เมนู

นการนฺตธาตุ

นี นเยฯ เนติ, นยติ, วิเนติฯ วิเนยฺย หทเย ทรํฯ อาเนติฯ อานยติฯ เนตาฯ วิเนตาฯ นายโกฯ เนยฺโย ฯ เวเนยฺโยฯ เวนยิโกฯ วินีโต ปุริโสฯ นียมาเน ปิสาเจน, กินฺนุ ตาต อุทิกฺขติฯ นียนฺโตฯ เนตฺตํฯ เนตฺติฯ ภวเนตฺติ สมูหตาฯ เนตฺติโกฯ อุทกญฺหิ นยนฺติ เนตฺติกาฯ เนตฺตาฯ เนตฺเต อุชุํ คเต สติฯ นโยฯ วินโยฯ อายตนํฯ เนตุํฯ วิเนตุํฯ เนตฺวาฯ วิเนตฺวา อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ เนตฺตนฺติ สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ เนตฺตํ, จกฺขุฯ เนตฺตีติ เนนฺติ เอตาย สตฺเตติ เนตฺติ, รชฺชุฯ ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ, ตณฺหาเยตํ นามํฯ ตาย หิ สตฺตา โคณา วิย คีวาย พนฺธิตฺวา ตํ ตํ ภวํ นิยฺยนฺติ, ตสฺมา ภวเนตฺตีติ วุจฺจติฯ เนตฺติกาติ กสฺสกาฯ เนตฺตาติ ควเชฏฺฐโก ยูถปติฯ นโยติ นยนํ คมนํ นโย, ปาฬิคติฯ อถ วา ตตฺถ ตตฺถ เนตพฺโพติ นโย, สทิสภาเวน เนตพฺพากาโรฯ นียตีติ นโย, ตถตฺตนยาทิฯ นียติ เอเตนาติ นโย, อนฺตทฺวยวิวชฺชนนยาทิฯ

ตถา หิ ฉพฺพิโธ นโย ตถตฺตนโย ปตฺตินโย เทสนานโย อนฺตทฺวยวิวชฺชนนโย อจินฺเตยฺยนโย อธิปฺปายนโยติฯ เตสุ ตถตฺตนโย อนฺตทฺวยวิวชฺชนนเยน นียติ, ปตฺตินโย อจินฺเตยฺยนเยน, เทสนานโย อธิปฺปายนเยน นียติฯ เอตฺถาทิมฺหิ ติวิโธ นโย กมฺมสาธเนน นียตีติ ‘‘นโย’’ติ วุจฺจติ, ปจฺฉิโม ปน ติวิโธ นโย กรณสาธเนน นียติ เอเตน ตถตฺตาทินยตฺตยมิติ ‘‘นโย’’ติ วุจฺจติฯ อิมสฺมิํ อตฺเถ ปปญฺจิยมาเน คนฺถวิตฺถาโร สิยาติ วิตฺถาโร น ทสฺสิโตฯ

อปโรปิ จตุพฺพิโธ นโย เอกตฺตนโย นานตฺตนโย อพฺยาปารนโย เอวํธมฺมตานโยติฯ

วิเนติ สตฺเต เอตฺถ, เอเตนาติ วา วินโยฯ กายวาจานํ วินยนโตปิ วินโยฯ อายตนนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยเตว ปวตฺตเตวาติ อายตนํฯ

อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโรฯ ‘‘อายตนนฺติ อสฺสานํ กมฺโพโช อายตนํ, คุนฺนํ ทกฺขิณาปโถ อายตน’’นฺติ เอตฺถ สญฺชาติฏฺฐานํ อายอนํ นามฯ ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมาฯ

ฉายํ ฉายตฺถิโน ยนฺติ, ผลตฺถํ ผลโภชิโน’’ติ เอตฺถ สโมสรณฏฺฐานํฯ ‘‘ปญฺจิมานิ ภิกฺขเว วิมุตฺตายตนานี’’ติ เอตฺถ การณํฯ อญฺเญปิ ปน ปโยคา ยต ปติยตเนติ เอตฺถ ปกาสิตาฯ

นี ปาปเนฯ เนติ, นยติฯ นยนํฯ

นุ ถุติยํฯ โนติ, นวติฯ นุโตฯ

ถน ปน ธน สทฺเทฯ ถนติฯ ปนติฯ ธนติฯ

กน ทิตฺติกนฺตีสุฯ กนติฯ กญฺญาฯ กนกํฯ

เอตฺถ จ โยพฺพนิภาเว ฐิตตฺตา รูปวิลาเสน กนติ ทิปฺปติ วิโรจตีติ กญฺญาฯ อถ วา กนิยติ กามิยภิ อภิปตฺถิยติ ปุริเสหีติปิ กญฺญา, โยพฺพนิตฺถีฯ กนกนฺติ กนติ, กนียตีติ วา กนกํ, สุวณฺณํฯ สุวณฺณสฺส หิ อเนกานิ นามานิฯ

สุวณฺณํ กนกํ เหมํ, กญฺจนํ หฏกมฺปิ จ;

ชาตรูปํ ตปนียํ, วณฺณํ ตพฺเภทกา ปน;

ชมฺพุนทํ สิงฺคิกญฺจ, จามิกรนฺติ ภาสิตาฯ

วน สน สมฺภตฺติยํฯ วนติฯ วนํฯ สนติฯ

ตตฺถ วนนฺติฯ ตํ สมฺภชนฺติ มยูรโกกิลาทโย สตฺตาติ วนํ, อรญฺญํฯ วนติ สมฺภชติ สํกิเลสปุคฺคลนฺติ วนํ, ตณฺหาฯ

มน อพฺภาเสฯ มนติฯ มโนฯ

มาน วีมํสายํ, วีมํสติฯ วีมํสาฯ

ชน สุน สทฺเทฯ ชนติฯ สุนติฯ

เอตฺถ จ ‘‘กสฺมา เต เอโก ภุโช ชนติ, เอโก เต น ชนตี ภุโช’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ชนตีติ สุนติ สทฺทํ กโรติฯ

ขนุ อวทารเณ ขนติฯ สุขํฯ ทุกฺขํฯ ขโต อาวาโฏฯ

ตตฺถ สุขนฺติ สุฏฺฐุ ทุกฺขํ ขนตีติ สุขํฯ ทุฏฺฐุ ขนติ กายิกเจตสิกสุขนฺติ ทุกฺขํฯ อญฺญมญฺญปฏิปกฺขา หิ เอเต ธมฺมาฯ ทฺวิธา จิตฺตํ ขนตีติ วา ทุกฺขํฯ จุราทิคณวเสน ปน ‘‘สุขยตีติ สุขํ, ทุกฺขยตีติ ทุกฺข’’นฺติ นิพฺพจนานิ คเหตพฺพานิฯ สมาสปอวเสน ‘‘สุกรํ ขมสฺสาติ สุขํ, ทุกฺกรํ ขมสฺสาติ ทุกฺข’’นฺติ นิพฺพจนานิปิ วิวิธา หิ สทฺทานํ พฺยุปฺปตฺติ ปวตฺติ นิมิตฺตญฺจฯ

ทาน อวขณฺฑเนฯ ทานติฯ อปทานํฯ

สาน เตชเนฯ เตชนํ นิสานํฯ สานติฯ

หน หิํสาคตีสุฯ เอตฺถ ปน หิํสาวจเนน ผรุสาย วาจาย ปีฬนญฺจ ทณฺฑาทีหิ ปหรณญฺจ คหิตํ, ตสฺมา หน หิํสาปหรณคตีสูติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘ราชาโน โจรํ คเหตฺวา หเนยฺยุํ วา พนฺเธยฺยุํ วา’’ติฯ

ปาฐสฺส อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ ‘‘หเนยฺยุนฺติ โปเถยฺยุญฺเจว ฉินฺเทยฺยุญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ เฉทนํ นาม หตฺถปาทาทิเฉทนํ วา สีสจฺเฉทวเสน มารณํ วาฯ หนสฺส วธาเทโส ฆาตาเทโส จ ภวติ, หนฺติ หนติ, หนนฺติฯ หนสิ, หนถฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ

หิํสาทโย จตฺตาโร อตฺถา ลพฺภนฺติฯ ‘‘หนฺติ หตฺเถหิ ปาเทหี’’ติ เอตฺถ ปน หนฺตีติ ปหรตีติ อตฺโถฯ ‘‘กุทฺโธ หิ ปิตรํ หนฺติฯ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วร’’นฺติฯ เอตฺถ หนฺตีติ มาเรนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘วธติ, วเธติ, ฆาเตติ’’ อิจฺจปิ รูปานิ ภวนฺติฯ ตตฺถ ‘‘วธติ น โรทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรทตี’’ติอาทีสุ วโธ ปหรณํฯ ปาณํ วเธติฯ ปาณวโธฯ ‘‘เอส วโธ ขณฺฑหาลสฺสฯ สตฺเต ฆาเตตี’’ติ จ อาทีสุ วโธ มารณํฯ

‘‘อุปาหนํ, วธู’’ติ จ เอตฺถ หนวธสทฺทตฺโถคมนํฯ ‘‘ปุริสํ หนติฯ สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนติ’’ อิจฺจาทีนิ กตฺตุปทานิฯ เทวทตฺโต ยญฺญทตฺเตน หญฺญติฯ ตโต วาตาตเป โฆเร, สญฺชาเต ปฏิหญฺญติฯ ปจฺจตฺตวจนสฺเสการตฺตํ, ยถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ’’ติฯ วิหาเรนาติ ปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํ, อิจฺจาทีนิ กมฺมปทานิฯ หนฺตาฯ หโตฯ วธโกฯ วธูฯ อาฆาโตฯ อุปฆาโตฯ ฆาตโกฯ ปฏิโฆฯ สงฺโฆฯ พฺยคฺโฆฯ สกุณคฺฆิฯ หนฺตุํ, หนิตุํ, หนฺตฺวา, หนิตฺวาฯ วชฺเฌตฺวา, วธิตฺวา อิจฺจาทีนิ สนามิกานิ ตุมนฺตาทิปทานิฯ

ตตฺถ อุปาหนนฺติ ตํ ตํ ฐานํ อุปหนนฺติ อุปคจฺฉนฺติ ตโต จ อาหนนฺติ อาคจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปาหนํฯ

วธูติ กิเลสวเสน สุนขมฺปิ อุปคมนสีลาติ วธู, สพฺพาสํ อิตฺถีนํ สาธารณเมตํฯ อถ วา วธูติ สุณิสาฯ ตถา หิ ‘‘เตน หิ วธุ ยทา อุตุนี อโหสิ, ปุปฺผํ เต อุปฺปนฺนํ, อถ เม อาโรเจยฺยาสี’’ติ เอตฺถ วธูติ สุณิสา วุจฺจติฯ สา ปน ‘‘อยํ โน ปุตฺตสฺส ภริยา’’ติ สสฺสุสสุเรหิ อธิคนฺตพฺพา ชานิตพฺพาติ วธูติ วุจฺจติฯ คตฺยตฺถานํ กตฺถจิ พุทฺธิยตฺถกถนโต อยมตฺโถ ลพฺภเตวฯ ‘‘สุณฺหา, สุณิสา, วธู’’ อิจฺเจเต ปริยายาฯ สงฺโฆติ ภิกฺขุสมูโหฯ สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉตีติ สงฺโฆ, สุฏฺฐุ วา กิเลเส หนฺติ เตน เตน มคฺคาสินา มาเรตีติปิ สงฺโฆ, ปุถุชฺชนาริยวเสน วุตฺตาเนตานิฯ วิวิเธ สตฺเต อาหนติ ภุโส ฆาเตตีติ พฺยคฺโฆฯ โส เอว ‘‘วิยคฺโฆ, วคฺโฆ’’ติ จ วุจฺจติฯ อปรมฺปิ ปุณฺฑรีโกติ ตสฺส นามํฯ ทุพฺพเล สกุเณ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, เสโน, อยํ ปน หนธาตุ ทิวาทิคเณ ‘‘ปฏิหญฺญตี’’ติ อกมฺมกํ กตฺตุปทํ ชเนติฯ ตถา หิ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหญฺญตี’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติฯ

อน ปาณเนฯ ปาณนํ สสนํฯ อนติฯ อานํ, ปานํฯ ‘‘ตตฺถ อานนฺติ อสฺสาโสฯ ปานนฺติ ปสฺสาโสฯ เอเตสุ อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโตฯ ปสฺสาโสติ อนฺโต ปวิสนวาโต’’ติ วินยฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, สุตฺตนฺตฏฺฐกถาสุ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา อาคตํฯ ตตฺถ ยสฺมา สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกานํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนกาเล ปฐมํ อพฺภนฺตรวาโต พหิ นิกฺขมติ, ปจฺฉา พาหิรวาโต สุขุมํ รชํ คเหตฺวา อพฺภนฺตรํ ปวิสนฺโต ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายติ, ตสฺมา วินยฏฺฐกถายํ ‘‘อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโต, ปสฺสาโสติ อนฺโต ปวิสนวาโต’’ติ วุตฺตํฯ

เอเตสุ ทฺวีสุ นเยสุ วินยนเยน อนฺโต อุฏฺฐิตสสนํ อสฺสาโส, พหิ อุฏฺฐิตสสนํ ปสฺสาโสฯ สุตฺตนฺตนเยน ปน พหิ อุฏฺฐหิตฺวาปิ อนฺโต สสนโต อสฺสาโสฯ อนฺโต อุฏฺฐหิตฺวาปิ พหิ สสนโต ปสฺสาโสฯ อยเมว จ นโย ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ, ‘‘ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ อิมาย ปาฬิยา สเมตีติ เวทิตพฺพํฯ

ธน ธญฺเญฯ ธนนํ ธญฺญํ, สิริปุญฺญปญฺญานํ สมฺปทาติ อตฺโถฯ ธาตุอตฺโถ หิ เยภุยฺเยน ภาววเสน กถิยติ ฐเปตฺวา วกฺกรุกฺขตเจติ เอวมาทิปฺปเภทํฯ ยถา ภาวตฺเถ วตฺตมาเนน ปจฺจเยน สทฺธิํ การสฺส ยฺยการํ กตฺวา เถนนํ เถยฺยนฺติ วุจฺจติ, เอวมิธ ปจฺจเยน สทฺธิํ การสฺส ญฺญการํ กตฺวา ธนนํ ธญฺญนฺติ วุจฺจติฯ ธนิโน วา ภาโว ธญฺญํ, ตสฺมิํ ธญฺเญฯ ธนฺติ, ธนติฯ ธนิตํฯ ธญฺญํฯ ยสฺมา ปน ธญฺญสทฺเทน สิริปุญฺญปญฺญาสมฺปทา คหิตา, ตสฺมา ‘‘ธญฺญปุญฺญลกฺขณสมฺปนฺนํ ปุตฺตํ วิชายี’’ติอาทีสุ ธญฺญสทฺเทน สิริปญฺญาว คเหตพฺพา ปุญฺญสฺส วิสุํ วจนโตฯ

‘‘นทโต ปริสายนฺเต, วาทิตพฺพปหาริโน;

เย เต ทกฺขนฺติ วทนํ, ธญฺญา เต นรปุงฺควฯ

ทีฆงฺคุลี ตมฺพนเข, สุเภ อายตปณฺหิเก;

เย ปาเท ปณมิสฺสนฺติ, เตปิ ธญฺญา คุณนฺธรฯ

มธุรานิ ปหฏฺฐานิ, โทสคฺฆานิ หิตานิ จ;

เยเตวากฺยานิ โสสฺสนฺติ, เตปิ ธญฺญานรุตฺตมา’’ติ

เอวมาทีสุ ปน ธญฺญสทฺเทน ปุญฺญสมฺปทา คเหตพฺพา, ปุญฺญสมฺปทาย วา สทฺธิํ สิริปญฺญาสมฺปทาปิ คเหตพฺพาฯ อิทเมตฺถ นิพฺพจนํ ‘‘ธญฺญํ สิริปุญฺญปญฺญาสมฺปทา เอเตสํ อตฺถีติ ธญฺญา’’ติฯ ‘‘ธญฺญํ มงฺคลสมฺมต’’นฺติ เอตฺถ ตุ ‘‘อุตฺตมรตนํ อิท’’นฺติ ธนายิตพฺพํ สทฺธายิตพฺพนฺติ ธญฺญํ, สิริสมฺปนฺนํ ปุญฺญสมฺปนฺนํ ปญฺญาสมฺปนฺนนฺติปิ อตฺโถ ยุชฺชติฯ ‘‘ธญฺญํ ธนํ รชตํ ชาตรูป’’นฺติ จ อาทีสุ ‘‘นตฺถิ ธญฺญสมํ ธน’’นฺติ วจนโต ธนายิตพฺพนฺติ ธญฺญํ, กิํ ตํ? ปุพฺพณฺณํฯ อปิจ โอสธิวิเสโสปิ ธญฺญนฺติ วุจฺจติฯ ธนสทฺทสฺส จ ปน สมาสวเสน ‘‘อธโน, นิทฺธโน’’ติ จ นตฺถิ ธนํ เอตสฺสาติ อตฺเถน ทลิทฺทปุคฺคโล วุจฺจติฯ ‘‘นิธนํ ยาตี’’ติเอตฺถ ตุ กมฺปนตฺถวาจกสฺส ธูธาตุสฺส วเสน วินาโส นิธนนฺติ วุจฺจตีติฯ

มุน คติยํฯ มุนติฯ

จิเน มญฺญนายํฯ อลุตฺตนฺโตยํ ธาตุ, ยถา คิเล, ยถา จ มิเลฯ จินายติ, โอจินายติฯ ‘‘สพฺโพ ตํ ชโน โอจินายตู’’ติ อิทเมตฺถ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ โอจินายตติ อวมญฺญตูติฯ

อิติ ภูวาทิคเณ วคฺคนฺตธาตุรูปานิ

สมตฺตานิฯ

ปการนฺตธาตุ

อิทานิ วคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –

ปา ปาเนฯ ปานํ ปิวนํฯ ‘‘ปาติ, ปานฺติฯ ปาตุ, ปานฺตุ’’ อิจฺจาทิ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ

ขิปฺปํ คีวํ ปสาเรหิ, น เต ทสฺสามิ ชีวิตํ;

อยญฺหิเต มยา รูฬฺโห, สโร ปาสฺสติ โลหิตนฺติฯ