เมนู

อุพฺภติ อุพฺเภติ ปูเรตีติ อุพฺภํ, ปูรณนฺติ อตฺโถฯ จริยาปิฏเกปิ หิ อีทิสี สทฺทคติ ทิสฺสติ, ตํ ยถา? ‘‘มหาทานํ ปวตฺเตสิ, อจฺจุพฺภํ สาครูปม’’นฺติฯ ตตฺถ จ อจฺจุพฺภนฺติ อติวิย ยาจกานํ อชฺฌาสยํ ปูรณํฯ อกฺขุมฺภนฺติปิ ปาโฐฯ กุมฺโภติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน อุพฺเภตพฺโพติ กุมฺโภ, โส เอว อิตฺถิลิงฺควเสน กุมฺภีฯ เอตฺถ จ ‘‘กุมฺภี โธวติ โอนโต’’ติ ปโยโคฯ

กุมฺภสทฺโท ฆเฏ หตฺถิ-สิโรปิณฺเฑ ทสมฺพเณ;

ปวตฺตตีติ วิญฺเญยฺโย, วิญฺญุนา นยทสฺสินาฯ

การนฺตธาตุรูปานิฯ

มการนฺตธาตุ

มา มาเน สทฺเท จฯ มาติฯ มาตาฯ เอตฺถ มาตาติ ชนิกา วา จูฬมาตา วา มหามาตา วาฯ

มู พนฺธเนฯ มวติฯ กิยาทิคณสฺส ปนสฺส ‘‘มุนาตี’’ติ รูปํฯ

เม ปฏิทานอาทาเนสุฯ เมติ, มยติฯ เมธาฯ

เอตฺถ เมธาติ ปญฺญาฯ สา หิ สุขุมมฺปิ อตฺถํ ธมฺมญฺจ ขิปฺปเมว เมติ จ ธาเรติ จาติ เมธาติ วุจฺจติฯ เอตฺถ ปน เมตีติ คณฺหาติฯ ตถา หิ อฏฺฐสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หิํสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธา’’ติฯ สงฺคมตฺถวาจกสฺส ปน เมธธาตุสฺส วเสน เมธติ สีลสมาธิอาทีหิ สทฺธมฺเมหิ สิริยา จ สงฺคจฺฉตีติ เมธาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ทฺวิธาตุเยกธาตุยา , ทฺวิรตฺถวติยาปิ จ;

เมธาสทฺทสฺส นิปฺผตฺติํ, ชญฺญา สุคตสาสเน’’ติฯ

โอมา สามตฺถิเยฯ สามตฺถิยํ สมตฺถภาโวฯ อลุตฺตนฺโตยํ ธาตุ, โอมาติ, โอมนฺติฯ

อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘โอมาติ ภนฺเต ภควา อิทฺธิยา มโนมเยน กาเยน พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตุ’’นฺติฯ ตตฺถ โอมาตีติ ปโหติ สกฺโกติฯ

ติมุ อทฺทภาเวฯ อทฺทภาโว ตินฺตภาโวฯ เตมติฯ ตินฺโต, เตมิโยฯ เตมิตุกามา เตมิํสุฯ

เอตฺถ เตมิโยติ เอวํนามโก กาสิรญฺโญ ปุตฺโต โพธิสตฺโตฯ โส หิ รญฺโญ เจว มหาชนสฺส จ หทยํ เตเมนฺโต อทฺทภาวํ ปาเปนฺโต สีตลภาวํ ชเนนฺโต ชาโตติ ‘‘เตมิโย’’ติ วุจฺจติฯ

นิตมิ กิลมเนฯ นิตมฺมติฯ หทยํ ทยฺหเต นิตมฺมามิฯ

จมุ ฉมุ ชปุ ฌมุ อุมุ ชิมุ อทเนฯ จมติฯ จมูฯ จมูติ เสนาฯ ฉมติฯ ชมติฯ ฌมติฯ อุมติฯ เชมติฯ

กมุ ปทวิกฺเขเปฯ ปทวิกฺเขโป ปทสา คมนํฯ อิทํ ปน โวหารสีสมตฺตํ วจนํ, ตสฺมา ‘‘นาสฺส กาเย อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมตี’’ติอาทีสุ อปทวิกฺเขปตฺโถปิ คเหตพฺโพฯ กมติฯ จงฺกมติ, อติกฺกมติฯ อภิกฺกมติฯ ปฏิกฺกมติฯ ปกฺกมติฯ ปรกฺกมติฯ วิกฺกมติฯ นิกฺกมติฯ สงฺกมติฯ สงฺกมนํฯ สงฺกนฺติฯ กมนํฯ จงฺกมนํฯ อติกฺกโมฯ อภิกฺกโมฯ ปฏิกฺกโมฯ ปกฺกโมฯ วิกฺกโมฯ นิกฺกโมฯ อติกฺกนฺโต ปุริโสฯ อภิกฺกนฺตา รตฺติฯ นิกฺขมติฯ อภินิกฺขมติฯ

การิเต นิกฺขาเมติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ยสฺมา ปนายํ ธาตุ จุราทิคณํ ปตฺวา อิจฺฉากนฺติ ยตฺเถสุ วตฺตติ, ตสฺมา เตปิ อตฺเถ อุปสคฺควิเสสิเต กตฺวา อิธ อภิกฺกนฺตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริ จุราทิคเณเยว กเถสฺสามฯ

ยมุ อุปรเมฯ อุปรโม วิรมนํฯ ยมภิฯ ยโมฯ ‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ยมามเสติ อุปรมาม, นสฺสาม, มรามาติ อตฺโถฯ

นม พหุตฺเต สทฺเทฯ พหุตฺโต สทฺโท นาม อุคฺคตสทฺโทฯ นมติฯ

อม ทม หมฺม มิม ฉม คติมฺหิฯ อมติฯ ทมติฯ หมฺมติฯ มิมติฯ ฉมติฯ ฉมาฯ

ฉมาติ ปถวีฯ ฉมาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค ทฏฺฐพฺโพ, ‘‘น ฉมายํ นิสีทิตฺวา อาสเน นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา’’ติ จ ‘‘ฉมายํ ปริวตฺตามิ วาริจโรว ฆมฺเม’’ติ จ ปโยคทสฺสนโตฯ โส จ โข สตฺตหิ อฏฺฐหิ วา วิภตฺตีหิ ทฺวีสุ จ วจเนสุ โยเชตพฺโพฯ ฉมนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ฉมาฯ

ธม สทฺทคฺคิสํ โยเคสุฯ ธมธาตุ สทฺเท จ มุขวาเตน สทฺธิํ อคฺคิสํโยเค จ วตฺตติฯ ตตฺถ ปฐมตฺเถ ‘‘สงฺขํ ธมติฯ สงฺขธมโกฯ เภริํ ธมติฯ เภริธมโกฯ ธเม ธเม นาติธเม’’ติ ปโยโคฯ ทุติยตฺเถ ‘‘อคฺคิํ ธมติฯ สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติ ปโยโคฯ

ภาม โกเธฯ ภามติฯ

นมุ นมเนฯ นมติฯ นโมฯ นตํ, นมนํฯ นติฯ นมํฯ นมมาโนฯ นมนฺโตฯ นมิโตฯ นามํฯ นามิตํฯ นมิตุํฯ นตฺวา, นตฺวานฯ นมิตฺวา, นมิตฺวาน, นมิตุนฯ การิเต ‘‘นาเมติ, นามยติฯ นาเมตฺวาฯ นามยิตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ตตฺร หิ ‘‘นมติ นมิตฺวา’’ติ เอวํปการานิ ปทานิ นมนตฺเถ วนฺทนายญฺจ ทฏฺฐพฺพานิ, ‘‘นโม นตฺวา’’ติ เอวํปการานิ ปน วนฺทนายเมวฯ อตฺรายมุปลกฺขณมตฺตา ปโยครจนา –

รุกฺโข ผลี ผลภารครุตาย นมิตฺวาน ภิชฺชติ;

วุทฺโธ ชราชชฺชรตาย นมติ นมิตฺวา คจฺฉติ;

สทฺโธ พุทฺธํ นมติ นมิตฺวา คจฺฉติ;

นโม พุทฺธสฺส สตฺถารํ นตฺวาน อคมาสีติ;

เอตฺถ นโมติ ปทํ นิปาเตสุปิ ลพฺภติฯ เตน หิ ปจฺจตฺโตปโยควจนานิ อภินฺนรูปานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘เทวราช นโม ตฺยตฺถุฯ นโม กตฺวา มเหสิโน’’ติฯ อุปสคฺเคหิปิ อยํ โยเชตพฺพา ‘‘ปณมติ, ปณาโม, อุณฺณมติ, อุณฺณติ’’ อิจฺจาทินาฯ

ขมุ สหเนฯ ขมติฯ ขนฺติฯ ขโม, ขมนํ, เอวํ ภาเวฯ กตฺตริ ปน ‘‘ขนฺตาฯ ขมิตาฯ ขโม โหติ สีตสฺสปิ อุณฺหสฺสปี’’ติ ปโยคาฯ

สม อทสฺสเนฯ สมติ, วูปสมติ อคฺคิฯ

ยม ปริเวสเนฯ ยมติฯ ยโมฯ ยมราชาฯ

สม สทฺเทฯ สมติฯ

สม ถม เวลมฺเพฯ สมติฯ ถมติฯ

วายม อีหายํฯ วายมติฯ วายาโมฯ

คมุ คติยํฯ คจฺฉติฯ คมโกฯ คโตฯ คติฯ คมนํฯ การิเต ‘‘คเมติ, คมยติ, คจฺฉาเปตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ

รมุ กีฬายํฯ รมติฯ วิรมติฯ ปฏิวิรมติฯ อุปรมติฯ อารติฯ วิรติฯ ปฏิวิรติฯ อุปรติฯ เวรมณิฯ วิรมณํฯ รติฯ รมณํฯ รโตฯ อารโต วิรโต ปฏิวิรโตฯ อุปรโต, อุปรโมฯ อาราโมฯ

วมุ อุคฺคิรเณฯ วมติฯ วมถุฯ วมฺมิโกฯ

ธีรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตํ, ยมหํ ชีวิตการณา;

วนฺตํ ปจฺจาวมิสฺสามิ, มตํ เม ชีวิตา วรํฯ

ตตฺถ วมฺมิโกติ วมตีติ, วนฺตโกติ, วนฺตุสฺสโยติ, วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ วมฺมิโกฯ โส หิ อหินกุลอุนฺทูรฆรโคฬิกาทโย นานปฺปกาเร ปาณเก วมตีติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วนฺตโกติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วมิตฺวา มุขตุณฺฑเกน อุกฺขิตฺตปํสุจุณฺเณน กฏิปฺปมาเณนปิ โปริสปฺปมาเณนปิ อุสฺสิโตติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วนฺตเขฬสิเนเหน อาพทฺธตาย สตฺตสตฺตาหํ เทเว วสฺสนฺเตปิ น วิปฺปกิรยติ, นิทาเฆปิ ตโต ปํสุมุฏฺฐิํ คเหตฺวา ตสฺมิํ มุฏฺฐินา ปีฬิยมาเน สิเนโหว นิกฺขมติ, เอวํ วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ วมฺมิโกฯ

เอตฺถ ปน ‘‘ภควา, หิมวา’’ติอาทีนิ ปทานิ น เกวลํ วนฺตุปจฺจยวเสเนว นิปฺผาเทตพฺพานิ, อถ โข วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผาเทตพฺพานิ, เตนาห วิสุทฺธิมคฺคการโก ‘‘ยสฺมา ปน ตีสุ ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ, ตสฺมา ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’ติ วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต การํ, คมนสทฺทโต การํ, วนฺตสทฺทโต การญฺจ ทีฆํ กตฺวา อาทาย ภควาติ วุจฺจติ, ยถา โลเก ‘เมหนสฺส ขสฺส มาลา’ติ วตฺตพฺเพ เมขลา’’ติ วทตา นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ ทสฺสิตาฯ

เอตฺถ, สิยา ‘‘วิสมมิทํ นิทสฺสนํ, เยน ‘เมหนสฺส ขสฺส มาลา’ติ เอตฺถ เมการการลาการานํ กมโต คหณํ ทิสฺสติ, ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’ติ เอตฺถ ปน การการการานํ กมโต คหณํ น ทิสฺสตี’’ติ? สจฺจํ, อิธ ปน ‘‘อคฺคาหิโต, วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’’ติอาทีสุ วิย คุณสทฺทสฺส ปรนิปาตวเสน ‘‘ภเวสุ คมนวนฺโต’’ติ วตฺตพฺเพปิ เอวมวตฺวา สทฺทสตฺเถ เยภุยฺเยน คุณสทฺทานํ ปุพฺพนิปาตภฺวสฺส อิจฺฉิตตฺตา สทฺทสตฺถวิทูนํ เกสญฺจ วิญฺญูนํ มนํ โตเสตุํ ‘‘ภควา’’ติ ปเท อกฺขรกฺกมํ อนเปกฺขิตฺวา อตฺถมตฺตนิทสฺสนวเสน ‘‘อาหิตคฺคิ, สมฺปนฺนวิชฺชาจรโณ’’ติอาทีนิ วิย ปุพฺพนิปาตวเสน ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’’ติ วุตฺตํฯ อีทิสสฺมิญฺหิ ฐาเน ‘‘อาหิตคฺคี’’ติ วา ‘‘อคฺคาหิโต’’ติ วา ‘‘ฉินฺนหตฺโถ’’ติ วา ‘‘หตฺถจฺฉินฺโน’’ติ วา ปเทสุ ยถา ตถา ฐิเตสุปิ อตฺถสฺส อยุตฺติ นาม นตฺถิ อญฺญมญฺญํ สมานตฺถตฺตา เตสํ สทฺทานํฯ

เวทชาโตติอาทีสุ ปน ฐาเนสุ อตฺเถวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘ภควา’’ติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตา, ตฏฺฏีกายมฺปิ จ ทสฺสิตา ‘‘ภเค วมีติ ภควาฯ ภาเค วมีติ ภควา’’ติฯ นิพฺพจนํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – ภคสงฺขาตํ สิริํ อิสฺสริยํ ยสญฺจ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยีติ ภควาฯ อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา, สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลกา, วิเสสสนฺนิสฺสยโสภากปฺปฏฺฐิยภาวโตฯ เตปิ ภควา วมิ ตนฺนิวาสิสตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติ ภควา

จกฺกวตฺติสิริํ ยสฺมา, ยสํ อิสฺสริยํ สุขํ;

ปหาสิ โลกจิตฺตญฺจ, สุคโต ภควา ตโตฯ

ตถา ขนฺธายตนธาตาทิเภเท ธมฺมโกฏฺฐาเส สพฺพํ ปปญฺจ สพฺพํ โยคํ สพฺพํ คนฺถํ สพฺพํ สํโยชนํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา อมตํ ธาตุํ สมธิคจฺฉนฺโต วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิ น ปจฺจาวมีติ ภควาฯ อถ วา สพฺเพปิ กุสลากุสเล สาวชฺชานวชฺเช หีนปฺปณีเต กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม อริยมคฺคญาณมุเขน วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ปริจฺจชิ ปชหีติ ภควา

ขนฺธายตนธาตาที, ธมฺมเภทา มเหสินา;

กณฺหสุกฺกา ยโต วนฺตา, ตโตปิ พควา มโตฯ

ชาตกฏฺฐกถายํ ปน หิมวาติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตาฯ ตถา หิ สมฺภวชาตกฏฺฐกถายํ ‘‘หิมวาติ หิมปาตสมเย หิมยุตฺโตติ หิมวาฯ คิมฺหกาเล หิมํ วมตีติ หิมวา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ชาตกฏฺฐกถายํ ‘‘หิมวา’’ติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตา, อยํ นโย อีทิเสสุ ฐาเนสุปิ เนตพฺโพฯ ‘‘คุณวาคณวา’’ติอาทีสุ ปน น เนตพฺโพฯ ยทิ นเยยฺย, ‘‘คุณวา คณวา’’ติ ปทานํ ‘‘นิคฺคุโณ ปริหีนคุโณ’’ติ เอวมาทิอตฺโถ ภเวยฺย, ตสฺมา อยํ นโย สพฺพตฺถปิ น เนตพฺโพฯ เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ ‘‘ภควา’ติอาทิปทานํ วมุธาตุวเสน นิปฺผตฺติ โหติ, กถํ ‘‘ภควนฺโต, ภควนฺต’’นฺติอาทีนิ สิชฺฌนฺตี’’ติ? ยถา ‘‘ภควา’’ติ ปทํ นิรุตฺตินเยน สิชฺฌติ, ตถา ตานิปิ เตเนว สิชฺฌนฺติฯ อจินฺเตยฺโย หิ นิรุตฺตินโย เกวลํ อตฺถยุตฺติปฏิพนฺธมตฺโตว, อตฺถยุตฺติยํ สติ นิปฺผาเทตุมสกฺกุเณยฺยานิปิ รูปานิ อเนเนว สิชฺฌนฺติฯ

เอตฺถ จ ยํ นิรุตฺติลกฺขณํ อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพํ สิยา, ตํ อุปริ รูปนิปฺผาทนาธิกาเร อุทาหรเณหิ สทฺธิํ ปกาเสสฺสามฯ

อิธ สารมเต มุนิราชมเต,

ปรมํ ปฏุตํ สุชโน ปิหยํ;

วิปุลตฺถธรํ ธนินีติมิมํ,

สตตํ ภชตํ มติสุทฺธกรํฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญุนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สรวคฺคปญฺจกนฺติโก นาม ธาตุวิภาโค

ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโทฯ

16. ภูวาทิคณิกปริจฺเฉท

อิโต ปรํ วคฺคนฺตา, มิสฺสกา เจว ธาตุโย;

วกฺขามิ ธาตุเภทาทิ-กุสลสฺส มตานุคาฯ

ยการนฺตธาตุ

ยา คติปาปุเณสุฯ ยาติ, ยนฺติฯ ยาตุ, ยนฺตุฯ เยยฺย, เยยฺยุํ, อนุปริเยยฺยุํฯ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ยนฺโต ปุริโสฯ ยนฺตี อิตฺถีฯ ยนฺตํ กุลํฯ ยานํ, อุปยานํ, อุยฺยานํ อิจฺจาทีนิฯ ทิวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ยายติ, ยายนฺตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

ตตฺร ยานนฺติอาทีสุ ยนฺติ เอเตนาติ ยานํ, รถสกฏาทิฯ อุปยนฺติ เอเตน อิสฺสรสฺส วา ปิยมนาปสฺส วา สนฺติกํ คจฺฉนฺตีติ อุปยานํ, ปณฺณาการํฯ