เอตฺถ จ ยํ นิรุตฺติลกฺขณํ อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพํ สิยา, ตํ อุปริ รูปนิปฺผาทนาธิกาเร อุทาหรเณหิ สทฺธิํ ปกาเสสฺสามฯ

อิธ สารมเต มุนิราชมเต,

ปรมํ ปฏุตํ สุชโน ปิหยํ;

วิปุลตฺถธรํ ธนินีติมิมํ,

สตตํ ภชตํ มติสุทฺธกรํฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญุนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สรวคฺคปญฺจกนฺติโก นาม ธาตุวิภาโค

ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโทฯ

16. ภูวาทิคณิกปริจฺเฉท

อิโต ปรํ อวคฺคนฺตา, มิสฺสกา เจว ธาตุโย;

วกฺขามิ ธาตุเภทาทิ-กุสลสฺส มตานุคาฯ

ยการนฺตธาตุ

ยา คติปาปุเณสุฯ ยาติ, ยนฺติฯ ยาตุ, ยนฺตุฯ เยยฺย, เยยฺยุํ, อนุปริเยยฺยุํฯ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ยนฺโต ปุริโสฯ ยนฺตี อิตฺถีฯ ยนฺตํ กุลํฯ ยานํ, อุปยานํ, อุยฺยานํ อิจฺจาทีนิฯ ทิวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ยายติ, ยายนฺตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

ตตฺร ยานนฺติอาทีสุ ยนฺติ เอเตนาติ ยานํ, รถสกฏาทิฯ อุปยนฺติ เอเตน อิสฺสรสฺส วา ปิยมนาปสฺส วา สนฺติกํ คจฺฉนฺตีติ อุปยานํ, ปณฺณาการํฯ

‘‘อุปยานานิ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยิ คเต’’ติ เอตฺถ หิ ปณฺณาการานิ ‘‘อุปยานานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ สมฺปนฺนทสฺสนียปุปฺผผลาทิตาย อุทฺธํ โอโลเกนฺตา ยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อุยฺยานํฯ

พฺยา อุมฺมีสเนฯ พฺยาติ, พฺยนฺติฯ พฺยาสิ, พฺยาถฯ พฺยามิ, พฺยามฯ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ตตฺร ปนายํ ปาฬิ ‘‘ยาว พฺยาติ นิมฺมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติฯ ตตฺถ ยาว พฺยาตีติ ยาว อุมฺมีสติ, ปุราณภาสา เอสา, อยญฺหิ ยสฺมิํ กาเล โพธิสตฺโต จูฬโพธิปริพฺพาชโก อโหสิ, ตสฺมิํ กาเล มนุสฺสานํ โวหาโรฯ

ยุ มิสฺสเน คติยญฺจฯ โยติ, ยวติฯ อายุ, โยนิฯ

ตตฺถ ‘‘อายู’’ติ อาสทฺโท อุปสคฺโคฯ อายวนฺติ มิสฺสีภวนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุฯ อถ วา อายวนฺติ อาคจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ ตสฺมิํ สติ อรูปธมฺมาติ อายุฯ ตถา หิ อฏฺฐสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อายวนฏฺเฐน อายุฯ ตสฺมิญฺหิ สติ อรูปธมฺมา อายวนฺติ อาคจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อายูติ วุจฺจตี’’ติฯ ‘‘อายุ, ชีวิตํ, ปาโณ’’ อิจฺเจเต ปริยายา โลกโวหารวเสนฯ อภิธมฺมวเสน ปน ‘‘ฐิติ ยปนา ยาปนา ชีวิตินฺทฺริยํ’’ อิจฺเจเตปิ เตเหว สทฺธิํ ปริยายาฯ โยนีติ อณฺฑชาทีนํ อณฺฑชาทีหิ สทฺธิํ ยาย มิสฺสีภาโว โหติ, สา โยนิฯ อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ ‘‘ยวนฺติ เอตฺถ สตฺตา เอกชาติสมนฺวเยน อญฺญมญฺญํ มิสฺสกา โหนฺตีติ โยนิ’’ อิติฯ เอตฺถ จ โยนิสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเตฯ โยนีติ ขนฺธโกฏฺฐาสสฺสปิ การณสฺสปิ ปสฺสาวมคฺคสฺสปิ นามํฯ ‘‘จตสฺโส นาคโยนิโยฯ จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย’’ติ เอตฺถ หิ ขนฺธโกฏฺฐาโส โยนิ นามฯ

‘‘โยนิ เหสา ภูมิช ผลสฺส อธิคมายา’’ติ เอตฺถ การณํฯ ‘‘น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภว’’นฺติ เอตฺถ ปสฺสาวมคฺโคฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

ขนฺธานญฺจาปิ โกฏฺฐาเส, มุตฺตมคฺเค จ การเณ;

อิเมสุ ตีสุ อตฺเถสุ, โยนิสทฺโท ปวตฺตติฯ

พฺเย สํวรเณฯ พฺยายติฯ

พฺเย ปวตฺติยํฯ พฺเยติ สหพฺโยฯ

เอตฺถ สหพฺโยติ สห พฺเยติ สห ปวตฺตตีติ สหพฺโย, สหาโย, เอกภวูปโค วาฯ ตถา หิ ‘‘ตาวติํสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปนฺโน’’ติอาทีสุ เอกภวูปโค ‘‘สหพฺโย’’ติ วุจฺจติฯ

หย คติยํฯ หยติฯ หโยฯ หโยติ อสฺโสฯ โส หิ หยติ สีฆํ คจฺฉตีติ หโยติ วุจฺจติฯ อิมานิ ปนสฺส นามานิ –

อสฺโส ตุรงฺโค ตุรโค, วาชี วาโห หโยปิ จ;

ตพฺเภทา สินฺธโว เจว, โคโช อสฺสตโรปิ จฯ

การณาการณญฺญู ตุ, อาชานีโย หยุตฺตโม;

โฆฏโก ตุ ขฬุงฺกสฺโส, วฬโวติ จ วุจฺจติ;

อสฺสโปโต กิโสโรติ, ขฬุงฺโกติปิ วุจฺจติ;

หริย คติเคลญฺเญสุฯ หริยติฯ

อย วย ปย มย ตย จย รย คติยํฯ อยติฯ วยติฯ ปยติฯ มยติฯ ตยติฯ จยติฯ รยติฯ อโย, สมโย, วโย, ปโย, รโยฯ มยตยจยธาตูนํ นามิกปทานิ อุปปริกฺขิตพฺพานิฯ

ตตฺถ อโยติ กาฬโลหํ, อยติ นานากมฺมารกิจฺเจสุ อุปโยคํ คจฺฉตีติ อโยฯ วโยติ ปฐมวยาทิอายุโกฏฺฐาโส, วยติ ปริหานิํ คจฺฉตีติ วโยฯ ปโยติ ขีรสฺสปิ อุทกสฺสปิ นามํ, ปยติ ชเนน ปาตพฺพภาวํ คจฺฉตีติ ปโยฯ รโยติ เวโค, โย ‘‘ชโว’’ติปิ วุจฺจติ, ตสฺมา รยนํ ชวนํ รโยฯ เอตฺถ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต อห นิพฺพจเนนฯ สมยสทฺโท –

สมวาเย ขเณ กาเล, สมเย เหตุทิฏฺฐิสุ;

ปฏิลาเภ ปหาเน จ, ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติฯ

ตถา หิ ‘‘อปฺเปว นาม สฺเวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายา’’ติ เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถฯ ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ ขโณฯ ‘‘อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย’’ติอาทีสุ กาโลฯ ‘‘มหาสมโย ปวนสฺมิ’’นฺติอาทีสุ สมูโหฯ ‘‘สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสี’’ติอาทีสุ เหตุฯ ‘‘เตน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม ปฏิวสตี’’ติอาทีสุ ทิฏฺฐิฯ

‘‘ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถ, โย จตฺโถ สมฺปรายิโก;

อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติ

อาทีสุ ปฏิลาโภฯ ‘‘สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา’’ติอาทีสุ ปหานํฯ ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ’’ติอาทีสุ ปฏิเวโธฯ เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจโก สมยสทฺโท เอวาติ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรปิ สอุปสคฺโค อภิสมยสทฺโท วุตฺโตฯ

ตตฺถ สหการีการณตาย สนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโยฯ สเมติ สมาคจฺฉติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ เอตฺถ ตทาธารปุคฺคโลติ สมโย, ขโณฯ สเมนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา สงฺคจฺฉนฺติ ธมฺมา สหชาตธมฺเมหิ อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโลฯ ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหริยตีติฯ สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺฐานนฺติ สมโย, สมูโห, ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติฯ อวยวสหาวฏฺฐานเมว หิ สมูโหฯ ปจฺจยนฺตรสมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, เหตุ, ยถา ‘‘สมุทโย’’ติฯ สเมติ สํโยชนภาวโต สมฺพนฺธา เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สํยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย, ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺติฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภฯ สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโม อปฺปวตฺตีติ สมโย, ปหานํฯ ญาเณน อภิมุขํ สมฺมา เอตพฺโพ อธิคนฺตพฺโพติ สมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโว, อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ สมโยฯ ยถาภูตสภาวาวโพโธฯ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

นนุ จ อตฺถมตฺตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตีติ น เอเกน สทฺเทน อเนเก อตฺถา อภิธียนฺตีติ? สจฺจเมตํ สทฺทวิเสเส อเปกฺขิเตฯ สทฺทวิเสเส หิ อเปกฺขมาเน เอเกน สทฺเทน อเนกตฺถาภิธานํ น สมฺภวติฯ น หิ โย กาลตฺโถ สมยสทฺโท, โสเยว สมูหาทิอตฺถํ วทติฯ เอตฺถ ปน เตสํ เตสํ อตฺถานํ สมย สทฺทวจนียตา สามญฺญมุปาทาย อเนกตฺถตา สมยสทฺทสฺส วุตฺตาฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺถุทฺธาเร อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ

อิโต ยาโต อยโต จ, นิปฺผตฺติํ สมุทีรเย;

วิญฺญู สมยสทฺทสฺส, สมวายาทิวาจิโนฯ

อิโต ยาโต อยโต จ, สมานตฺเถหิ ธาตุหิ;

เอวํ สมานรูปานิ, ภวนฺตีติ จ อีรเยฯ

นย รกฺขเณ จฯ จกาโร คติเปกฺขโกฯ นยติฯ นโยฯ นโยติ นยนํ คมนนฺติ นโย, ปาฬิคติฯ นยนฺติ วา รกฺขนฺติ อตฺถํ เอเตนาติ นโย, ตถตฺตนยาทิฯ

ทย ทานคติหิํสาทานรกฺขาสุฯ ทยติฯ ทยาฯ

ทยาติ เมตฺตาปิ วุจฺจติ กรุณาปิฯ ‘‘ทยาปนฺโน’’ติ เอตฺถ หิ เมตฺตา ‘‘ทยา’’ติ, เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโนติ หิ อตฺโถฯ ‘‘อทยาปนฺโน’’ติ เอตฺถ ปน กรุณา ‘‘ทยา’’ติ วุจฺจติฯ นิกฺกรุณตํ อาปนฺโนติ หิ อตฺโถฯ เอวํ ทยาสทฺทสฺส เมตฺตากรุณาสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ อภิธมฺมฏีกายํ วุตฺตํ ‘‘ทยาสทฺโท ยตฺถ ยตฺถ ปวตฺตติ, ตตฺถ ตตฺถ อธิปฺปายวเสน โยเชตพฺโพฯ ทยาสทฺโท หิ อนุรกฺขณตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย จ กรุณาย จ ปวตฺตตี’’ติฯ

วจนตฺโถ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ – ทยติ ททาติ สตฺตานํ อภยํ เอตายาติ ทยาฯ ทยติ คจฺฉติ วิภาคํ อกตฺวา ปาปกลฺยาณชเนสุ สมํ วตฺตติ, สีเตน สมํ ผรนฺตํ รโชมลญฺจ ปวาเหนฺตํ อุทกมิวาติปิ ทยา, เมตฺตาฯ ทยติ วา หิํสติ การุณิกํ ยาว ยถาธิปฺเปตํ ปรสฺส หิตนิปฺผตฺติํ น ปาปุณาติ, ตาวาติ ทยาฯ ทยติ อนุคฺคณฺหาติ ปาปชนมฺปิ สชฺชโน เอตายาติปิ ทยาฯ ทยติ อตฺตโน สุขมฺปิ ปหาย เขทํ คณฺหาติ สชฺชโน เอตายาติ ทยาฯ ทยนฺติ คณฺหนฺติ เอตาย มหาโพธิสตฺตา พุทฺธภาวาย อภินีหารกรณกาเล หตฺถคตมฺปิ อรหตฺตผลํ ฉฑฺเฑตฺวา สํสารสาครโต สตฺเต สมุทฺธริตุกามา อนสฺสาสกรํ อติภยานกํ มหนฺตํ สํสารทุกฺขํ, ปจฺฉิมภเว จ สห อมตธาตุปฏิลาเภน อเนกคุณสมลงฺกตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจาติปิ ทยา, กรุณาฯ กรุณามูลกา หิ สพฺเพ พุทฺธคุณาฯ

อปโร นโย – ทยนฺติ อนุรกฺขนฺติ สตฺเต เอตาย, สยํ วา อนุทยติ, อนุทยมตฺตเมว วา เอตนฺติ ทยา, เมตฺตา เจว กรุณา จฯ กิญฺจิ ปโยคเมตฺถ กถยาม ‘‘เสยฺยถาปิ คหปติ คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา มํสเปสิํ อาทาย ทเยยฺยฯ ปุตฺเตสุ มทฺที ทเยสิ, สสฺสุยา สสุรมฺหิ จฯ ทยิตพฺโพ รเถสภ’’ฯ ตตฺถ ทเยยฺยาติ อุปฺปติตฺวา คจฺเฉยฺย, คตฺยตฺถวเสเนตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทเยสีติ เมตฺตจิตฺตํ กเรยฺยาสิฯ ทยิตพฺโพติ ปิยายิตพฺโพฯ อุภยมฺเปตํ วิวรณํ รกฺขณตฺถํ อนฺโตคธํ กตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อูยี ตนฺตสนฺตาเนฯ อูยติฯ อูโต, อูตวาฯ

ปูยี วิสรเณ ทุคฺคนฺเธ จฯ ปูยติฯ ปูโต, ปูตวาฯ ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน, โย นโร อุปนยฺหติฯ

กนุยี สทฺเทฯ กนุยติฯ กนุโต, กนุตวาฯ

ขมาย วิธูนเนฯ ขมายติฯ ขมาโต, ขมาตวาฯ

ผายิ ปายิ วุทฺธิยํฯ ผายติฯ ผีโต, ผตวาฯ

ตตฺถ ตตวนฺตุปจฺจยา, ยการโลโป, ธาตฺวนฺตสฺส สรสฺส อิการาเทโส จ ทฏฺฐพฺโพฯ เอส นโย ‘‘ปูโต ปูตวา’’ติอาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ ทฏฺฐพฺโพฯ ปายติฯ ปาโยฯ อปาโยฯ เอตฺถ จ นตฺถิ ปาโย วุทฺธิ เอตฺถาติ อปาโยฯ อถ วา ปน อยโต สุขโต อเปโตติ อปาโยติปิ นิพฺพจนียํฯ อปาโยติ จ นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย อสุรกาโยติ จตฺตาโร อปายาฯ

ตายุ สนฺตานปาลเนสุฯ ตายติฯ ตายนํฯ ทิวาทิคเณ ปน ตา ปาลเนติ ธาตุํ ปสฺสถ, ตสฺส ‘‘ตายติ ตาณ’’นฺติ รูปานิฯ อุภเยสํ กฺริยาปทํ สมํฯ อการยการปจฺจยมตฺเตเนว นานตฺตํ, นามิกปทานิ ปน วิสทิสานิ ‘‘ตายนํ, ตาณ’’นฺติฯ

จายุ ปูชานิสามเนสุฯ ปูชา ปูชนาฯ นิสามนํ โอโลกนํ สวนญฺจ วุจฺจติฯ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิฯ นิสามยถ สาธโว’’ติ จ อาทีสุ หิ โอโลกนสวนานิ นิสามนสทฺเทน วุตฺตานิฯ อปิจ ญาเณน อุปปริกฺขณมฺปิ นิสามนเมวาติ คเหตพฺพํฯ จายติ, อปจายติฯ อนคาเร ปพฺพชิเต, อปเจ พฺรหฺมจาริเยฯ เย วุทฺธมปจายนฺติฯ อปจิติํ ทสฺเสติฯ นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโนฯ

ยการนฺตธาตุรูปานิฯ

รการนฺตธาตุ

รา อาทาเนฯ ราติฯ

ริ สนฺตาเนฯ เรติฯ เรณุฯ เรณูติ รโชฯ

รุ คติยํ โรสเน จฯ รวติ, วิรวติฯ

รุ สทฺเทฯ โรติ, รวติฯ รโว, อุปรโวฯ รุตมนุญฺญํ รุจิยา จ ปิฏฺฐิฯ รุตนฺติ รวนํ รุตํ, สทฺโทฯ

เร สทฺเทฯ รายติฯ ราฯ รตฺติฯ เอตฺถ จ ราติ สทฺโทฯ รตฺตีติ นิสาสงฺขาโต สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโลฯ รา ติยฺยติ อุจฺฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติฯ

พฺรู วิยตฺติยํ วาจายํฯ อปิ หนฺตฺวา หโต พฺรูติฯ

พฺรวีติ, พฺรุนฺติฯ พฺรูสิ, พฺรูถฯ พฺรูมิ, พฺรูมฯ พฺรูเต, พฺรุวนฺเตฯ พฺรูเส, พฺรุวฺเหฯ พฺรุเว, พฺรุมฺเหฯ

พฺรูตุ, พฺรุวิตุ, พฺรุวนฺตุฯ พฺรูหิ, พฺรูถฯ พฺรูมิ, พฺรูมฯ พฺรูตํ, พฺรุวนฺตํฯ

เอตฺถ จ อมฺพฏฺฐสุตฺเต ‘‘ปุน ภวํ โคตโม พฺรุวิตู’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘พฺรุวิตู’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพตฺถาปิ อุปปริกฺขิตฺวา นโย คเหตพฺโพฯ

พฺรุเวยฺย, พฺรุเว, พฺรุเวยฺยุํฯ พฺรุเวยฺยาสิ, พฺรุเวยฺยาถฯ พฺรุเวยฺยามิ, พฺรุเวยฺยามฯ พฺรุเวถ, พฺรุเวรํฯ พฺรุเวโถ, พฺรุเวยฺยาวฺโหฯ พฺรุเวยฺยํฯ พฺรุเวยฺยามฺเหฯ

ปพฺรูติฯ อนุพฺรูติฯ ปพฺรูตุ, อนุพฺรูตุฯ ปพฺรุเวยฺย, อนุพฺรุเวยฺยฯ เอวํ สพฺพตฺถ ปอนุอุปสคฺเคหิปิ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อาห, อาหุฯ พฺรเว, พฺรวิตฺถ, พฺรวิเรฯ พฺรวิตฺโถ, พฺรวิวฺโหฯ พฺรวิํ, พฺรวิมฺเหฯ ปโรกฺขาวเสน วุตฺตานิฯ