เอวมาทีสุ ปน ธญฺญสทฺเทน ปุญฺญสมฺปทา คเหตพฺพา, ปุญฺญสมฺปทาย วา สทฺธิํ สิริปญฺญาสมฺปทาปิ คเหตพฺพาฯ อิทเมตฺถ นิพฺพจนํ ‘‘ธญฺญํ สิริปุญฺญปญฺญาสมฺปทา เอเตสํ อตฺถีติ ธญฺญา’’ติฯ ‘‘ธญฺญํ มงฺคลสมฺมต’’นฺติ เอตฺถ ตุ ‘‘อุตฺตมรตนํ อิท’’นฺติ ธนายิตพฺพํ สทฺธายิตพฺพนฺติ ธญฺญํ, สิริสมฺปนฺนํ ปุญฺญสมฺปนฺนํ ปญฺญาสมฺปนฺนนฺติปิ อตฺโถ ยุชฺชติฯ ‘‘ธญฺญํ ธนํ รชตํ ชาตรูป’’นฺติ จ อาทีสุ ‘‘นตฺถิ ธญฺญสมํ ธน’’นฺติ วจนโต ธนายิตพฺพนฺติ ธญฺญํ, กิํ ตํ? ปุพฺพณฺณํฯ อปิจ โอสธิวิเสโสปิ ธญฺญนฺติ วุจฺจติฯ ธนสทฺทสฺส จ ปน สมาสวเสน ‘‘อธโน, นิทฺธโน’’ติ จ นตฺถิ ธนํ เอตสฺสาติ อตฺเถน ทลิทฺทปุคฺคโล วุจฺจติฯ ‘‘นิธนํ ยาตี’’ติเอตฺถ ตุ กมฺปนตฺถวาจกสฺส ธูธาตุสฺส วเสน วินาโส นิธนนฺติ วุจฺจตีติฯ

มุน คติยํฯ มุนติฯ

จิเน มญฺญนายํฯ อลุตฺตนฺโตยํ ธาตุ, ยถา คิเล, ยถา จ มิเลฯ จินายติ, โอจินายติฯ ‘‘สพฺโพ ตํ ชโน โอจินายตู’’ติ อิทเมตฺถ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ โอจินายตติ อวมญฺญตูติฯ

อิติ ภูวาทิคเณ ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ปการนฺตธาตุ

อิทานิ ปวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

ปา ปาเนฯ ปานํ ปิวนํฯ ‘‘ปาติ, ปานฺติฯ ปาตุ, ปานฺตุ’’ อิจฺจาทิ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ

ขิปฺปํ คีวํ ปสาเรหิ, น เต ทสฺสามิ ชีวิตํ;

อยญฺหิเต มยา รูฬฺโห, สโร ปาสฺสติ โลหิตนฺติฯ

อตฺร หิ ปาสฺสตีติ ปิวิสฺสติฯ ‘‘ปาสฺสติ, ปาสฺสนฺติฯ ปาสฺสสิ, ปาสฺสถฯ ปาสฺสามิ, ปาสฺสาม’’ อิจฺจาทินา, ‘‘อปสฺสา, อปสฺสํสุ’’ อิจฺจาทินา จ นเยน เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํ นยญฺญูหิฯ โก หิ สมตฺโถ สพฺพานิ พุทฺธวจนสาคเร วิจิตฺรานิ วิปฺปกิณฺณรูปนฺตรรตนานิ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ, ตสฺมา สพฺพาสุปิ ธาตูสุ สงฺเขเปน คหณูปายมตฺตเมว ทสฺสิตํฯ ปิวติ, ปิวนฺติฯ ปิวํ, ปิวนฺโต, ปิวมาโน, ปิวํ ภาคิรโสทกํฯ การิเต กุมารํ ขีรํ ปาเยติฯ มุหุตฺตํ ตณฺหาสมนํ, ขีรํ ตฺวํ ปายิโต มยาฯ กมฺเม ปียติ, ปีตํฯ ตุมาทีสุ ‘‘ปาตุํ, ปิวิตุํ, ปิตฺวา, ปิวิตฺวา, ปาเยตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ อญฺเญสุปิ ฐาเนสุ ปาฬินยานุรูเปน สทฺทรูปานิ เอวเมว โยเชตพฺพานิฯ

ปา รกฺขเณฯ ปาติฯ นิปาติฯ ปิตา, โคโปฯ

ปา ปูรเณฯ ปาติ, วิปฺปาติฯ วิปฺโปฯ

วิปฺโปติ พฺราหฺมโณฯ โส หิ วิปฺเปติ ปูเรติ วิสิฏฺเฐน เวทุจฺจารณาทินา อตฺตโน พฺราหฺมณกมฺเมน โลกสฺส อชฺฌาสยํ อตฺตโน จ หทเย เวทานีติ วิปฺโปติ วุจฺจติฯ ‘‘ชาโต วิปฺปกุเล อห’’นฺติ เอตฺถ หิ พฺราหฺมโณ ‘‘วิปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺส กุลํ วิปฺปกุลนฺติฯ

ปู ปวเนฯ ปวติฯ ปุตฺโต, ปุญฺญํฯ เอตฺถ ปุตฺโตติ อตฺตโน กุลํ ปวติ โสเธตีติ ปุตฺโตฯ กิยาทิคณํ ปน ปตฺวา ‘‘ปุนาตี’’ติ วตฺตพฺพํฯ

ปุตฺโต’ตฺรโช สุโต สูนุ,

ตนุโช ตนโย’รโส;

ปุตฺตนตฺตาทโย จาถ,

อปจฺจนฺติ ปวุจฺจเรฯ

อิตฺถิลิงฺคมฺหิ วตฺตพฺเพ, ปุตฺตีติ อตฺรชาติ จ;

วตฺตพฺพํ เสสฏฺฐาเนสุ, ยถารหมุทีรเย;

ปาฬิยญฺหิ อตฺรชาติ, อิตฺถี ปุตฺตี กถิยติ;

เอตฺถ ปน –

‘‘ตโต ทฺเว สตฺตรตฺตสฺส, เวเทหสฺสตฺรชา ปิยา;

ราชกญฺญา รุจา นาม, ธาติมาตรมพฺรวี’’ติ

อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ‘‘ปุตฺตี, ธีตา, ทุหิตา, อตฺตชา’’ติ อิจฺเจเต ปริยายาฯ เอวํ อตฺรชาติ อิตฺถิวาจกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส ทสฺสนโต สุตสทฺทาทีสุปิ อิตฺถิลิงฺคนโย ลพฺภมานาลพฺภมานวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพฯ ตถา หิ โลเก ‘‘เวสฺโส, สุทฺโท, นโร, กิํปุริโส’’ อิจฺจาทีนํ ยุคฬภาเวน ‘‘เวสฺสี, สุทฺที, นารี, กิํปุริสี’’ติอาทีนิ อิตฺถิวาจกานิ ลิงฺคานิ ทิสฺสนฺติฯ ‘‘ปุริโส ปุมา’’ อิจฺจาทีนํ ปน ยุคฬภาเวน อิตฺถิวาจกานิ อิตฺถิลิงฺคานิ น ทิสฺสนฺติฯ ปุญฺญนฺติ เอตฺถ ปน อตฺตโน การกํ ปวติ โสเธตีติ ปุญฺญํฯ กิยาทิคณํ ปน ปตฺวา ปุนาตีติ ปุญฺญนฺติ วตฺตพฺพํฯ

อญฺโญ อตฺโถปิ วตฺตพฺโพ, นิรุตฺติลกฺขณสฺสิโต;

ตสฺมา นิพฺพจนํ เญยฺยํ, ชนปูชาทิโต อิธฯ

ปรํ ปุชฺชภวํ ชเนตีติ ปุญฺญํฯ สทา ปูชิตํ วา ชเนตีติ ปุญฺญํฯ ชนํ อตฺตการํ ปุนาตีติ ปุญฺญํฯ อเสสํ อปุญฺญํ ปุนาตีติ ปุญฺญํฯ

กลฺยาณํ กุสลํ ปุญฺญํ, สุภมิจฺเจว นิทฺทิเส;

กมฺมสฺส กุสลสฺสาธิ-วจนํ วจเน ปฏุฯ

เป คติยํฯ เปติ, เปนฺติฯ เปสิ, เปถฯ อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ อสฺสขฬุงฺโก เปหีติ วุตฺโต วิทฺโธ สมาโน โจทิโต สารถินา ปจฺฉโต ปฏิสกฺกติ, ปิฏฺฐิโต รถํ ปฏิวตฺเตติฯ อุมฺมคฺคํ คณฺหาติ, อุพฺพฏุมํ รถํ กโรติฯ

เป วุทฺธิยํ ปยติฯ ปาโย, อปาโยฯ เอตฺถ อปาโยติ นตฺถิ ปาโย วุทฺธิ เอตฺถาติ อปาโยฯ อยธาตุวเสนปิ อตฺโถ เนตพฺโพ, อยโต วุทฺธิโต, สุขโต วา อเปโตติ อปาโย, นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยอสุรกายาฯ

เป โสสเนฯ ปายติ, ปยติ วาฯ นิปโกฯ เอตฺถ นิปโก นิปยติ วิโสเสติ ปฏิปกฺขํ, ตโต วา อตฺตานํ นิปาติ รกฺขตีติ นิปโก, สมฺปชาโนฯ

คุป รกฺขเณฯ โคปติฯ โคปโกฯ

นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สานฺตรพาหิรํฯ

เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ เว มา อุปจฺจคาฯ

โคเปถาติ โคเปยฺย รกฺเขยฺยฯ

วป สนฺตาเนฯ วปติฯ

สป สมวาเยฯ สปติฯ

จุป มนฺทคติยํฯ โจปติฯ

ตุป หิํสายํฯ โตปติฯ ตุปฺปติฯ

คุป โคปนชิคุจฺฉเนสุฯ โคปติ, ชิคุจฺฉติฯ ชิคุจฺฉํ, ชิคุจฺฉมาโนฯ เชคุจฺฉีฯ ชิคุจฺฉิตฺวา อิจฺจาทีนิฯ

กปุ หิํสาตกฺกลคนฺเธสุฯ กปฺปติฯ กปฺปูโรฯ

กปุ สามตฺถิเยฯ อิทํ อมฺหากํ กปฺปติฯ เนตํ อมฺเหสุ กปฺปติฯ

กป กรุณายํฯ กปติฯ กปโณ, กาปญฺญํฯ ตตฺถ กปตีติ กรุณายติ, กาปญฺญนฺติ กปณภาโวฯ

สป อกฺโกเสฯ สปติฯ สปโถ, อภิสปโถ, อภิสปิโต, สปนโกฯ

วป พีชนิกฺเขเปฯ พีชํ วปติฯ วาปโกฯ วาปิตํ ธญฺญํฯ วุตฺตํ พีชํ ปุริเสนฯ พีชํ วปฺปติฯ วปฺปมงฺคลํฯ

สุป สยเนฯ สุปติฯ สุขํ สุปนฺติ มุนโย, เย อิตฺถีสุ น พชฺฌเรฯ สุตฺโต ปุริโส, สุปนํ, สุตฺตํฯ

ขิป เปรเณฯ เปรณํ จุณฺณิกรณํ ปิสนํฯ เขปติฯ เขปโกฯ

ขิป อพฺยตฺตสทฺเทฯ ขิปติฯ ขิปิตสทฺโทฯ ยทา จ ธมฺมํ เทเสนฺโต, ขิปิ โลกคฺคนายโกฯ

ขิป ฉฑฺฑโนฯ ขิปติ, อุกฺขิปติ, วิกฺขิปติ, อวขิปติ, สํขิปติฯ ขิตฺตํ, อุกฺขิตฺตํ, ปกฺขิตฺตํ, วิกฺขิตฺตํ อิจฺจาทีนิฯ

โอป นิฏฺฐุภเนฯ นิฏฺฐุภนํ เขฬปาตนํฯ โอปติฯ โอสธํ สงฺขริตฺวา มุเข เขฬํ โอปิฯ

ลิปิ อุปเลเปฯ เลปติฯ ลิตฺตํ ปรเมน เตชสาฯ

ขิปิ คติยํฯ ขิมฺปติฯ

ฑิป เขเปฯ เฑปติฯ

นิทปิ นิทมฺปเนฯ นิทมฺปนํ นาม สสฺสรุกฺขาทีสุ วีหิสีสํ วา วรกสีสํ วา อจฺฉินฺทิตฺวา ขุทฺทกสาขํ วา อภญฺชิตฺวา ยถาฐิตเมว หตฺเถน คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พีชมตฺตสฺเสว วา ปณฺณมตฺตสฺเสว วา คหณํฯ ปุริโส วีหิสีสํ นิทมฺปติ, รุกฺขปตฺตํ นิทมฺปติฯ นิทมฺปโก, นิทมฺปิตํ, นิทมฺปิตุํ, นิทมฺปิตฺวาฯ

ตป ทิตฺติยํฯ ทิตฺติ วิโรจนํฯ ทิวา ตปติอาทิจฺโจฯ

ตป อุพฺเพเคฯ อุพฺเพโค อุตฺราโส ภีรุตาฯ ตปติ, อุตฺตปติฯ โอตฺตปฺปํ, โอตฺตปฺปิยํ ธนํฯ

ตป ธูป สนฺตาเปฯ ตปติฯ ตโปธนํ, อาตาโปฯ อาตาปีฯ อาตปํฯ ธูปติ, สนฺธูปโน, กมฺเม ตาปิยติฯ ธูปิยติฯ ภาเว ตาปนํ, ตาโป, ปริตาโป, สนฺตาโปฯ ธูปนํฯ

ปการนฺตธาตุรูปานิฯ

ผการนฺตธาตุ

ปุปฺผ วิกสเนฯ อกมฺมโก จายํ สกมฺมโก จฯ ปุปฺผติฯ ปุปฺผํ, ปุปฺผนํ, ปุปฺผิโต, ปุปฺผิตุํ, ปุปฺผิตฺวาฯ ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมาฯ ถลชา ทกชา ปุปฺผา, สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเทฯ มญฺชูสโก นาม รุกฺโข ยตฺตกานิ อุทเก วา ถเล วา ปุปฺผานิ, สพฺพานิ ปุปฺผติฯ

ตุผ หิํสายํฯ โตผติฯ

ทผ ทผิ วปฺผ คติยํฯ ทผติฯ ทมฺผติฯ วปฺผติฯ

ทิผ กถนยุทฺธนินฺทาหิํสาทาเนสุฯ เทผติฯ เทโผฯ

ตผ ติตฺติยํฯ ติตฺติ ตปฺปนํ, ตผติฯ

ทุผ อุปกฺกิเลเสฯ อุปกฺกิลิสฺสนํ อุปกฺกิเลโสฯ โทผติฯ

คุผ คนฺเถฯ คนฺโถ คนฺถิกรณํฯ โคผติฯ

ผการนฺตธาตุรูปานิฯ