เมนู

ธการนฺตธาตุ

ธา ธารเณฯ ทธาติ, วิทธาติฯ ยํ ปณฺฑิโต นิปุณํ สํวิเธติฯ นิธิํ นิเธติฯ นิธิ นาม นิธียติฯ ตาว สุนิหิโต สนฺโตฯ ยโต นิธิํ ปริหริฯ นิทหติฯ กุหิํ เทว นิทหามิฯ ปริทหติฯ โย วตฺตํ ปริทหิสฺสติฯ ธสฺสติฯ ปริธสฺสติฯ พาโลติ ปรํ ปทหติฯ สกฺยา โข อมฺพฏฺฐ ราชานํ อุกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติฯ สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธิํฯ สทฺธา, สทฺทหนา, สทฺธาตพฺพํ, สทฺทหิตพฺพํ, สทฺธายิโก, ปจฺจยิโกฯ สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกาฯ สทฺทหิตุํ, สทฺทหิตฺวาฯ วิเสสาธานํฯ โสตาวธานํฯ โสตํ โอทหติฯ โอหิตโสโตฯ โสตํ โอทหิตฺวาฯ มจฺจุเธยฺยํ, มารเธยฺยํ, นามเธยฺยํ, ธาตุ, ธาตา, วิธาตาฯ วิธิฯ อภิธานํ, อภิเธยฺยํ, นิธานวตี วาจา, อาธานคาหี, สนฺธิฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

วิปุพฺโพ ธา กโรตฺยตฺเถ, อภิปุพฺโพ ตุ ภาสเน;

นฺยาสํปุพฺโพ ยถาโยคํ, นฺยาสาโรปนสนฺธิสุ

อิมสฺมา ปน ธาธาตุโต ปุพฺพสฺส อปิ อิจฺจุปสคฺคสฺส กาโร กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ ปปฺโปติ, กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ น ปปฺโปติฯ อตฺร โลโป วุจฺจเต, ทฺวารํ ปิทหติ, ทฺวารํ ปิทหนฺโต, ปิทหิตุํ, ปิทหิตฺวา, เอวํ การโลโป ภวติฯ ทฺวารํ อปิทหิตฺวา, เอวํ การโลโป น ภวติฯ เอตฺถ หิ กาโร อปิอุปสคฺคสฺส อวยโว น โหติฯ กินฺติ เจ? ปฏิเสธตฺถวาจโก นิปาโตเยว, อุปสคฺคาวยโว ปน อทสฺสนํ คโต, อยํ นิจฺจาโลโปฯ เอวํ ธาธาตุโต ปุพฺพสฺส อปิ อิจฺจุปสคฺคสฺส กาโร กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ ปปฺโปติ, กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ น ปปฺโปติฯ อิทํ อจฺฉริยํ อิทํ อพฺภุตํฯ ยตฺร หิ นาม ภควโต ปาวจเน เอวรูปโปปิ นโย สนฺทิสฺสติ วิญฺญูนํ หทยวิมฺหาปนกโร, โย เอกสฺมิํเยว ธาตุมฺหิ เอกสฺมิํเยว อุปสคฺเค เอกสฺมิํเยวตฺเถ กฺวจิ โลปาโลปวเสน วิภชิตุํ ลพฺภติฯ อิทานิ มยํ โสตูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ ตทุภยมฺปิ อาการํ เอกชฺฌํ กโรนฺตา ตทาการวติํ ชินวรปาฬิํ อานยาม –

‘‘คงฺคํ เม ปิทหิสฺสนฺติ, น ตํ สกฺโกมิ พฺราหฺมณ;

อปิเธตุํ มหาสินฺธุํ, ตํ กถํ โส ภวิสฺสติ;

น เต สกฺโกมิ อกฺขาตุํ, อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺฉิโตฯ

จิตฺตตฺถสาธนิํ เอตํ, คาถํ สมฺภวชาตเก;

ปญฺญาสมฺภวมิจฺฉนฺโต, กเร จิตฺเต สุเมธโส’’ติฯ

ธุ คติเถริเยสุฯ คติ คมนํ, เถริยํ ถิรภาโวฯ ธวติฯ ธุวํฯ

เอตฺถ จ ธุวนฺติ ถิรํฯ ‘‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา ธุวนฺติ ถิรํ กิญฺจิ ธมฺมชาตํฯ อถ วา ธุวนฺติ อิทํ คติเถริยตฺถวเสน นิพฺพานสฺเสว อธิวจนํ ภวิตุมรหติฯ ตญฺหิ ชาติชราพฺยาธิมรณโสกาทิโต มุจฺจิตุกาเมหิ ธวิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ธุวํ, อุปฺปาทวยาภาเวน วา นิจฺจสภาวตฺตา ธวติ ถิรํ สสฺสตํ ภวตีติ ธุวํฯ ยญฺหิ สนฺธาย ภควตา ‘‘ธุวญฺจ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ ธุวคามินิญฺจ ปฏิปท’’นฺติ วุตฺตํฯ ธุวสทฺโท ‘‘วจนํ ธุวสสฺสต’’นฺติ เอตฺถ ถิเร วตฺตติฯ ‘‘ธุวญฺจ ภิกฺขเว เทเสสฺสามี’’ติ เอตฺถ นิพฺพาเนฯ ‘‘ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ เอตฺถ ปน เอกํเส นิปาตปทภาเวน วตฺตตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ธู วิธูนเนฯ อูการสฺส อูวตฺตํฯ ธูวติฯ ธูวิตา, ธูวิตพฺพํฯ รสฺสตฺเต ‘‘ธุโต, ธุตวา’’ อิจฺจปิ รูปานิ ภวนฺติฯ

เธ ปาเนฯ ธยติ, ธียติฯ เธนฯ

เอตฺถ จ เธนูติ ธยติ ปิวติ อิโต ขีรํ โปตโกติ เธนุ, ‘‘โคเธนุ, อสฺสเธนุ, มิคเธนู’’ติ เธนุสทฺโท สามญฺญวเสน สโปติกาสุ ติรจฺฉานคติตฺถีสุ วตฺตติ, เอวํ สนฺเตปิ เยภุยฺเยน คาวิยํ วตฺตติฯ ตถา หิ ‘‘สตฺต เธนุสเต ทตฺวา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ

สิธุ คติยํ เสธติ, นิเสธติ, ปฏิเสธติฯ สิทฺโธ, ปสิทฺโธ, นิสิทฺโธ, ปฏิสิทฺโธ, ปฏิเสธิโต, ปฏิเสธโก, ปฏิเสโธ, ปฏิเสธิตุํ, ปฏิเสธิตฺวาฯ อิธ อจินฺเตยฺยพลตฺตา อุปสคฺคานํ ตํโยเค สิธุธาตุสฺส นานปฺปการา อตฺถา สมฺภวนฺติ, อญฺเญสมฺปิ เอวเมวฯ

สิธุ สตฺเถ มงฺคลฺเย จฯ สตฺถํ สาสนํ, มงฺคลฺยํ ปาปวินาสนํ วุทฺธิการณํ วาฯ เสธติฯ สิทฺโธ, ปสิทฺโธ, ปสิทฺธิฯ

ทธ ธารเณฯ ชนสฺส ตุฏฺฐิํ ทธเตติ ทธิฯ ธการสฺส การตฺเต ‘‘ทหตี’’ติ รูปํฯ อยํ อิตฺถี อิมํ อิตฺถิํ อยฺยิกํ ทหติฯ อิเม ปุริสา อิมํ ปุริสํ ปิตามหํ ทหนฺติฯ จิตฺตํ สมาทหาตพฺพํฯ สมาทหํ จิตฺตํฯ

เอธ วุทฺธิยํ ลาเภ จฯ เอธติฯ เอโธ, สุเขธิโตฯ คมฺภีเร คาธเมธติฯ

เอตฺถ จ เอโธติ เอธติฯ วฑฺฒติ เอเตน ปาวโกติ เอโธฯ อินฺทนํ, อุปาทานํฯ สุเขธิโตติ สุเขน เอธิโต, สุขสํวฑฺฒิโตติ อตฺโถฯ คาธเมธตีติ คาธํ ปติฏฺฐิตํ เอธติ ลภติฯ

พทฺธ สํหริเสฯ สํหริโส วินิพทฺธกฺริยาฯ พทฺธติ, วินิพทฺธติฯ วินิพทฺธาฯ

คาธ ปติฏฺฐานิสฺสยคนฺเธสุฯ คาธติฯ คาธํ กตฺตาฯ คมฺภีรโต อคาธํฯ

พาธ วิโลฬเน พาธติ, วิพาธติฯ อาพาโธฯ อาพาธติ จิตฺตํ วิโลเฬตีติ อาพาโธ

นาธ ยาจนาทีสุฯ นาธติฯ นาธนํฯ

พนฺธ พนฺธเน พนฺธติฯ พนฺธนโก, พนฺโธ, พนฺธาปิโต, ปฏิพนฺโธ, พนฺธนํ, พนฺโธ, สมฺพนฺธนํ, สมฺพนฺโธ, ปพนฺโธ, พนฺธุฯ

ตตฺถ พนฺธนนฺติ พนฺธนฺติ สตฺเต เอเตนาติ พนฺธนํ, สงฺขลิกาทิฯ ‘‘อยํ อมฺหากํ วํโส’’ติ สมฺพนฺธิตพฺพฏฺเฐน พนฺธุ, เถรคาถาสํวณฺณนายํ ปน ‘‘เปมพนฺธเนน พนฺธู’’ติ วุตฺตํฯ

ทธิ อสีฆจาเรฯ อสีฆจาโร อสีฆปฺปวตฺติฯ ทนฺธติฯ ทนฺโธ, ทนฺธปญฺโญฯ โย ทนฺธกาเล ตรติ, ตรณีเย จ ทนฺธติฯ

วทฺธ วทฺธเนฯ วทฺธติฯ วทฺธิ, วุทฺธิ, วทฺโธ, วุทฺโธ, ชาติวุทฺโธ, คุณวุทฺโธ, วโยวุทฺโธฯ

เย วุทฺธมปจายนฺติ, นรา ธมฺมสฺส โกวิทา;

ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ สุคฺคติํฯ

สธุ สทฺทกุจฺฉิยํฯ สธติฯ

ปิฬธิ อลงฺกาเรฯ ปิฬนฺธติฯ ปิฬนฺธนํฯ

ปิฬนฺธนมลงฺกาโร, มณฺฑนญฺจ วิภูสนํ;

ปสาธนญฺจาภรณํ, ปริยายา อิเม มตาฯ

เมธ หิํสายํ สงฺคเม จฯ เมธติฯ เมธา, เมธาวีฯ อตฺร เมธาติ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หิํสตีติ เมธาฯ เมธติ วา สิริยา สีลาทีหิ จ สปฺปุริสธมฺเมหิ สห คจฺฉติ น เอกิกา หุตฺวา ติฏฺฐตีติ เมธา, ปญฺญาเยตํ นามํฯ ตถา หิ –

‘‘ปญฺญา หิ เสฏฺฐา กุสลา วทนฺติ,

นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;

สีลํ สิรี จาปิ สตญฺจ ธมฺโม,

อนฺวายิกา ปญฺญวโต ภวนฺตี’’ติ

วุตฺตํฯ เมธาวีติ ธมฺโมชปญฺญาย จ สมนฺนาคโต ปุคฺคโลฯ

สธุ มธุ อุนฺเทฯ สธติฯ มธติฯ มธุฯ

พุธ โพธเนฯ โพธติฯ พุทฺโธฯ อภิสมฺพุทฺธาโนฯ สมฺพุทฺธํฯ อสมฺพุทฺธํฯ โพธิฯ ทิวาทิคเณปิ อยํ ทิสฺสติฯ ตตฺรหิ ‘‘พุชฺฌตี’’ติ รูปํ, อิธ ปน ‘‘โพธตี’’ติ รูปํฯ ‘‘โย นินฺทํ อปโพธตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ การิเต ปน ‘‘โพเธติ’’ อิจฺจาทีนิฯ

ยุธ สมฺปหาเรฯ โยธติฯ โยโธฯ โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธนฯ ยุทฺธํฯ จรณายุโธ, จรณาวุโธ วาฯ อาวุธํฯ ทิวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ยุชฺฌตี’’ติ รูปํฯ

ทีธิ ทิตฺติเวธเนสุฯ ทีธติฯ ทีธิติฯ เอตฺถ จ ทีธิตีติ รสฺมิฯ อเนกานิ หิ รสฺมินามานิฯ

รสฺมิ อาภา ปภา รํสิ, ทิตฺติ ภา รุจิ ทีธิติ;

มรีจิ ชุติ ภาณฺว’สุ, มยูโข กิรโณ กโร;

นาคธาโม จ อาโลโก, อิจฺเจเต รสฺมิวาจกาฯ

จการนฺตรูปานิฯ

นการนฺตธาตุ

นี นเยฯ เนติ, นยติ, วิเนติฯ วิเนยฺย หทเย ทรํฯ อาเนติฯ อานยติฯ เนตาฯ วิเนตาฯ นายโกฯ เนยฺโย ฯ เวเนยฺโยฯ เวนยิโกฯ วินีโต ปุริโสฯ นียมาเน ปิสาเจน, กินฺนุ ตาต อุทิกฺขติฯ นียนฺโตฯ เนตฺตํฯ เนตฺติฯ ภวเนตฺติ สมูหตาฯ เนตฺติโกฯ อุทกญฺหิ นยนฺติ เนตฺติกาฯ เนตฺตาฯ เนตฺเต อุชุํ คเต สติฯ นโยฯ วินโยฯ อายตนํฯ เนตุํฯ วิเนตุํฯ เนตฺวาฯ วิเนตฺวา อิจฺจาทีนิฯ

ตตฺถ เนตฺตนฺติ สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ เนตฺตํ, จกฺขุฯ เนตฺตีติ เนนฺติ เอตาย สตฺเตติ เนตฺติ, รชฺชุฯ ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ, ตณฺหาเยตํ นามํฯ ตาย หิ สตฺตา โคณา วิย คีวาย พนฺธิตฺวา ตํ ตํ ภวํ นิยฺยนฺติ, ตสฺมา ภวเนตฺตีติ วุจฺจติฯ เนตฺติกาติ กสฺสกาฯ เนตฺตาติ ควเชฏฺฐโก ยูถปติฯ นโยติ นยนํ คมนํ นโย, ปาฬิคติฯ อถ วา ตตฺถ ตตฺถ เนตพฺโพติ นโย, สทิสภาเวน เนตพฺพากาโรฯ นียตีติ นโย, ตถตฺตนยาทิฯ นียติ เอเตนาติ นโย, อนฺตทฺวยวิวชฺชนนยาทิฯ

ตถา หิ ฉพฺพิโธ นโย ตถตฺตนโย ปตฺตินโย เทสนานโย อนฺตทฺวยวิวชฺชนนโย อจินฺเตยฺยนโย อธิปฺปายนโยติฯ เตสุ ตถตฺตนโย อนฺตทฺวยวิวชฺชนนเยน นียติ, ปตฺตินโย อจินฺเตยฺยนเยน, เทสนานโย อธิปฺปายนเยน นียติฯ เอตฺถาทิมฺหิ ติวิโธ นโย กมฺมสาธเนน นียตีติ ‘‘นโย’’ติ วุจฺจติ, ปจฺฉิโม ปน ติวิโธ นโย กรณสาธเนน นียติ เอเตน ตถตฺตาทินยตฺตยมิติ ‘‘นโย’’ติ วุจฺจติฯ อิมสฺมิํ อตฺเถ ปปญฺจิยมาเน คนฺถวิตฺถาโร สิยาติ วิตฺถาโร น ทสฺสิโตฯ