เมนู

เอตฺถ อตฺถํ วุจฺจติ นิพฺพานํฯ ตํ ตํ สตฺตกิจฺจํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

ลการนฺตธาตุ

ลา อาทาเนฯ ลาติฯ ลานํ, ครุโฬ, สีหโฬ, ราหุโล, กุสลํ, พาโล, มหลฺลโก, มหลฺลิกาฯ

ตตฺร ครุโฬติ ครุํ ลาติ อาททาติ คณฺหาตีติ ครุโฬ, โย ‘‘สุปณฺโณ, ทิชาธิโป, นาคาริ, กโรฏี’’ติ จ วุจฺจติฯ สีหโฬติ สีหํ ลาติ อาททาติ คณฺหาตีติ สีหโฬ, ปุพฺพปุริโสฯ ตพฺพํเส ชาตา เอตรหิ สพฺเพปิ สีหฬา นาม ชาตาฯ

ราหุโลติอาทีสุ ปน ราหุ วิย ลาติ คณฺหาตีติ ราหุโล, โก โส? สิกฺขากาโม อายสฺมา ราหุลภทฺโท พุทฺธปุตฺโตฯ ตสฺส หิ ชาตทิวเส สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺตสฺส เม ตุฏฺฐิํ นิเวเทถา’’ติ อุยฺยาเน กีฬนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส สาสนํ ปหิณิฯ โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ปุตฺตสฺส หิ ชายนํ ราหุคฺคโห วิย โหติฯ ตณฺหากิลิสฺสนตาปาทนโต พาฬฺเหน จ สงฺขลิกาทิพนฺธเนน พนฺธํ วิย โหติ มุจฺจิตุํ อปฺปทานโตติ ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ราชา ‘‘กิํ เม ปุตฺโต อวจา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย เม นตฺตา ‘ราหุโล’ ตฺเวว โหตู’’ติ อาห, ตโต ปฏฺฐาย กุมาโร ราหุโล นาม ชาโตฯ

มหาปทานสุตฺตฏีกายญฺหิ ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ เอตฺถ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปน ‘‘ราหุโล’’ติ วจนสฺสตฺถํ ปากฏํ กาตุํ อธิปฺปายตฺถวเสน วุตฺตํฯ น หิ เกวโล ‘‘ราหู’’ติ สทฺโท ‘‘ราหุคฺคโห’’ติ อตฺถํ วทติ, อถ โข ชาตสทฺทสมฺพนฺธํ ลภิตฺวา วทติฯ ตถา หิ ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ โพธิสตฺเตน วุตฺตวจนสฺส ‘‘ราหุคฺคโห ชาโต’’ติ อตฺถौ ภวติ, ตสฺมา สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘มม นตฺตา ราหุ วิย ลาตีติ ราหุโลติ วตฺตพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ราหุโลตฺเวว โหตู’’ติ อาหาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เกจิ ปน ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปฐนฺติ, กตฺถจิ โปตฺถเก จ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ, อตฺถสฺส อยุตฺติโต ฏีกาย จ สทฺธิํวิโรจโตฯ น หิ ‘‘ราหุโล’’ติ กุมารสฺส นามํ ปฐมํ อุปฺปนฺนํ, ปจฺฉาเยว ปน อุปฺปนฺนํ อยฺยเกน ทินฺนตฺตา, ตสฺมา ตทา โพธิสตฺเตน ‘‘ราหุโล ชาโต’’ติ วตฺตุํ น ยุชฺชติฯ ยถา หิ อนภิสิตฺเต อราชินิ ปุคฺคเล ‘‘มหาราชา’’ติ โวหาโร นปฺปวตฺตติฯ ฏีกายญฺจ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติ วุตฺตํฯ อถาปิ เตสํ สิยา ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปทสฺส วิชฺชมานตฺตา เอว ฏีกายํ ‘‘ราหุคฺคโห’’ติ ภาววเสน ลาสทฺเทน สมานตฺโถ อาทานตฺโถ คหสทฺโท วุตฺโตติ เอวมฺปิ นุปปชฺชติ, ‘‘ราหุลานํ ชาตํ พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปาฐสฺส วตฺตพฺพตฺตาฯ ราหุโลติ หิ อิทํ ปทํ ‘‘สีหโฬ’’ติ ปทํ วิย ทพฺพวาจกํ, น กทาจิปิ ภาววาจกํ, ตสฺมา ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ เอตํ เอกจฺเจหิ ทุโรปิตํ ปาฐํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อยเมว ปาโฐ คเหตพฺโพ, สารโต จ ปจฺเจตพฺโพ สุปริสุทฺเธสุ อเนเกสุ โปตฺถเกสุ ทิฏฺฐตฺตา, โปราเณหิ จ คมฺภีรสุขุมญาเณหิ อาจริยปจาริเยหิ ปฐิตตฺตาฯ

อยํ ปเนตฺถ สาธิปฺปายา อตฺถปฺปกาสนา – ราหุ ชาโตติ โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส ชาตสาสนํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต ‘‘อิทานิ มม ราหุ ชาโต’’ติ วทติ, มุจฺจิตุํ อปฺปทานวเสน มม คหณตฺถํ ราหุ อุปฺปนฺโนติ หิ อตฺโถฯ พนฺธนํ ชาตนฺติ อิมินา ‘‘มม พนฺธนํ ชาต’’นฺติ วทติฯ ตถา หิ ฏีกายํ วุตฺตํ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติฯ ตตฺถ ราหุคฺคโหติ คณฺหาตีติ คโห, ราหุ เอว คโห ราหุคฺคโห, มม คาหโก ราหุ ชาโตติ อตฺโถฯ อถ วา คหณํ คโห, ราหุโน คโห ราหุคฺคโห, ราหุคฺคหณํ มม ชาตนฺติ อตฺโถฯ ปุตฺโต หิ ราหุสทิโสฯ ปิตา จนฺทสทิโส ปุตฺตราหุนา คหิตตฺตาฯ

เอกจฺเจ ปน ‘‘ราหุโลตฺเวว โหตู’’ติ อิมํ ปเทสํ ทิสฺวา ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ วุตฺเต อิมินา น สเมติ, ‘‘ราหุโล ชาโต’’ติ วุตฺเตเยว ปน สเมตีติ มญฺญมานา เอวํ ปาฐํ ปฐนฺติ ลิขนฺติ จ, ตสฺมา โส อนุปปริกฺขิตฺวา ปฐิโต ทุโรปิโต ปาโฐ น คเหตพฺโพ, ยถาวุตฺโต โปราณโก โปราณาจริเยหิ อภิมโต ปาโฐเยว อายสฺมนฺเตหิ คเหตพฺโพ อตฺถสฺส ยุตฺติโต, ฏีกาย จ สทฺธิํ อวิโรธโตติฯ

ตตฺถ กุสลนฺติ กุจฺฉิตานํ ปาปธมฺมานํ สานโต ตนุกรณโต ญาณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํฯ พาโลติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกสงฺขาเต ทฺเว อนตฺเถ เทวทตฺตโกกาลิกาทโย วิย ลาติ อาททาตีติ พาโลฯ อิมานิ ปน ตํนามานิ –

พาโล อวิทฺวา อญฺโญ จ, อญฺญาณี อวิจกฺขโณ;

อปณฺฑิโต อกุสโล, ทุมฺเมโธ กุมติ ชโฬฯ

เอฬมูโค จ นิปฺปญฺโญ, ทุมฺเมธี อวิทู มโค;

อวิญฺญู อนฺธพาโล จ, ทุปฺปญฺโญ จ อวิทฺทสุฯ

มหลฺลโกติ มหตฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโก, ชิณฺณปุริโสฯ อิมานิสฺส นามานิ –

ชิณฺโณ มหลฺลโก วุทฺโธ, พุทฺโธ วุฑฺโฒ จ กตฺตโร;

เถโร จาติ อิเม สทฺทา, ชิณฺณปญฺญตฺติโย สิยุํฯ

ตถา หิ –

‘‘ทุเร อปสฺสํ เถโรว, จกฺขุํ ยาจิตุมาคโต’’;

เอวมาทีสุ ทฏฺฐพฺโพ, เถรสทฺโท มหลฺลเกฯ

อิมานิ ปน นามานิ อิตฺถิยา อิตฺถิลิงฺควเสน วตฺตพฺพานิ –

ชิณฺณา มหลฺลิกา วุทฺธี, พุทฺธี วุฑฺฒี จ กตฺตรา;

เถรี จาติ อิเม สทฺทา, นามํ ชิณฺณาย อิตฺถิยา;

ทล ผล วิสรเณฯ ทลติฯ ผลติฯ ทลิโต รุกฺโขฯ ผลิโต ภูมิภาโคฯ

อล ภูสเนฯ อลติฯ อลงฺกาโร, อลงฺกโต, อลงฺกตํฯ ‘‘สาลงฺกานนโยเคปิ, สาลงฺกานนวชฺชิตา’’ติ อิมิสฺสญฺหิ กวีนํ กพฺพรจนายํ อลงฺกสทฺโท ภูสนวิเสสํ วทติฯ เกจิ ปเนตฺถ อล ภูสนปริยาปนวารเนสูติ ธาตุํ ปฐนฺติ, ‘‘อลตี’’ติ จ รูปํ อิจฺฉนฺติฯ มยํ ปน อลธาตุสฺส ปริยตฺตินิวารณตฺถวาจกตฺตํ น อิจฺฉาม ปโยคาทสฺสนโตฯ นิปาตภูโต ปน อลํสทฺโท ปริยตฺตินิวารณตฺถวาจโก ทิสฺสติ ‘‘อลเมตํ สพฺพํฯ อลํ เม เตน รชฺเชนา’’ติอาทีสุฯ

มีล นิเมลเนฯ มีลติ, นิมีลติ, อุมฺมีลติฯ นิมีลนํฯ

พิล ปติตฺถมฺเภฯ พิลติฯ

นีล วณฺเณฯ นีลวตฺถํฯ

สีล สมาธิมฺหิฯ สีลติฯ สีลํ, สีลนํฯ

เอตฺถ สีลนฺติ สีลนฏฺเฐน สีลํฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘สีลนฺติ เกนฏฺเฐน สีลํ? สีลนฏฺเฐน สีลํ, กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาธานํ วา กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถฯ อุปธารณํ วา กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺฐานวเสน อาธารภาโวติ อตฺโถฯ เอตเทว หิ เอตฺถ อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณวิทู อนุชานนฺติฯ อญฺเญ ปน ‘สิรฏฺโฐ สีลฏฺโฐ, สีตลฏฺโฐ สีลฏฺโฐ’ติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺถํ วณฺเณนฺตี’’ติฯ ตตฺถ ‘‘อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณ วิทู อนุชานนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘สีล สมาธิมฺหิ สีล อุปธารเณ’’ติ ทฺวิคณิกสฺส สีลธาตุสฺส อตฺเถ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิมสฺส หิ จุราทิคณํ ปตฺตสฺส อุปธารเณ ‘‘สีเลติ, สีลยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ, อุปธาเรตีติปิ เตสํ อตฺโถฯ อิธ ปน ภูวาทิคณิกตฺตา สมาธานตฺเถ ‘‘สีลตี’’ติ รูปํ ภวติ, สมาธิยตีติ ตสฺส อตฺโถฯ ปุนปิ เอตฺถ โสตูนํ สุขคฺคหณตฺถํ นิพฺพจนานิ วุจฺจนฺเตฯ สีลติ สมาธิยติ กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน น วิปฺปกิรตีติ สีลํฯ อถ วา สีลนฺติ สมาทหนฺติ จิตฺตํ เอเตนาติ สีลํฯ อิมานิ ภูวาทิคณิกวเสน นิพฺพจนานิฯ จุราทิคณิกวเสน ปน สีเลติ กุสเล ธมฺเม อุปธาเรติ ปติฏฺฐาภาเวน ภุโส ธาเรตีติ สีลํฯ สีเลนฺติ วา เอเตน กุสเล ธมฺเม อุปธาเรนฺติ ภุโส ธาเรนฺติ สาธโวติ สีลนฺติ นิพฺพจนานิฯ

กิล พนฺเธฯ กิลติฯ กิลํฯ

กูล อาวรเณฯ กุลติฯ กูลํฯ วเห รุกฺเข ปกูลเชฯ กูลํ พนฺธติฯ นทีกูเล วสามหํฯ กูลติ อาวรติ อุทกํ พหิ นิกฺขมิตุํ น เทตีติ กูลํ

สูล รุชายํฯ สูลติฯ สูลํฯ กณฺณสูลํ น ชเนติฯ

ตูล นิกฺกรีเสฯ นิกฺกรีสํ นาม กรีสมตฺเตนปิ อมิเนตพฺพโต ลหุภาโวเยวฯ ตูลติฯ ตูลํ ภฏฺฐํว มาลุโตฯ

ปุล สงฺฆาเตฯ ปุลติฯ ปญฺจปุลิฯ

มูล ปติฏฺฐายํ มูลติฯ มูลํฯ มูลสทฺโท ‘‘มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสฺสีรนาฬิมตฺตานิปี’’ติอาทีสุ มูลมูเล ทิสฺสติฯ ‘‘โลโภ อกุสลมูล’’นฺติอาทีสุ อสาธารณเหตุมฺหิฯ ‘‘ยาวมชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติอาทีสุ สมีเปฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

มูลมูเล มูลสทฺโท, ปทิสฺสติ ตเถว จ;

อสาธารณเหตุมฺหิ, สมีปมฺหิ จ วตฺตติฯ

ผล นิพฺพตฺติยํฯ รุกฺโข ผลติฯ รุกฺขผลานิ ภุญฺชนฺตาฯ มหปฺผลํ มหานิสํสํฯ โสตาปตฺติผลํฯ ตตฺถ ผลนฺติ มหานิพฺพตฺติกํฯ

ผล เภเทฯ ผลติฯ มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธาฯ ปาทา ผลิํสุฯ ตตฺถ ผลตูติ ภชฺชิตุฯ

ผล อพฺยตฺตสทฺเทฯ อสนี ผลติฯ ทฺเวเม ภิกฺขเว อสนิยา ผลนฺติยา น สนฺตสนฺติฯ ผลนฺติยาติ สทฺทํ กโรนฺติยาฯ

จุลฺล หาวกรเณฯ หาวกรณํ วิลาสกรณํฯ จุลฺลติฯ

ผุลฺล วิกสนเภเทสุฯ ผุลฺลติฯ ผุลฺลํฯ ผุลฺลิโต กิํสุโกฯ สุผุลฺลิตมรวินฺทวนํฯ

อสีติหตฺถมุพฺเพโธ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;

โสภติ ทีปรุกฺโขว, สาลราชาว ผุลฺลิโตฯ

ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํฯ

จิลฺล เสฐิลฺเลฯ สิฐิลภาโว เสฐิลฺลํฯ จิลฺลติฯ

เวลุ เจลุ เกลุ เขลุ เปลุ เพลุ เสลุ สล ติล คติยํฯ เวลติฯ เจลติฯ เกลติฯ เขลติฯ เปลติฯ เพลติฯ เสลติฯ สลติฯ ติลติฯ เจลํ, เพลโกฯ เอตฺถ เจลนฺติ วตฺถํฯ เปลโกติ สโสฯ

ขล จลเนฯ ขลติฯ ขโลฯ ขโลติ ทุชฺชโน อสาธุ อสปฺปุริโส ปาปชโนฯ

ขล สญฺจินเนฯ ขลติฯ ขลํฯ ขลนฺติ วีหิฏฺฐปโนกาสภูตํ ภูมิมณฺฑลํฯ ตญฺหิ ขลนฺติ สญฺจินนฺติ ราสิํ กโรนฺติ เอตฺถ ธญฺญานีติ ขลนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ขลํ สาลํ ปสุํ เขตฺตํ, คนฺตา จสฺส อภิกฺขณ’’นฺติ ปโยโคฯ

คิล อชฺโฌหรเณฯ คิลติฯ คิลมกฺขํ ปุริโส น พุชฺฌติฯ

คล อทเนฯ คลติฯ คโลฯ คลนฺติ อทนฺติ อชฺโฌหรนฺติ เอเตนาติ คโลฯ คโลติ คีวา วุจฺจติฯ

สล สลฺล อาสุคติยํฯ อาสุคติ สีฆคมนํฯ สลติฯ สลฺลติฯ สลฺลํฯ เอตฺถ จ ‘‘สลฺลํ อุสุ สโร สลฺโล กณฺโฑ เตชโน’’ติ ปริยายา เอเตฯ

โขล คติปฏิฆาเตฯ โขลติฯ

คิเล ปีติกฺขเยฯ คิลายติฯ คิลาโน, เคลญฺญํฯ คิลาโนติ อกลฺลโกฯ วินเยปิ หิ วุตฺตํ ‘‘นาหํ อกลฺลโก’’ติฯ อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘นาหํ อกลฺลโกติ นาหํ คิลาโน’’ติ วุตฺตํฯ

มิเล คตฺตวินาเมฯ มิลายติฯ มิลายโน, มิลายนฺโต, มิลายมาโนฯ

เกเล มมายเนฯ มมายนํ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ‘‘มม อิท’’นฺติ คหณํฯ เกลายติฯ ตฺวํ กํ เกลายติฯ

สล จลเน สํวรเณ จ, วล วลฺล จลเน จฯ สํวรณาเปกฺขายํ กาโรฯ สลติฯ กุสลํฯ วลติฯ วลฺลติฯ วลฺลูโรฯ

ตตฺถ กุสลนฺติ กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยติ จลยติ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตํ อปายทฺวารํ สลนฺติ สํวรนฺติ ปิทหนฺติ สาธโว เอเตนาติ กุสลํฯ วลฺลนฺติ สํวรนฺติ รกฺขนฺติ อิโต กากเสนาทโย สตฺเต อขาทนตฺถายาติ วลฺลูโร

มล มลฺล ธารเณฯ มลติฯ มลํฯ มลฺลติฯ มลฺโลฯ

ภล ภลฺล ปริภาสนหิํสาทาเนสุฯ ภลติฯ ภลฺลติฯ

กล สงฺขฺยาเนฯ กลติฯ กลา, กาโลฯ

เอตฺถ กลาติ โสฬสภาคาทิภาโคฯ กาโลติ ‘‘เอตฺตโก อตฺกฺกนฺโต’’ติอาทินา กลิตพฺโพ สงฺขาตพฺโพติ กาโล, ปุพฺพณฺหาทิสมโยฯ

กลฺล อสทฺเทฯ อสทฺโทฯ นิสฺสทฺโทฯ กลฺลติฯ

ชล ทิตฺติยํฯ ชลติฯ ชลํ, ชลนฺโต, ปชฺชลนฺโต, ชลมาโนฯ

โก เอติ สิริยา ชลํฯ ชลํว ยสสา อฏฺฐา, เทวทตฺโตติ เม สุตํฯ สทฺธมฺมปชฺโชโต ชลิโตฯ

หุล จลเนฯ หุลติฯ หโลฯ หโลติ ผาโล, โส หิ โหเลติ ภูมิํ ภินฺทนฺโต มตฺติกขณฺฑํ จาเลตีติ ‘‘หโล’’ติ วุจฺจติ อุการสฺส การํ กตฺวาฯ

จล กมฺปเนฯ จลติฯ จลิโต, อจโลฯ มหนฺโต ภูมิจาโลฯ จลนํ, จาโลฯ

ชล ธญฺเญฯ ชลติฯ ชลํฯ

ฏล ฏุล เวลมฺเพฯ ฏลติฯ ฏุลติฯ

ถล ฐาเนฯ ถลติฯ ถโลฯ ถโลติ นิรุทกปฺปเทโสฯ ปพฺพชฺชานิพฺพาเนสุปิ ตํสทิสตฺตา ตพฺโพหาโรฯ ยถา หิ โลเก อุทโกเฆน อโนตฺถรณฏฺฐานํ ‘‘ถโล’’ติ วุจฺจติ, เอวํ กิเลโสเฆน อโนตฺถรณียตฺตา ปพฺพชฺชา นิพฺพานญฺจ ‘‘ถโล’’ติ วุจฺจติ, ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติ หิ วุตฺตํฯ

ผาล วิเลขเนฯ ผาลติ ภูมิํ วิเลขติ ภินฺทตีติ ผาโล

นล คนฺเถฯ นลติฯ

พล ปาณเนฯ อิห ปาณนํ ชีวนํ สสนญฺจฯ พลติฯ พลํ, พาโลฯ

เอตฺถ พลนฺติ ชีวิตํ กปฺเปนฺติ เอเตนาติ พลํ, กายพลโภคพลาทิกํ พลํฯ อถ วา พลนฺติ สมฺมาชีวนํ ชีวนฺติ เอเตนาติ พลํ, สทฺธาทิกํ พลํฯ

อาคมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ทฬฺหฏฺเฐน พลนฺติ วตฺตพฺพานํ สทฺธาทีนํ อกมฺปนภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา ธาตูนํ อตฺถาติสยโยคโต อสฺสทฺธิยาทีนํ อภิภวเนน สทฺธาทิพลานํ อภิภวนตฺโถปิ คเหตพฺโพ ‘‘อพลา นํ พลิยนฺตี’’ติ เอตฺถ วิยฯ พาโลติ พลติ อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จาติ พาโล, อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวติ, น เสฏฺเฐน ปญฺญาชีวิเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘พลนฺตีติ พาลา, อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวนฺติ, น ปญฺญาชีวิเตนาติ อตฺโถ’’ติฯ ปญฺญาชีวิโนเยว หิ ชีวิตํ เสฏฺฐํ นามฯ เตนาห ภควา ‘‘ปญฺญาชีวิํ ชีวิตมาหุ เสฏฺฐ’’นฺติฯ

ปุล มหตฺเตฯ ปุลติฯ วิปุลํฯ

กุล สงฺขาเน พนฺธุมฺหิ จฯ โกลติฯ กุลํ, โกโลฯ

สล คมเนฯ สลติฯ

กิล ปีติย กีฬเนสุฯ ปีตสฺส ภาโว ปีติยํ ยถา ทกฺขิยํฯ กีฬนํ กีฬาเยวฯ กิลติฯ

อิล กมฺปเนฯ อิลติฯ เอลํ, เอลาฯ เอตฺถ เอลํ วุจฺจติ โทโสฯ เกนฏฺเฐน? กมฺปนฏฺเฐนฯ โทโสติ เจตฺถ อคุโณ เวทิตพฺโพ, น ปฏิโฆฯ ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

อปิจ เอลํ วุจฺจติ อุทกํฯ ตถา หิ ‘‘เอลมฺพุชํ กณฺฏกิํ วาริชํ ยถา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ นิทฺทิสนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘เอลํ วุจฺจติ อุทก’’นฺติ อาหฯ เอลาติ ลาลา วุจฺจติ ‘‘เอลมูโค’’ติ เอตฺถ วิยฯ อปิจ เอลาติ เขโฬ วุจฺจติ ‘‘สุตฺวา เนลปติํ วาจํ, วาฬา ปนฺถา อปกฺกมุ’’นฺติ เอตฺถ วิยฯ

เอตฺถ เนลปติํ วาจนฺติ เขฬพินฺทุนิปาตวิรหิตํ วจนนฺติ อตฺโถฯ ลาลาเขฬวาจกสฺส ตุ เอลาสทฺทสฺส อญฺญํ ปวตฺตินิมิตฺตํ ปริเยสิตพฺพํฯ อเนกปฺปวตฺตินิมิตฺตา หิ สทฺทาฯ กิํ วา อญฺเญน ปวตฺตินิมิตฺเตน, อิล กมฺปเนติ เอวํ วุตฺตํ กมฺปนํ เอว ลาลาเขฬวาจกสฺส เอลาสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ, ตสฺมา อิลนฺติ ชิคุจฺฉิตพฺพภาเวน กมฺเปนฺติ หทยจลนํ ปาปุณนฺติ ชนา เอตฺถาติ เอลาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ สมานปวตฺตินิมิตฺตาเยว หิ สทฺทา โลกสงฺเกตวเสน นานาปทตฺถวาจกาปิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? หิโนติ คจฺฉตีติ เหตุ, สปฺปติ คจฺฉตีติ สปฺโป, คจฺฉตีติ โคติฯ ตถา อสมานปฺปวตฺตินิมิตฺตาเยว สมานปทตฺถวาจกาปิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? รญฺจตีติ ราชา, ภูมิํ ปาเลตีติ ภูมิปาโล, นเร อินฺทตีติ นรินฺโทติฯ เอส นโย สพฺพตฺถาปิ วิภาเวตพฺโพฯ

อิล คติยํฯ อิลติฯ

หิล หาวกรเณฯ เหลติฯ

สิล อุญฺเฉฯ สิลติฯ

ติล สิเนหเนฯ ติลติฯ ติลํ, เตลํ, ติโลฯ

จิล วสเนฯ จิลติฯ

วล วิลาสเนฯ วลติฯ

ปิล คหเณฯ ปิลติฯ

มิล สิเนหเนฯ มิลติฯ

ผุล สญฺจเล ผรเณ จฯ ผุลติฯ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

วการนฺตธาตุ

วา คติคนฺธเนสุฯ วาติฯ วาโตฯ

วี ปชนกนฺติ อสนขาทน คตีสุฯ ปชนํ จลนํฯ นฺติ อภิรุจิฯ อสนํ ภตฺตปริโภโคฯ ขาทนํ ปูวาทิภกฺขนํฯ คติ คมนํฯ เวติฯ

เว ตนฺตสนฺตาเนฯ วายติฯ ตนฺตวาโยฯ

เว โสสเนฯ วายติฯ

ธิวุ ขิวุ นิทสฺสเนฯ เธวติฯ เขวติฯ

ถิวุ ทิตฺติยํฯ เถวติฯ มธุมธุกา เถวนฺติฯ

ชีว ปาณธารเณฯ ชีวติฯ ชีวิตํ, ชีโว, ชีวิกาฯ อตฺถิ โน ชีวิกา เทว, สา จ ยาทิสกีทิสาฯ ชีวิตํ กปฺเปติฯ

ปิว มิว ติว นิว ถูลิเยฯ ปิวติฯ ปิวโรฯ มิวติฯ ติวติฯ นิวติฯ

เอตฺถ จ ปิวโรติ กจฺฉโป, โย โกจิ วา ถูลสรีโรฯ ตถา หิ ‘‘ปิวโร กจฺฉเป ถูเล’’ติ ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตํฯ

อว ปาลเนฯ อวติฯ พุทฺโธ มม อวตํฯ

ภว คติยํฯ สวติฯ

กว วณฺเณฯ กวติฯ

ขิวุ มเทฯ ขิวติฯ

โธวุ โธวเนฯ โธวติฯ