เมนู

รการนฺตธาตุ

รา อาทาเนฯ ราติฯ

ริ สนฺตาเนฯ เรติฯ เรณุฯ เรณูติ รโชฯ

รุ คติยํ โรสเน จฯ รวติ, วิรวติฯ

รุ สทฺเทฯ โรติ, รวติฯ รโว, อุปรโวฯ รุตมนุญฺญํ รุจิยา จ ปิฏฺฐิฯ รุตนฺติ รวนํ รุตํ, สทฺโทฯ

เร สทฺเทฯ รายติฯ ราฯ รตฺติฯ เอตฺถ จ ราติ สทฺโทฯ รตฺตีติ นิสาสงฺขาโต สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโลฯ รา ติยฺยติ อุจฺฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ

พฺรู วิยตฺติยํ วาจายํฯ อปิ หนฺตฺวา หโต พฺรูติฯ

พฺรวีติ, พฺรุนฺติฯ พฺรูสิ, พฺรูถฯ พฺรูมิ, พฺรูมฯ พฺรูเต, พฺรุวนฺเตฯ พฺรูเส, พฺรุวฺเหฯ พฺรุเว, พฺรุมฺเหฯ

พฺรูตุ, พฺรุวิตุ, พฺรุวนฺตุฯ พฺรูหิ, พฺรูถฯ พฺรูมิ, พฺรูมฯ พฺรูตํ, พฺรุวนฺตํฯ

เอตฺถ จ อมฺพฏฺฐสุตฺเต ‘‘ปุน ภวํ โคตโม พฺรุวิตู’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘พฺรุวิตู’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพตฺถาปิ อุปปริกฺขิตฺวา นโย คเหตพฺโพฯ

พฺรุเวยฺย, พฺรุเว, พฺรุเวยฺยุํฯ พฺรุเวยฺยาสิ, พฺรุเวยฺยาถฯ พฺรุเวยฺยามิ, พฺรุเวยฺยามฯ พฺรุเวถ, พฺรุเวรํฯ พฺรุเวโถ, พฺรุเวยฺยาวฺโหฯ พฺรุเวยฺยํฯ พฺรุเวยฺยามฺเหฯ

ปพฺรูติฯ อนุพฺรูติฯ ปพฺรูตุ, อนุพฺรูตุฯ ปพฺรุเวยฺย, อนุพฺรุเวยฺยฯ เอวํ สพฺพตฺถ ปอนุอุปสคฺเคหิปิ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อาห, อาหุฯ พฺรเว, พฺรวิตฺถ, พฺรวิเรฯ พฺรวิตฺโถ, พฺรวิวฺโหฯ พฺรวิํ, พฺรวิมฺเหฯ ปโรกฺขาวเสน วุตฺตานิฯ

อพฺรวา , อพฺรวูฯ อพฺรโว, อพฺรวตฺถฯ อพฺรวํ, อพฺรวมฺหาฯ อพฺรวตฺถ, อพฺรวตฺถุํฯ อพฺรวเส, อพฺรวฺหํฯ อพฺรวิํ, อพฺรวิมฺหเสฯ หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตานิฯ

อพฺรวิ, อพฺรวุํฯ อพฺรโว, อพฺรวิตฺถฯ อพฺรวิํ, อพฺรวิมฺหาฯ อพฺรวา, อพฺรวูฯ อพฺรวเส, อพฺรวิวฺหํฯ อพฺรวํ, อพฺรวิมฺเหฯ อชฺชตนีวเสน วุตฺตานิฯ

พฺรุวิสฺสติ, พฺรุวิสฺสนฺติฯ อพฺรวิสฺสา, อพฺรวิสฺสํสุฯ เสสํ สพฺพํ เนตพฺพํฯ กมฺมปทํ อปฺปสิทฺธํฯ สเจ ปน สิยา, ‘‘พฺรูยตี’’ติ สิยา ‘‘ลุยติ, ลูยตี’’ติ ปทานิ วิยฯ

ชีร พฺรูหเนฯ พฺรูหนํ วฑฺฒนํฯ ชีรติฯ ชีรํฯ ชีรมาโนฯ ชีรณํฯ อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติฯ

ปูร ปูรเณฯ ปูรติฯ ปูรโตว มโหทธิฯ สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปาฯ ปูริตุํ, ปูริตฺวา, ปูรํ, ปูริตํฯ ปุณฺณํ, ปริปุณฺณํฯ สมฺปุณฺณํ, ปูรณํฯ ปูรโณ กสฺสโปฯ การิเต ‘‘ปารมิโย ปูเรติ, ปูรยติ, ปูราเปติ, ปูราปยติฯ ปูเรตฺวา, ปูรยิตฺวา, ปูราเปตฺวา, ปูราปยิตฺวา, ปริปูเรตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติฯ

โฆร คติปฏิฆาเตฯ คติปฏิฆาตํ คติปฏิหนนํฯ โฆรติฯ

โธร คติจาตุริเยฯ คติจาตุริยํ คติเฉกภาโวฯ โธเรติฯ

สร คติยํฯ สรติ, วิสรติ, อุสฺสรติฯ อุสฺสารณาฯ สโรฯ สํสาโร อิจฺจาทีนิฯ ตตฺถ สโรติ รหโทฯ สํสาโรติ วฏฺฏํ, โย ‘‘ภโว’’ติปิ วุจฺจติฯ

จร จรเณฯ จรติ, วิจรติ, อนุจรติ, สญฺจรติฯ

จร คติภกฺขเนสุฯ จรติ, วิจรติ, อนุจรติ, สญฺจรติ, ปฏิจรติฯ จริยาฯ จริตาฯ จาโรฯ วิจาโรฯ อนุวิจาโรฯ อุปวิจาโรฯ จรณํฯ จารโกฯ โอจรโกฯ พฺรหฺมจริยํ อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ จรตีติ คจฺฉติ, ภกฺขติ วาฯ ตถา หิ จรนฺติ ปทสฺส คจฺฉนฺโต ขาทนฺโต จาติ อตฺถํ วทนฺติ ครูฯ ปฏิจรตีติ ปฏิจฺฉาเทติฯ จารโกติ ตํปเวสิตานํ สตฺตานํ สุขํ จรติ ภกฺขตีติ จารโก, โรโธฯ โอจรโกติ อโธจารีฯ พฺรหฺมจริยนฺติ ทานมฺปิ เวยฺยาวจฺจมฺปิ สิกฺขาปทมฺปิ พฺรหฺมวิหาโรปิ ธมฺมเทสนาปิ เมถุนวิรติปิ สทารสนฺโตโสปิ อุโปสโถปิ อริยมคฺโคปิ สกลํ สาสนมฺปิ อชฺฌาสโยปิ วุจฺจติฯ

กินฺเต วตํ กิํ ปน พฺรหฺมจริยํ,

กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธิชุติพลวีริยูปปตฺติ,

อิทญฺจ เต นาค มหาวิมานํฯ

อหญฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก,

สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;

โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,

สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จฯ

ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ,

ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธิชุติพลวีริยูปปตฺติ,

อิทญฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติ

อิมสฺมิญฺหิ ปุณฺณกชาตเก ทานํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘เกน ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;

เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติฯ

เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;

เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี’’ติ

อิมสฺมิํ องฺกุรเปตวตฺถุมฺหิ เวยฺยาวจฺจํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อิทํ โข ตํ ภิกฺขเว ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี’’ติ อิมสฺมิํ ติตฺติรชาตเก สิกฺขาปทํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ตํ โข ปน ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย…เป.… ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา’’ติ อิมสฺมิํ มหาโควินฺทสุตฺเต พฺรหฺมวิหารา ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตาฯ ‘‘เอกสฺมิํ พฺรหฺมจริยสฺมิํ, สหสฺสํ มจฺจุหายิโน’’ติ เอตฺถ ธมฺมเทสนา ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตาฯ ‘‘ปเร อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจาริโน ภวิสฺสามา’’ติ สลฺเลขสุตฺเต เมถุนวิรติ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตาฯ

มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,

อมฺเห จ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;

อญฺญตฺร ตาห พฺรหฺมจริยํ จราม;

ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มียเร’’ติ

มหาธมฺมปาลชาตเก สทารสนฺโตโส ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ

หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;

มชฺฌิเมน จ เทเวสุ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติ

เอวํ นิมิชาตเก อวีติกฺกมวเสน กโต อุโปสโถ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ

‘‘อิทํ โข ปน ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย…เป.… อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ มหาโควินฺทสุตฺตสฺมิํเยว อริยมคฺโค ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาวเทว มนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’’นฺติ ปาสาทิกสุตฺเต สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘อปิ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;

วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ คามณี’’ติ

เอตฺถ อชฺฌาสโย ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ อิจฺเจวํ –

ทานํ เวยฺยาวฏิยญฺจ, สิกฺขา พฺรหฺมวิหารกา;

ธมฺมกฺขานํ เมถุนตา-วิรติ จ อุโปสโถฯ

สทาเรสุ จ สนฺโตโส, อริยมคฺโค จ สาสนํ;

อชฺฌาสโย จิเม พฺรหฺม-จริยสทฺเทน วุจฺจเรฯ

หุร โกฏิลฺเลฯ หุรติฯ

สร สทฺโทปตาเปสุฯ สรติฯ สโร, สรณํฯ

เอตฺถ จ สโรติ สทฺโทปิ วุจฺจติ อุสุปิฯ สรณนฺติ สรติ อุปตาเปติ หิํสติ สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาปํ ทุกฺขํ ทุคฺคติํ ปริกิเลสญฺจาติ สรณํ, พุทฺธาทิรตนตฺตยํฯ อถ วา สทฺธา ปสนฺนา มนุสฺสา ‘‘อมฺหากํ สรณมิท’’นฺติ สรนฺติ จินฺเตนฺติ, ตํ ตตฺถ จ วาจํ นิจฺฉรนฺติ คจฺฉนฺติ จาติปิ สรณํ

สร จินฺตายํฯ สรติ, สุสรติ อิจฺจปิ ปโยโคฯ อปฺปกฺขรานญฺหิ พหุภาโว อญฺญถาภาโว จ โหติ, ยถา ‘‘ทฺเว, ทุเว, ตณฺหา ตสิณา, ปมฺหํ, ปขุม’’นฺติฯ อนุสฺสรติ, ปฏิสฺสรติฯ สรนฺติ เอตาย สตฺตา, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอตนฺติ สติฯ อนุสฺสติ, ปฏิสฺสติฯ สรตีติ สโตฯ ปุนปฺปุนํ สรตีติ ปฏิสฺสโต

ทฺวร สํวรเณฯ สํวรณํ รกฺขณาฯ ทฺวรติฯ ทฺวารํฯ ทฺวิสทฺทูปปทอรธาตุวเสนปิ อิทํ รูปํ สิชฺฌติฯ ตตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – ทฺวรนฺติ สํวรนฺติ รกฺขนฺติ เอเตนาติ ทฺวารํ, อถ วา ทฺเว กวาฏา อรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติปิ ทฺวารนฺติฯ เคหทฺวารมฺปิ กายทฺวาราทีนิปิ อุปาโยปิ ทฺวารนฺติ วุจฺจติฯ ปาฬิยํ ตุ ‘‘ทฺวารํ ทฺวารา’’ติ จ อิตฺถินปุํสกวเสน ทฺวารสทฺโท วุตฺโตฯ ตถา หิ ‘‘ทฺวารมฺปิ สุรกฺขิตํ โหตี’’ติ จ ‘‘ทฺวาราเปสา’’ติ จ ตสฺส ทฺวิลิงฺคตา วุตฺตาฯ

คร ฆร เสจเนฯ ครติฯ ฆรติฯ ฆรํฯ

ธูร หุจฺฉเนฯ หุจฺฉน โกฏิลฺลํฯ ธูรติฯ

ตร ปฺลวนสรเณสุฯ ตรติฯ ตรณํฯ ติตฺถํฯ ติณฺโณฯ อุตฺติณฺโณฯ โอติณฺโณ อิจฺจาทีนิฯ ตตฺถ ตรณํ วุจฺจติ นาวา, ตรติ อุทกปิฏฺเฐ ปฺลวติ, ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ วา นทิํ เอเตนาติ อตฺเถนฯ

นาวา ปฺลโว ตรํ โปโต, ตรณํ อุตฺตรํ ตถา;

ชลยานนฺติ เอตานิ, นาวานามานิ โหนฺติ ตุฯ

ตร สมฺภเมฯ สมฺภโม อนวฏฺฐานํฯ ตรติฯ ตริโตฯ ตุรงฺโคฯ

เอตฺถ จ ‘‘โส มาสเขตฺตํ ตริโต อวาสริ’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ตริโตติ ตุริโต สมฺภมนฺโตฯ อวาสรินฺติ อุปคจฺฉิํ อุปวิสิํ วาฯ

ชร โรเคฯ เอตฺถ ชรโรโคเยว ‘‘โรโค’’ติ อธิปฺเปโต ปโยควเสนฯ ชรสทฺทสฺส หิ ชรโรเค ปวตฺตนิยมนตฺถํ ‘‘โรเค’’ติ วุตฺตํฯ เตน อญฺโญ โรโค อิธ โรคสทฺเทน น วุจฺจติฯ ชรติฯ ชโรฯ สชฺชโรฯ ปชฺชรโรโคฯ ชเรน ปีฬิตา มนุสฺสาฯ

ยตฺถ ตุ อยํ วโยหานิวาจโก , ตตฺถ ปโยเค ‘‘ชีรติ, ชรา’’ติ จสฺส รูปานิ ภวนฺติฯ

ทร ภเยฯ ทรติฯ ทรีฯ ‘‘พีลาสยา ทรีสยา’’ติ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ทรีติ ภายิตพฺพฏฺเฐน ทรีฯ

ทร อาทรานาทเรสุฯ ทรติ, อาทรติ, อนาทรติฯ อาทโร, อนาทโรฯ

เอตฺถ จ ทรตีติ ทรํ กโรตีติ จ อนาทรํ กโรตีติ จ อตฺโถฯ ยถา หิ อารกาสทฺโท ทูราสนฺนวาจโก, ตถายมฺปิ ทรธาตุ อาทรานาทรวาจโก ทฏฺฐพฺโพฯ ทรสทฺโท จ กายทรเถ จิตฺตทรเถ กิเลสทรเถ จ วตฺตติฯ อยญฺหิ –

อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;

วารินา วิย โอสิญฺจิ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทร’’นฺติ

เอตฺถ กายทรเถ จิตฺตทรเถ จ วตฺตติฯ ‘‘วีตทฺทโร วีตโสโก วีตสลฺโล, สยํ อภิญฺญาย อภาสิ พุทฺโธ’’ติ เอตฺถ ปน กิเลสทรเถ วตฺตติฯ วีตทฺทโรติ หิ อคฺคมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา วิคตกิเลสทรโถติ อตฺโถฯ

นร นยเนฯ นรติฯ นโร, นารีฯ

เอตฺถ นโรติ ปุริโสฯ โส หิ นรติ เนตีติ นโรฯ ยถา ปฐมปกติภูโต สตฺโต ทตราย ปกติยา เสฏฺฐฏฺเฐน ปุริ อุจฺจาฏฺฐาเน เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโสติ วุจฺจติ, เอวํ นยนฏฺเฐน นโรติ วุจฺจติฯ ปุตฺตภาตุภูโตปิ หิ ปุคฺคโล มาตุเชฏฺฐภคินีนํ เนตุฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, ปเคว อิตโร อิตราสํฯ นารีติ นเรน โยคโต, นรสฺสายนฺติ วา นารีฯ

อปรมฺเปตฺถ นรสทฺทสฺส นิพฺพจนํ, นริยติ สเกน กมฺเมน นิยฺยตีติ นโร, สตฺโต มนุสฺโส วาฯ ‘‘กมฺเมน นิยฺยเตโอ โลโก’’ติ หิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นรสทฺทสฺส ตาว ปุริสวจเน ‘‘นรา จ อถ นาริโย’’ติ นิทสฺสนํฯ สตฺตมนุสฺสวจเน ปน ‘‘พุทฺโธ อยํ เอทิสโก นรุตฺตโมฯ อาโมทิตา นรมรู’’ติ จ นิทสฺสนํ, ตสฺมา ‘‘นโรติ ปุริโส, นโรติ สตฺโต, นโรติ มนุสฺโส’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ยถาสมฺภวํ อตฺโถ สํวณฺเณตพฺโพฯ

หร หรเณฯ หรณํ ปวตฺตนํฯ หรติฯ สาวตฺถิยํ วิหรติฯ วิหาสิฯ วิหํสุฯ วิหริสฺสติฯ อปฺปมตฺโต วิหิสฺสติฯ โวหรติฯ สํโวหรติ. สพฺโพ หรติ วาฯ รูปิยสํโวหาโร, รูปิยสพฺโพหาโร วาฯ ปาฏิหาริยํฯ ปีติปาโมชฺชหาโรฯ วิหาโรฯ โวหาโรฯ อภิหาโรฯ จิตฺตํ อภินีหรติฯ สาสเน วิหรํ, วิหรนฺโต, วิหรมาโนฯ วิหาตพฺพํ, วิหริตุํฯ วิหริตฺวาฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺถ ปาฏิหาริยนฺติ สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปาฏิหาริยํฯ ปฏีติ หิ อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ วิยฯ วิหาโรติ ฐานนิสชฺชาทินา วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร, ภิกฺขูนํ อาวาโสฯ วิหรณํ วา วิหาโร, วิหรณกฺริยาฯ โวหาโรติ พฺยวหาโรปิ ปณฺณตฺติปิ วจนมฺปิ เจตนาปิฯ ตตฺถ

โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โวหารํ อุปชีวติ;

เอวํ วาเสฏฺฐ ชานาติ, วาณิโช โส นพฺราหฺมโณ’’ติฯ

อยํ พฺยวหารโวหาโร นามฯ ‘‘สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร’’ติ อยํ ปณฺณตฺติโวหาโร นามฯ ตถา ตถา โวหรนฺติ ปรามสนฺตีติ อยํ วจนโวหาโร นามฯ ‘‘อฏฺฐ อริยโวหารา, อฏฺฐ อนริยโวหารา’’ติ อยํ เจตนาโวหาโร นามฯ อิจฺเจวํ –

พฺยวหาเร วจเน จ, ปณฺณตฺติเจตนาสุ จ;

โวหารสทฺโท จตูสุ, อิเมสฺวตฺเถสุ ทิสฺสติฯ

หร อปนยเนฯ อปนยนํ นีหรณํฯ โทสํ หรติฯ นีหรติฯ นีหาโร, ปริหรติฯ ปริหาโรฯ รโชหรณํฯ สพฺพโทสหโร ธมฺโมฯ ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺเข ติตฺถิเย หรตีติ ปาฏิหาริยํฯ มตฺตาวณฺณเภเทเนตฺถ ‘‘ปาฏิเหรํ ปาฏิหีรํ ปาฏิหาริย’’นฺติ ตีณิ ปทรูปานิ, ภวนฺติฯ

หร อาทาเนฯ อทินฺนํ หรติฯ หริสฺสติฯ หาหิติ อิจฺจปฯ ‘‘ขราชินํ ปร สุญฺจ, ขาริกาชญฺจ หาหิตี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ อาหรติ, อวหรติ, สํหรติ, อปหรติ, อุปหรติ, ปหรติ, สมฺปหรติ, สมาหรติฯ มโนหโร ปาสาโทฯ ปรสฺสหรณํฯ อาหาโร, อวหาโร, สํหาโร, อุปหาโร, สมฺปหาโร, สมาหาโรฯ หริยฺยติ, อาหริยฺยติฯ อาหริยฺยนฺติฯ อาหฏํ, หริตุํ, อาหริตุํ, อาหริตฺวา, อาหริตฺวานฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

ธร ธรเณฯ ธรณํ วิชฺชมานตาฯ ธรติฯ ธรเต สตฺถุสาสนํฯ

ธร อวิทฺธํสเนฯ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธรติฯ

ขร ขเยฯ ขรติฯ ขรณํฯ นกฺขรนฺติ น ขิยฺยนฺตีติ อกฺขรานิฯ นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานีติ โปราณาฯ

ชาครนิทฺทกฺขเย ชาครติฯ ชาคโร, ชาครณํ, ชาครํฯ ทีฆา ชาครโต รตฺติฯ ชาครมาโนฯ อยญฺจ ธาตุ ตนาทิคณํ ปตฺวา ‘‘ชาคโรติ, ปฏิชาคโรตี’’ติ รูปานิ ชเนติฯ

อีร วจเน คติกมฺปเนสุ จฯ อีรติฯ อีริตํฯ เอริตํฯ สมีรโณฯ ชิเนริโต ธมฺโมฯ กุปฺปนฺติ วาตสฺสปิ เอริตสฺสฯ

ตตฺถ สมีรโณติ วาโตฯ โส หิ สมีรติ วายติ, สมีเรติ จ รุกฺขสาขาปณฺณาทีนิ สุฏฺฐุ กมฺเปตีติ ‘‘สมีรโณ’’ติ วุจฺจติฯ

หเร ลชฺชายํฯ อลุตฺตนฺโตยเมการนฺโต ธาตุ, คิเล ปีติกฺขเยติ ธาตุ วิยฯ หรายติฯ หรายนํฯ อฏฺฏียามิ หรายามิฯ

เอตฺถ หรายตีติ ลชฺชติ, หิริํ กโรตีติ อตฺโถฯ

ปร ปาลนปูรเณสุฯ ‘‘ปรติ, ปรโม’’ติมสฺส รูปานิ, นร นยเนติ ธาตุสฺส ‘‘นรติ นโร’’ติ รูปานิ วิยฯ

ตตฺถ ปรตีติ ปาเลติ, ปูรติ วาฯ สุทฺธกตฺตุวเสนิทํ ปทํ วุตฺตํฯ เหตุกตฺตุวเสน หิ ‘‘ปาเรติ ปารยตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ ปรโมติ ปาลโก ปูรโก วาฯ เอตฺถ จ ‘‘ปารมี’’ติ ปทํ เอตสฺสตฺถสฺส สาธกํฯ ตถา หิ ปารมีติ ปรติ, ปาเรติ จาติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปาลโก ปูรโก จ มหาโพธิสตฺโตฯ ปรมสฺส อิทํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยาฯ ครูหิ ปน ‘‘ปูเรตีติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปูรโก ปาลโก จา’’ติ วุตฺตํ, ตํ วีมํสิตพํฯ

วร วรเณฯ วรติฯ วารโณ, วรุโณฯ

คิร นิคฺคิรโณฯ นิคฺคิรณํ ปคฺฆรณํฯ คิรติ, คิริฯ

เอตฺถ คิรีติ ปพฺพตา, โย ‘เสโล’’ติอาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิ กถิยติฯ โส หิ สนฺธิสงฺขาเตหิ ปพฺเพหิ จิตตฺตา ปพฺพมสฺส อตฺถีติ ปพฺพโตฯ หิมวมนาทิวเสน ชลสฺส สารภูตานํ เภสชฺชาทิวตฺถูนญฺจ คิรณโต คิรีติ วุจฺจติฯ

อิมานิ ปนสฺส นามานิ –

ปพฺพโต อจโล เสโล, นโค คิริ มหีธโร;

อทฺทิ สิลุจฺจโย จาติ, คิริปณฺณตฺติโย อิมาฯ

สุร อิสฺสริยทิตฺตีสุฯ สุรติฯ สุโร, อสุโรฯ

ตตฺร สโรติ สุรติ อีสติ เทวิสฺสริยํ ปาปุณาติ วิโรจติ จาติ สุโรฯ สุนฺทรา รา วาจา อสฺสาติ วา สุโร, เทโวฯ เทวาภิธานานิ ทิวาทิคเณ ปกาเสสฺสามฯ อสุโรติ เทโว วิย น สุรติ น อีสติ น วิโรจติ จาติ อสุโรฯ สุรานํ วา ปฏิปกฺโข มิตฺตปฏิปกฺขา อมิตฺตา วิยาติ อสุโร, ทานโว, โย ‘‘ปุพฺพเทโว’’ติปิ วุจฺจติฯ ตถา หิ กุมฺภชาตเก วุตฺตํ –

‘‘ยํ เว ปิวิตฺวา ปุพฺพเทวา ปมตฺตา,

ติทิวา จุตา สสฺสติยา สมายา;

ตํ ตาทิสํ มชฺชมิมํ นิรตฺถํ,

ชานํ มหาราช กถํ ปิเวยฺยา’’ติฯ

สคาถาวคฺคสํวณฺณนายํ ปน ‘‘น สุรํ ปิวิมฺห, น สุรํ ปิวิมฺหา’ติ อาหํสุ, ตโต ปฏฺฐาย อสุรา นาม ชาตา’’ติ วุตฺตํฯ

อิมานิ ตทภิธานานิ –

อสุโร ปุพฺพเทโว จ, ทานโว เทวตาริ ตุ;

นามานิ อสุรานนฺติ, อิมานิ นิทฺทิเส วิทูฯ

ปาโก อิติ ตุ ยํ นามํ, เอกสฺส อสุรสฺส ตุ;

ปณฺณตฺตีติปิ เอกจฺเจ, ครโว ปน อพฺรวุํฯ

กุร สทฺเท อกฺโกเส จฯ กุรติฯ กุรโร, กุรรีฯ กุมฺโม, กุมฺมีฯ

ขุร เฉทเน วิเลขเน จฯ ขุรติฯ ขุโรฯ

มุร สํเวฐเนฯ มุรติฯ มุโร, โมโรฯ

ฆุร อภิมตฺต สทฺเทสุฯ ฆุรติฯ โฆโรฯ

ปุร อคฺคคมเนฯ อคฺคคมนํ นาม ปธานคมนํ, ปฐมเมว คมนํ วาฯ ปุรติฯ ปุรํ, ปุรีฯ อวาปุรติฯ อวาปุเรตํ อมตสฺส ทฺวารํฯ อวาปุรณํ อาทาย คจฺฉติฯ

ตตฺถ ปุรนฺติ ราชธานีฯ ตถา หิ ‘‘นครํ ปุรํ ปุรี ราชธานี’’ติ เอเต ปริยายาฯ ‘‘เอโส อาฬาริโก โปโส, กุมารี ปุรมนฺตเร’’ติอาทีสุ ปน เคหํ ‘‘ปุร’’นฺติ วุจฺจติฯ ปธานตาย ปุรโต ปุรโต คมเนน คนฺตพฺพนฺติ ปุรํ, ราชธานี เจว เคหญฺจฯ อวาปุรณนฺติ อวาปุรนฺติ วิวรนฺติ ทฺวารํ เอเตนาติ อวาปุรณํ, ยํ ‘‘กุญฺจิกา’’ติปิ ‘‘ตาโฬ’’ติปิ วุจฺจติฯ อวาปุรตีติอาทีสุ อว อาอิจฺจุโภ อุปสคฺคาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

ผร ผรเณฯ ผรณํ นาม พฺยาปนํ คมนํ วาฯ สมํ ผรติ สีเตนฯ อาหารตฺถํ ผรติฯ ผรณํฯ

คร อุคฺคเมฯ ครติฯ ครุฯ

ครูติ มาตาปิตาทโย คารวยุตฺตปุคฺคลาฯ เต หิ ครนฺติ อุคฺคจฺฉนฺติ อุคฺคตา ปากฏา โหนฺตีติ ครูติ วุจฺจนฺติฯ อปิจ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ภาริยฏฺเฐน ครูติ วุจฺจนฺติฯ ครุสทฺโท ‘‘อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ, ภวญฺหิ เม อญฺญตโร ครูน’’นฺติ เอตฺถ มาตาปิตูสุ ทิสฺสติฯ ‘‘สนรามรโลกครุ’’นฺติ เอตฺถ สพฺพโลกาจริเย สพฺพญฺญุมฺหิฯ อปิจ ครุสทฺโท อญฺเญสฺวตฺเถสุปิ ทิสฺสติฯ สพฺพเมตํ เอกโต กตฺวา อตฺริทํ วุจฺจติ –

มาตาปิตาจริเยสุ, ทุชฺชเร อลหุมฺหิ จ;

มหนฺเต จุคฺคเต เจว, นิเฉกาทิกเรสุ จ;

ตถา วณฺณวิเสเสสุ, ครุสทฺโท ปวตฺตติฯ

เกจิ ปนาจริยา ‘‘ครุ ครู’’ติ จ ทฺวิธา คเหตฺวา ภาริยวาจกตฺเต ครุสทฺโท ฐิโตฯ อาจริยวาจกตฺเต ปน คุรุสทฺโทติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ปาฬิวิสเย หิ สพฺเพสมฺปิ ยถาวุตฺตานํ อตฺถานํ วาจกตฺเต ครุสทฺโทเยว อิจฺฉิตพฺโพ, การสฺส อาการภาเว ‘‘คารว’’นฺติ สวุทฺธิกสฺส ตทฺธิตนฺตปทสฺส ทสฺสนโตฯ สกฺกฏภาสาวิสเย ปน คุรุสทฺโทเยว อิจฺฉิตพฺโพ, อุการสฺส วุทฺธิภาเว อญฺญถา ตทฺธิตนฺตปทสฺส ทสฺสนโตฯ

มร ปาณจาเคฯ มรติฯ มตฺตุํฯ มริตฺวาฯ เหตุกตฺตริ ‘‘ปุริโส ปุริสํ มาเรติ, มารยติฯ ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ มาราเปติ, มาราปยติฯ ปุริโส ปุริสํ มาเรตุํ มาเรตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ รูปานิฯ มจฺโจฯ มรุฯ มรณํ, มจฺจุฯ มฏฺฏุฯ มาโรฯ

ตตฺถ มตฺตุนฺติ มริตุํฯ ตถา หิ อลีนสตฺตุชาตเก ‘‘โย มตฺตุมิจฺเฉ ปิตุโน ปโมกฺขา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ

มจฺโจติ มริตพฺพสภาวตาย ‘‘มจฺโจ’’ติ ลทฺธนาโม สตฺโต มรูติ ทีฆายุโกปิ สมาโน มรณสีโลติ มรุ, เทโวฯ มรณนฺติ จุติฯ

มรณํ อนฺตโก มจฺจุ, หินฺทํ กาโล จ มฏฺฏุ จ;

นิกฺเขโป จุติ เจตานิ, นามานิ มรณสฺส เวฯ

มาโรติ สตฺตานํ กุสลํ มาเรตีติ มาโร, กามเทโวฯ

อิมานิสฺส นามานิ –

มาโร นมุจิ กณฺโห จ, วสวตฺติ ปชาปติ;

ปมตฺตพนฺธุ มทฺทโน, ปาปิมา ทพฺพโกปิ จ;

กนฺทปฺโป จ รติปติ, กาโม จ กุสุมายุโธฯ

อญฺเญ อญฺญานิปิ นามานิ วทนฺติ, ตานิ สาสนานุโลมานิ น โหนฺตีติ อิธ น ทสฺสิตานิฯ อฏฺฐกถาสุ ปน ‘‘มาโร, นมุจิ, กณฺโห, ปมตฺตพนฺธู’’ติ จตฺตาโรว นามานิ อาคตานิฯ

เอตฺถ จ มาโรติ เทวปุตฺตมาเรน สทฺธิํ ปญฺจ มารา กิเลสมาโร ขนฺธมาโร อภิสงฺขารมาโร มจฺจุมาโร เทวปุตฺตมาโรติฯ

ธร อวตฺถาเนฯ ธรติฯ

ภร โปสเนฯ ภรติฯ ภริโต, ภตฺตาฯ

ถร สนฺถรเณฯ ถรติ, สนฺถรติฯ สนฺถรณํฯ

ทร วิทารเณฯ ภูมิํ ทรติฯ กุทาโลฯ

ทร ทาเหฯ กาโย ทรติฯ ทโร, ทรโถฯ

ติร อโธคติยํฯ ติรติฯ ติรจฺฉาโน, ติรจฺฉา วาฯ

อร คติยํฯ อรติฯ อตฺถํ, อตฺโถ, อุตุฯ

เอตฺถ อตฺถํ วุจฺจติ นิพฺพานํฯ ตํ ตํ สตฺตกิจฺจํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

ลการนฺตธาตุ

ลา อาทาเนฯ ลาติฯ ลานํ, ครุโฬ, สีหโฬ, ราหุโล, กุสลํ, พาโล, มหลฺลโก, มหลฺลิกาฯ

ตตฺร ครุโฬติ ครุํ ลาติ อาททาติ คณฺหาตีติ ครุโฬ, โย ‘‘สุปณฺโณ, ทิชาธิโป, นาคาริ, กโรฏี’’ติ จ วุจฺจติฯ สีหโฬติ สีหํ ลาติ อาททาติ คณฺหาตีติ สีหโฬ, ปุพฺพปุริโสฯ ตพฺพํเส ชาตา เอตรหิ สพฺเพปิ สีหฬา นาม ชาตาฯ

ราหุโลติอาทีสุ ปน ราหุ วิย ลาติ คณฺหาตีติ ราหุโล, โก โส? สิกฺขากาโม อายสฺมา ราหุลภทฺโท พุทฺธปุตฺโตฯ ตสฺส หิ ชาตทิวเส สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺตสฺส เม ตุฏฺฐิํ นิเวเทถา’’ติ อุยฺยาเน กีฬนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส สาสนํ ปหิณิฯ โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ปุตฺตสฺส หิ ชายนํ ราหุคฺคโห วิย โหติฯ ตณฺหากิลิสฺสนตาปาทนโต พาฬฺเหน จ สงฺขลิกาทิพนฺธเนน พนฺธํ วิย โหติ มุจฺจิตุํ อปฺปทานโตติ ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ราชา ‘‘กิํ เม ปุตฺโต อวจา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย เม นตฺตา ‘ราหุโล’ ตฺเวว โหตู’’ติ อาห, ตโต ปฏฺฐาย กุมาโร ราหุโล นาม ชาโตฯ