯ

เอตฺถ จ ‘‘ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ ริสตีติ ปุริโส’’ติ อาจริยา วทนฺติฯ

ริส คติยํฯ เรสติฯ

วิส ปเวสเนฯ วิสติ, ปวิสติฯ ปเวโส, ปเวสนํ, นิเวสนํ, ปวิสํฯ เอตฺถ นิเวสนํ วุจฺจติ เคหํฯ

มส อามสเนฯ มสติ, อามสติ, ปรามสติฯ ปรามาโส, ปรามสนํฯ

เอตฺถ ปรามาโสติ ปรโต อามสตีติ ปรามาโส, อนิจฺจาทิธมฺเม นิจฺจาทิวเสน คณฺหาตีติ อตฺโถฯ ‘‘ปรามาโส มิจฺฉาทิฏฺฐิ กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ’’ติอาทีนิ พหูนิ เววจนปทานิ อภิธมฺมโต คเหตพฺพานิฯ

อิสุ อิจฺฉายํฯ อิจฺฉติ, สมฺปฏิจฺฉติฯ สมฺปฏิจฺฉนํ, อิจฺฉา, อภิจฺฉา, อิจฺฉํ, อิจฺฉมาโนฯ

เวสุ ทาเนฯ เวจฺฉติ, ปเวจฺฉติ, ปเวจฺเฉติฯ ปเวจฺฉํ, ปเวจฺฉนฺโตฯ

นิส พทฺธายํฯ พทฺธาติ วินิพทฺโธ, อหงฺการสฺเสตํ อธิวจนํฯ นิสติฯ

ชุสิ ปีติเสวเนสุฯ โชสติฯ

อิส ปริเยสเนฯ เอสติฯ อิสิ, อิฏฺฐํ, อนิฏฺฐํ, เอสํ, เอสมาโนฯ

สํกเส อจฺฉเนฯ อจฺฉนํ นิสีทนํฯ สงฺกสายติฯ

สการนฺตธาตุรูปานิฯ

หการนฺตธาตุ

หา จาเคฯ ชหติ, วิชหติฯ วิชหนํ, ชหิตุํ, ชหาตเว, ชหิตฺวา, ชหายฯ

มฺหี อีสํหสเนฯ มฺหยเต, อุมฺหยเต วิมฺหยเตฯ

ตตฺถ มฺหยเตติ สิตํ กโรติฯ อุมฺหยเตติ ปหฏฺฐาการํ ทสฺเสติฯ วิมฺหยเตติ วิมฺหยนํ กโรติฯ ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวาฯ เปกฺขิเตน มฺหิเตน จฯ