ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ

ธาตุมาลา

15. สรวคฺคปญฺจกนฺติก สุทฺธสฺสรธาตุ

อิโต ปรํ ตุ สรโต, กการนฺตาทิเภทโต;

ธาตุโย ธาตุนิปฺผนฺน-รูปานิ วิวิธานิ จฯ

สาฏฺฐกเถ ปิฏกมฺหิ, ชินปาเฐ ยถาพลํ;

นยํ อุปปริกฺขิตฺวา, สมาเสน กเถสฺส’หํฯ

อิ คติยํฯ เยสํ ธาตูนํ คติอตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถฯ ปวตฺติปาปุณานิปิฯ ตตฺร คมนํ ทุวิธํ กายคมนํ ญาณคมนญฺจฯ เตสุ กายคมนํ นาม อิริยาปถคมนํ, ญาณคมนํ นาม ญาณุปฺปตฺติ, ตสฺมา ปโยคานุรูเปน ‘‘คจฺฉตี’’ติ ปทสฺส ‘‘ชานาตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘ปวตฺตตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘ปาปุณาตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, อิริยาปถคมเนน คจฺฉตีติปิ อตฺโถ ภวติ, ญาณคมเนน คจฺฉตีติปิ อตฺโถ ภวติฯ ตถา หิ ‘‘สีฆํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ อิริยาปถคมนํ ‘‘คมน’’นฺติ วุจฺจติฯ สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโตฯ

‘‘คติมา’’ติอาทีสุ ปน ญาณคมนํฯ เอวํ สพฺเพสมฺปิ คตฺยตฺถานํ ธาตูนํ ยถาปโยคํ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ตสฺสิมานิ รูปานิ ภวนฺติ – อิติ, เอติ, อุเทติฯ การิเต ‘‘อุทายตี’’ติ รูปํ ภวติฯ อุฏฺฐาเปตีติ หิ อตฺโถ, ทุกาโร อาคโมฯ อุเปติ, สมุเปติ, เวติ, อเปติ, อเวติ, อนฺเวติ, สเมติ, อภิสเมติ, สมโย, อภิสมโย, อีทิ, อุทิ, เอโกทิ, ปณฺฑิโต, อิโต, อุทิโต, อุเปโต, สมุเปโต, อนฺวิโต, อเปโต, สเมโต, เอตพฺโพ, ปจฺเจตพฺโพ, ปฏิยมาโน, ปฏิจฺโจ, เอนฺโต, อธิปฺเปโต, อธิปฺปาโย, ปจฺจโย, อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ‘‘อิตา, อิต’’นฺติอาทินา ยถารหํ อิตฺถินปุํสกวเสนปิฯ ปจฺเจตุํ, อุเปตุํ, สมุเปตุํ, อนฺเวตุํ, สเมตุํ, อภิสเมตุํ, อิจฺจ, ปฏิจฺจ, สเมจฺจ, อภิสเมจฺจ, อเปจฺจ, อุเปจฺจ, ปฏิมุขํ อิตฺวา, อิตฺวาน, อุเปตฺวา, อุเปตฺวาน, อุเปตุน, อญฺญานิปิ พุทฺธวจนานุรูปโต โยเชตพฺพานิฯ

อิติอิติ กฺริยาสทฺโท, สุตฺตนฺเตสุ น ทิสฺสติ;

อิทเมตฺถ น วตฺตพฺพํ, ทสฺสนาเยว เม รุโตฯ

‘‘อิตายํ โกธรูเปน’’, อิติ ปาฬิ หิ ทิสฺสติ;

องฺคุตฺตรนิกายมฺหิ, มุนินาหจฺจ ภาสิตา;

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา องฺคุตฺตรนิกาเย โกธํ นินฺทนฺเตน –

‘‘อิตายํ โกธรูเปน, มจฺจุเวโส คุหาสโย;

ตํ ทเมน สมุจฺฉินฺเท, ปญฺญาวีริเยน ทิฏฺฐิยา’’ติฯ

ตตฺร อิตายนฺติ อิติ อยนฺติ เฉโทฯ อิติอิติ จ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ

อยํ ปเนตฺถ สุตฺตปทตฺโถ – โย โทโส โลเก ‘‘โกโธ’’ติ โลกิยมหาชเนน วุจฺจติ, นายํ อตฺถโต โกโธติ วตฺตพฺโพฯ กินฺติ ปน วตฺตพฺโพ, เอโส หิ สรีรสงฺขาตคุหาสโย มจฺจุราชา เอว โกธวเสน ปมทฺทนฺโต สตฺตสนฺตาเน คจฺฉตีติ วตฺตพฺโพฯ ตํ เอวรูปํ ‘‘มจฺจุราชา’’ติ วตฺตพฺพํ พหุโน ชนสฺส อนตฺถกรํ โกธํ หิตกาโม ทเมน ปญฺญาย วีริเยน ทิฏฺฐิยา จ ฉินฺเทยฺยาติฯ

เอตีติ อิมสฺส ปน อาคจฺฉตีติ อตฺโถฯ ‘‘เอตี’’ติ เอตฺถ หิ อาอุปสคฺโค สนฺธิกิจฺเจน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น ปากโฏ วลาหกาวตฺถริโต ปุณฺณจนฺโท วิยฯ ตถา หิ เอตฺถ อา อิติ เอตีติ สนฺธิวิคฺคโห ภวติ, อาการสฺส จ อิกาเรน ปเรน สทฺธิํเยว เอการาเทโสฯ ตสฺมา ‘‘อยํ โส สารถี เอติฯ เอตุ เวสฺสนฺตโร ราชา’’ติอาทีสุ ‘‘อาคจฺฉติ, อาคจฺฉตู’’ติอาทินา อตฺโถ กเถตพฺโพฯ พฺยากรณสตฺเถปิ หิ อา อิติ เอตีติ สนฺธิวิคฺคโห ทิสฺสติ, ตสฺมา อยมฺปิ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ อถ วา อิตีติ รสฺสวเสน วุตฺตํ ปทํ คมนํ โพเธติ, เอตีติ วุทฺธิวเสน วุตฺตํ ปน ยถาปโยคํ อาคมนาทีนิฯ มตฺตาวเสนปิ หิ ปทานิ สวิเสสตฺถานิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? สาสเน ปพฺพชิโต, รฏฺฐา ปพฺพาชิโตติฯ สญฺโญคาสญฺโญควเสนปิ, ตํ ยถา? คามา นิคฺคจฺฉติฯ ยสํ โปโส นิคจฺฉติ, ตสฺมา อยมฺปิ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –

อิ คติยนฺติ กถิตา, ธาตุ วุทฺธิํ คตา ยทา;

ตทา อาคมนตฺถสฺส, วาจิกา ปายโต วสาฯ

อิริยาปถตฺถโต เห-สา นิจฺจาคมวาจิกา;

‘‘อยํ โส สารถี เอติ’’, อิจฺจาเทตฺถ นิทสฺสนํฯ

อนิริยาปถตฺเถน , วตฺตเน คมเนปิ จ;

อาคมเน จ โหตีติ, ธีมา ลกฺเขยฺย ตํ ยถาฯ

‘‘ปฏิจฺจ ผลเมตี’’ติ, เอวมาทีสุ วตฺตเน;

วุทฺธิปฺปตฺตา อิการวฺหา, เอสา ธาตุ ปวตฺตติฯ

‘‘อตฺถเมนฺตมฺหิ สูริเย, วาฬา’’ อิจฺจาทีสุ ปน;

คเต, ‘‘เอตีติ อิตี’’ติ-อาทิสฺวาคมเน สิยาฯ

ตถา หิ อีตีติ อนตฺถาย เอติ อาคจฺฉตีติ อีติ, อุปทฺทโว, อิติ อาคมนตฺโถ คเหตพฺโพฯ อาห จ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถายํ ‘‘เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคีนํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจน’’นฺติฯ

อิทานิ ยถารหํ นิปาตาขฺยาตนามิกปริยาปนฺนานํ อิติอิโต สทฺทานมตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – ตตฺถ อิติสทฺโท เหตุปริสมาปนาทิปทตฺถ วิปริยาย ปการาวธารณ นิทสฺสนาทิอเนกตฺถปฺปเภโทฯ ตถา เหส ‘‘รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี’’ติอาทีสุ เหตุอตฺเถ ทิสฺสติฯ ‘‘ตสฺมาติห เม ภิกฺขเว ธมฺมทายาทา ภวถ, มา อามิสทายาทาฯ อตฺถิ เม ตุมฺเหสุ อนุกมฺปา, กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ ปริสมาปเนฯ ‘‘อิติ วา อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต’’ติอาทีสุ อาทิอตฺโถฯ ‘‘มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนมภิลาโป’’ติอาทีสุ ปทตฺถวิปริยาเยฯ ‘‘อิติ โข ภิกฺขเว สปฺปฏิภโย พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโตฯ

สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ปณฺฑิโตฯ สอุปสคฺโค พาโล, อนุปสคฺโค ปณฺฑิโต’’ติอาทีสุ ปกาโรฯ ‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา อาทนฺท อตฺถีติสฺส วจนียํฯ กิํ ปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส วจนีย’’นฺติอาทีสุ อวธารเณฯ ‘‘อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต, นตฺถีติ โข กจฺจาน อยํ ทุติโย อนฺโต’’ติอาทีสุ นิทสฺสเนฯ นิปาตวเสเนว เต ปโยคา คเหตพฺพาฯ ‘‘อิตายํ โกธรูเปนา’’ติ เอตฺถ ปน อาขฺยาตวเสน คมเน อิติสทฺโท ทิสฺสติฯ อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโต, นิปาตตฺโถ ปน น อิจฺฉิตพฺโพ, วิญฺญูนํ อตฺถคฺคหเณ โกสลฺลุปาทนตฺถํ เกวลํ อตฺถุทฺธารวเสน อาคโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิตโร ปน –

คตฺยตฺเถ จิมสทฺทตฺเถ, อิโตสทฺโท ปวตฺตติ;

อนฺวิโต’’ติ หิ คตฺยตฺเถ, ปจฺจตฺตวจนํ ภเวฯ

อิมสทฺทสฺส อตฺถมฺหิ, นิสฺสกฺกวจนํ ภเว;

‘‘อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา’’, อิติอาทีสุ ปาฬิสุฯ

คตฺยตฺโถ อิจฺฉิโต เอตฺถ, อิตรตฺโถ น อิจฺฉิโต;

อตฺถุทฺธารวสา วุตฺโต, โกสลฺลตฺถาย วิญฺญุนํฯ

อิธ ปน สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ สนิพฺพจนํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริ อยธาตุวิสเยเยว วกฺขาม อิ เอ อยธาตุวเสน ติธาตุมยตฺตา สมยสทฺทสฺสฯ ตตฺร อิตีติ อิการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส จ ‘‘เอติ, อุเทตี’’ติอาทีนญฺจ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทานํ อญฺเญสญฺจ เอวรูปานํ ปทมาลา ยถารหํ เยภุยฺเยน อตฺตโนปทานิ วชฺเชตฺวา โยเชตพฺพาฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ ทุกฺกรา กฺริยาปทมาลาฯ

ยสฺมา ปน อิมสฺมิํ ปกรเณ สุกรา จ ทุกฺกรา จ ตฺยนฺตปทมาลา ชานิตพฺพา , ตสฺมา ภูวาทิคณาทีสุ อฏฺฐสุ คเณสุ วิหิเตหิ ฉนฺนวุติยา วจเนหิ สพฺพสาธารณํ อสพฺพสาธารณญฺจ ปทมาลานยํ พฺรูม –

อการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานํ ปนฺติโย พุโธ;

ภวติ รุนฺธตาทีนํ, โยเช สพฺพตฺถ สพฺพถาฯ

อิติ เอตี’’ติ เจเตสํ, ปทานํ ปน ปนฺติโย;

สุทฺธสฺสรปุพฺพกานํ, โยเช วิญฺญู ยถารหํฯ

อาการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานญฺจาปิ ปนฺติโย;

‘‘ยาติ สุณาติ อสฺนา-ติ’’ อิจฺจาทีนํ ยถารหํฯ

อิวณฺณานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมปิ ปาฬิโย;

โยเช ‘‘รุนฺธิติ รุนฺธีติ’’-อิจฺจาทีนํ ยถารหํฯ

อุการานนฺตรตฺยนฺต-สุติอิติ ปทสฺส จ;

เปรณตฺเถ ปวตฺตสฺส, โยเช มาลํ ยถารหํฯ

เอการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมฺปิ ยถารหํ;

‘‘เชติ รุนฺเธติ กาเรติ, การาเปตี’’ติอาทีนํฯ

โอการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมฺปิ ปทกฺกเม;

‘‘กโรติ โภติ โหตี’’ติ-อาทีนํ ยุตฺติโตวเท;

อิจฺเจวํ สตฺตธา วุตฺโต, ปทมาลานโย มยา;

อิโต มุตฺโต นโย นาม, นตฺถิ โกจิ กฺริยาปเทฯ

‘‘อาทตฺเต กุรุเต เปเต’’, อิจฺจาทิ นยทสฺสนา;

ยถารหํ ยุตฺติโตติ, วจนํ เอตฺถ ภาสิตํฯ

อิทานิ อิการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส กโม วุจฺจเต – อิติ, อินฺติฯ อิสิ, อิถฯ อิมิ, อิมฯ อปริปุณฺโณ วตฺตมานานโยฯ อิตุ, อินฺตุฯ อิหิ, อิถฯ อิมิ, อิมฯ อปริปุณฺโณ ปญฺจมีนโยฯ