ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อนุทีปนีปาฐ

1. จิตฺตสงฺคหอนุทีปนา

อนนฺตญฺญาณํ นตฺวาน, โลกาโลกกรํ ชินํ;

กริสฺสามิ ปรมตฺถ-ทีปนิยา นุทีปนิํฯ

[ตตฺถ, โลกาโลกกรนฺติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยํ จตุสฺสจฺจธมฺมเทสนาโลกการกํฯ ปรมตฺถทีปนีติ เอตฺถ อตฺโถ ทุวิโธ ปธานตฺโถจ ปริยายตฺโถจฯ ตตฺถ ปธานตฺโถ ปรมตฺโถนาม, ปธานตฺโถติจ ปทวากฺยานํ มุขฺยตฺโถ อุชุกตฺโถฯ ปริยายตฺโถปิ โกจิ, ยุตฺตรูโป อตฺโถ ปรมตฺโถ เยวฯ ปรมตฺถํทีเปติปกาเสตีติปรมตฺถทีปนี]ฯ ตํปร มตฺถทีปนิํกโรนฺโตอาจริโย ปถมํตาว พุทฺธสฺสภควโต ปณามํกโรติ ‘‘อุทยายสฺสา’’ติอาทินาฯ

ตตฺถ ‘‘อุทยา’’ติ อุทยโตอุคฺคมนโตฯ ‘‘ยสฺสา’’ติ ยสฺส สพฺพญฺญุพุทฺธมหาสูรสฺสฯ

‘‘เอกสฺสา’’ติ อทุตียสฺส, อสทิ สสฺสวา ฯ ‘‘สทฺธมฺมรํสิชาลิโน’’ติ เอตฺถสทฺธมฺโมติสตฺถุสา สนธมฺโมวุจฺจติฯ ตตฺถจ จตุราสีติสหสฺสธมฺมกฺขนฺธสงฺขาโต เทสนาสทฺธมฺโมอิธาธิปฺเปโตฯ สทฺธมฺมสงฺขาตํรํสิชาลํอสฺส อตฺถีติ สทฺธมฺมรํสิชาลีฯ ตสฺสสทฺธมฺมรํสิชาลิโนฯ ‘‘ปพุชฺฌิํสู’’ติ วิกสิํสุ, จตุสฺสจฺจญฺญาณวิกาสํตญฺญาณสมฺผุลฺลํ ปาปุณิํสุฯ ‘‘ชนมฺพุชา’’ติ ชนสงฺขาตาอมฺพุชาฯ ตตฺถชนานาม อิธโพธเนยฺยสตฺตา อธิปฺเปตา, เยสพฺพญฺญุเทสนํ สุตฺวา จตุสฺสจฺจ ธมฺมํ พุชฺฌิสฺสนฺติฯ อมฺพุชาติปทุมาฯ ‘‘ชาติกฺเขตฺเตมหาสเรติ’’ ชาติกฺเขตฺต สงฺขาเต ชนมฺพุชมหาสเรฯ ตตฺถ ชาติกฺเขตฺตํ นามทสสหสฺส จกฺกวาฬํ, ยํ เอกํ พุทฺธกฺเขตฺตนฺติ วุจฺจติฯ ยตฺถ จ มหาโพธิสตฺตานํ พุทฺธภาวตฺถาย ปถมมหาภินีหารกาลาทีสุ เอกปฺปหาเรนปถวิกมฺปนาทีนิปวตฺตนฺติฯ ยตฺถจวสนฺตาเทวพฺรหฺมาโน พุทฺธปริสาโหนฺติฯ ชาติกฺเขตฺเตมหาสเรยสฺส เอกสฺส สทฺธมฺมรํสิชาลิโน มหาสูรสฺส อุทยา ตสฺมิํ ชาติกฺเขตฺเต มหาสเร ชนมฺพุชาปพุชฺฌิํสูติโยชนาฯ

‘‘ตํ มหาสูร’’นฺติ สพฺพญฺญุพุทฺธมหาสูริยมณฺฑลํฯ ชนมฺพุช สนฺตาเนสุปวตฺตํ มหนฺตํ โมหตมํนูทติ อปเนติ, สทฺธมฺมรํสิชาลํ วิสฺสชฺชนฺโต อนฺตรธาเปตีติ มหาโมหตโมนุโทฯ ตํ ‘‘มหาโมหตโมนุทํ’’ฯ

เอวํ พุทฺธสฺสปณามํ กตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิตํ ปณามปฺปโยชนํ ปริณาเมนฺโต ‘‘สญฺชาต’’นฺติอาทิมาหฯ ‘‘โสมหาสูโรมยฺหํ หทเย สญฺชาตํ ตโมขนฺธํ ปนูทต’’นฺติโยชนาฯ ตตฺถ ‘‘สญฺชาต’’นฺติ สุฏฺฐุชาตํ, อนมตคฺเคสํสาเร ทฬฺหํ ปวตฺตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ตโมขนฺธ’’นฺติ มหาโมหตโมขนฺธํฯ สพฺพกิเลสตโมขนฺธํ วาฯ อนฺตรายกรานิ อุปวีฬโกปฆาตกกมฺมานิปิ ตโมขนฺเธ สงฺคหิตานิ เอวฯ ตถา โรคาทโย อนฺตราย ธมฺมาปิ ตโมชาติกาเอวตโมตมปรายโนติอาทีสุฯ ‘‘ปนูทต’’นฺติ ปนูทตุ, อปเนตุ, อนฺตรธาเปตุฯ

เอวํ สปฺปโยชนํ ปณามํ กตฺวา อิทานิ สนิทานํ คนฺถปฺปฏิญฺญํ กโรนฺโต ‘‘โปราณเกหี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ นิทานํ นาม คนฺถปฺปฏิญฺญาย อาสนฺนการณํฯ กตธํปนตนฺติ, สารตฺถาภิมานีนํ ยาจนญฺจสงฺคหสฺสวิปุลตฺถตา จฯ

ตตฺถ ทฺวีหิ คาถาหิ สการณํ ยาจนํ ทสฺเสติฯ ปุน ทฺวีหิ คาถาหิ สอุปมํวิปุลตฺถตํทสฺเสติฯ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา คนฺถปฺปการ คนฺถคุเณหิ สหคนฺถปฺปฏิญฺญํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อาทิคาถายํ ‘‘อภิธมฺมตฺถสงฺคเห โปราณเกหิ วิญฺญูหิ วณฺณิตา พหูวณฺณนา อิธโลกมฺหิทิสฺสนฺตี’’ติ โยชนาฯ ‘‘วณฺณนา’’ติ โปราณฏีกาโย วุจฺจนฺติฯ เอวญฺจสติ กสฺมา อภินวํ วณฺณนํ ยาจนฺตีติฯ ‘‘เย สารตฺถาภิมานิโน, เต ตาหิพหูหิ โปราณวณฺณนาหิตุฏฺฐิํ นวินฺทนฺติฯ ตสฺมา ตํ ยาจนฺตี’’ติโยชนาฯ เอเตน อปฺปสารตฺถา เอว ตาโปราณวณฺณนาโยติปิ ทีเปติเยวฯ ตตฺถ ‘‘ตุฏฺฐิ’’นฺติ สนฺตุฏฺฐิํฯ นวินฺทนฺตินปฏิลภนฺติฯ ‘‘เย’’ติเยชนาฯ

สารตฺถเมว อภิมาเนนฺติ, วิเสเสน นนฺทนฺติสีเลนาติ สารตฺถาภิมานิโนฯ เตนวินฺทนฺตีติปุริเมนสมฺพนฺโธฯ ปุน ‘‘เต’’ติ ตาหิ ตุฏฺฐิํ อวินฺทนฺตา เตชนาฯ ‘‘ม’’นฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ ‘‘สงฺคมฺมา’’ติ สมาคนฺตฺวาฯ ยสฺมา ปรมตฺถสฺสทีปนํ ยาจนฺติ, ตสฺมา อิมิสฺสาฏีกาย ‘‘ปรมตฺถทีปนี’’ติ นามํปิ สิทฺธํโหติฯ ‘‘มหณฺณเว’’ติ มหาสมุทฺเทฯ ‘‘รตนานี’’ติ สุวณฺณรชตาทีนิ รตนานิฯ ‘‘อุทฺธริตฺวา’’ติ อุทฺธํ อาหริตฺวาฯ ‘‘ยถิจฺฉกํวี’’ติยถิจฺฉิตํปิฯ ยตฺตกํ อิจฺฉนฺติ, ตตฺตกํวีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ทชฺเชยฺยุํ’’ติ ทเทยฺยุํฯ กามํ ททนฺตูติ อตฺโถฯ เอยฺยาทิวจนานํ อนุมติ อตฺเถปวตฺตนโตฯ ‘‘นวตฺตพฺพาวอูนตา’’ติ มหณฺณเวรตนานํ อูนตาหานิตา นวตฺตพฺพาวฯ กสฺมา, อปริมาณ รตนาธิฏฺฐานตฺตา มหาสมุทฺทสฺสฯ ยโต โส สาคโรติ วุจฺจติ, สานํธนรตนานํ เคหคพฺภสทิสตฺตาสาคโรติ หิสฺส อตฺโถฯ

‘‘ตเถเวตฺถา’’ติ เอตสฺมิํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคเหตเถวฯ ‘‘วิปุลตฺถา’’ติ มหนฺตา อตฺถาฯ ‘‘รตนูปมา’’ติ มหณฺณเว รตนสทิสาฯ ‘‘สตกฺขตฺตุํปี’’ติ อเนกสตวารํปิฯ ‘‘วณฺเณยฺยุํ’’ติ กามํวณฺเณนฺตุฯ ‘‘ปริยาทินฺนา’’ติ ปริโต อนวเสสโต อาทินฺนา คหิตาฯ ปริกฺขีณาติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘นเหสฺสเร’’ติ นเหสฺสนฺติ นภวิสฺสนฺติฯ ‘‘ตสฺมา’’ติ ยสฺมาจ ยาจนฺติ, ยสฺมาจ ปริยาทินฺนานเหสฺสนฺติ, ตสฺมาฯ ‘‘ตาสุวณฺณนาสู’’ติ ตาสุ โปราณฏีกาสุฯ ‘‘วณฺณน’’นฺติ อภินววณฺณนํ, อภินวฏีกํกริสฺสนฺติ สมฺพนฺโธฯ กีทิสํวณฺณนํ กริสฺสตีติ อาห ‘‘นานาสารตฺถ สมฺปุณฺณ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘อุตฺตานปทพฺยญฺชน’’นฺติ อุตฺตานปทญฺจ อุตฺตานวากฺยญฺจฯ ‘‘นาติสงฺเขปวิตฺถาร’’นฺติ นาติสงฺเขปํนาติวิตฺถารญฺจฯ มนฺทา พุทฺธิ เยสํ เต มนฺทพุทฺธิโนฯ ‘‘มนฺทา’’ติ มุทุกาฯ ‘‘พุทฺธี’’ติ ญาณํฯ มนฺทพุทฺธิโน โสตุชเน ปโพเธติ วิกาเสติ, ญาณ วิกาสํปาเปตีติ มนฺทพุทฺธิปฺปโพธนาฯ ‘‘กริสฺส’’นฺติ กริสฺสามิฯ ‘‘ต’’นฺติ ตํวณฺณนํฯ ‘‘ปรมตฺเถสุปาฏวตฺถิโนสุณนฺตู’’ติ โยชนาฯ ปฏุโนภาโวปาฏวํฯ ปฏุโนติ พฺยตฺตสฺสปณฺฑิตสฺสฯ ปาฏเวน อตฺโถ เยสํ เต ปาฏวตฺถิโนฯ อิติสทฺโท ปริสมาปนโชตโกฯ โส หิ คนฺถารพฺภวิธานสฺส อิธปริสมาปนํ ปรินิฏฺฐานํ ญาเปตุํ คนฺถารพฺภวากฺยสฺสปริยนฺเต โยชิโตฯ อวยว วากฺยานํ ปิโยชียติเยวฯ เอสนโยสพฺพตฺถฯ

คนฺถารพฺภคาถาวณฺณนานิฏฺฐิตาฯ

[1] เอวํ คนฺถารพฺภวิธานํ กตฺวา อิทานิ อาทิคาถาย สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิธมฺมตฺถสงฺคห’’นฺติอาทิมาหฯ สมฺพนฺธนฺติ การณปฺผลสํโยคํฯ ตตฺถ คาถาปวตฺตนํ การณํ นามฯ ปญฺจปิณฺฑตฺถ ทสฺสนํ ผลํ นามฯ การณปฺผลสํโยโค สมฺพนฺโธนามฯ ‘‘สปฺปโยชเน’’ติ ผลปฺปโยชนสหิเตฯ คนฺเถน อภิธาตพฺโพ กเถตพฺโพติ คนฺถาภิเธยฺโยฯ นิปตสฺส กมฺมํ นิปจฺจํฯ นิปจฺจ กิริยา, นิปจฺจากาโร, นิปจฺจการสฺสกรณนฺติ สมาโสฯ ‘‘สา’’ติ รตนตฺตยวนฺทนาฯ ทสฺสิตาติสมฺพนฺโธฯ ‘‘อภิหิตา’’ติ กถิตาฯ ปกาสิตาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปธานตฺถภูตา’’ติ อธิปฺเปตตฺถภูตาติ อธิปฺปาโยฯ ทุวิโธหิ อตฺโถวจนตฺโถ จ อภิธานตฺโถจฯ ตตฺถ คจฺฉตีติ คโต, ปุริโสติ วุตฺเตคจฺฉติ ปเทน วุตฺโต โยโกจิ คจฺฉนฺโต วจนตฺโถนามฯ

ปุริโสติ ปเทนทสฺสิโต ปธานตฺโถ อธิปฺเปตตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นามาติฯ ‘‘อภิธมฺมตฺถา’’ติฯ

ตตฺถ วุตฺตาภิธมฺมตฺถา, จตุธา ปรมตฺถโต;

จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานมิติ สพฺพถาฯ ติ

เอวํ วุตฺตา อภิธมฺมตฺถาฯ เอวํ วุตฺตตฺตาเยวจ เตจตฺตาโร อภิธมฺมตฺถา เอว อิธปธานตฺถภูตาติ จ, - ปธานตฺถาเอว อิธคนฺถาภิเธยฺย ภาเวน อธิปฺเปตาติ จวิญฺญายตีติ อธิปฺปาโยฯ

เกจิปนวเทยฺยุํ, เตอภิธมฺมตฺถา สงฺคหปฺปกรณํ ปตฺตา วิสุํ สงฺคหตฺถานามภเวยฺยุํ, นอภิธมฺมตฺถา นามฯ อิธ จ สงฺคหตฺถา เอว อภิเธยฺยภาเวน อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ อภิเธยฺโย อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปฺปเทนาติฯ วุจฺจเตฯ เตอภิธมฺมตฺถา สงฺคหปฺปกรณํ ปตฺตาปิ อภิธมฺมตฺถา เอวนาม โหนฺติ, น วิสุํ สงฺคหตฺถานามฯ ตตฺถ วุตฺตาภิธมฺมตฺถาติหิ วุตฺตํ, นตุวุตฺตํ ตตฺถ วุตฺตาสงฺคหตฺถาติฯ เอวญฺจสติ สงฺคหิตภาวมตฺตํ วิสิฏฺฐํ โหติฯ ตเทว อิธ อภิเธยฺโย นาม สิยาติ วุตฺตํ ‘‘สงฺคหิตภาโวปิ อภิเธยฺโย เยวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘สงฺคหิตภาโว’’ติจิตฺตสงฺคโห, เจตสิกสงฺคโหติอาทินา สงฺคหณกิริยาฯ สา สงฺคหิเตหิ ธมฺเมหิ อญฺญา นโหติฯ เตสฺเววธมฺเมสุสงฺคยฺหตีติ วุตฺตํ ‘‘สงฺคหิตภาโวปิ อภิเธยฺโย เยวา’’ติฯ กิญฺจาปิเตหิ อญฺญานโหติ, เต สฺเวว สงฺคยฺหติฯ สาปน คนฺถสฺสปธานตฺโถ นโหติฯ อิธ จ ปธานตฺโถว อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘ตํนสุนฺทร’’นฺติฯ กสฺมา นสุนฺทรนฺติ อาห ‘‘นหิโส’’ติอาทิํฯ เอตฺถจหิสทฺโท อิมสฺส วากฺยสฺสเหตุวากฺยภาวํ โชเตติฯ เอสนโยปรตฺถปิฯ ‘‘อิโตปฏฺฐาย จา’’ติอาทิ คนฺถ ครุโทสวิวชฺชนํฯ ตตฺถ ‘‘อิมสฺสสงฺคหสฺสา’’ติ อิมสฺสอภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺสฯ ‘‘ทุตียา’’ติทุตียาฏีกาฯ ‘‘ทฺเวปี’’ติ ทฺเวปิฏีกาโยฯ ‘‘วิสุทฺธิมคฺเคมหาฏีกา’’ติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน กตาปรมตฺถมญฺชูสานามฏีกาฯ สา พฺรมฺมรฏฺเฐ ติริยปพฺพตวาสินา เถเรนกตํ จูฬฏีกํ อุปาทาย มหาฏีกาติ ปากฏาฯ ตํสนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

คนฺถปฺปกาโรจ ปการวนฺเตหิ ธมฺเมหิ สเหวสิชฺฌติ, วินา นสิชฺฌตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘โสอภิธมฺมตฺถปเทนา’’ติ วุตฺตํฯ กามญฺจ โส เตหิ สเหวสิชฺฌติ, วินานสิชฺฌติฯ อภิธมฺมตฺถปทํ ปน สงฺคหณกิริยาปการํน วทตีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ นสุนฺทร’’นฺติฯ ทุวิธํ นามํ อนฺวตฺถนามํ รุฬินามนฺติฯ ตตฺถ, อตฺถานุคตํ นามํ อนฺวตฺถนามํ, ยถา สุขิตสฺสชนสฺส สุโขตินามํฯ อตฺถรหิตํ อาโรปิตํ นามํ รุฬินามํ, ยถา ทุกฺขิตสฺสชนสฺส สุโขติ นามํฯ อิธ ปน อนฺวตฺถนา มนฺติทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถานุคตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อตฺถานุคตา’’ติ สกตฺถานุคตาฯ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตานุคตาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘คนฺถสมญฺญา’’ติ คนฺถสมฺมุติฯ คนฺถสฺสนามนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สงฺคหคนฺโถนาม ปาฬิยํตตฺถ ตตฺถ วิปฺปกิณฺเณธมฺเม เอกตฺถ สภาคราสิกรณวเสน ปวตฺโต คนฺโถฯ ตํ อุคฺคณฺหนฺโต อปฺปเกน คนฺเถนพหุเกธมฺเมสุเขนชานาติฯ ‘‘ตทุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสนา’’ติ ตสฺสอุคฺคโหจ ปริปุจฺฉาจาติ ทฺวนฺโทฯ อาทิสทฺเทน ธารณาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ปาฐสฺสวาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโหนามฯ อุคฺคหิ ตสฺสปาฐสฺส อตฺถคฺคหณํ ปริปุจฺฉานามฯ ‘‘อนายาสโต’’ติ นิทฺทุกฺเขนฯ ‘‘ลทฺธพฺพํผลานุผล’’นฺติ สมฺพนฺโธฯ สรูปโต อวพุชฺฌนํ สรูปาวโพโธฯ อาทิสทฺเทน ลกฺขณาวโพโธ รสาว โพโธติอาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อนุปาทาปรินิพฺพานํ อนฺโต ปริโยสานํ ยสฺสาติ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อนุปาทาปรินิพฺพาน’’นฺติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ ขนฺเธสุ อนุปาทายปรินิพฺพานํฯ อนุปาทิเสส ปรินิพฺพานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ผลานุผล’’นฺติ ผลญฺเจว อนุผลญฺจฯ ตตฺถ ‘‘ผล’’นฺติ มูลปฺผลํฯ ‘‘อนุผล’’นฺติ ปรมฺปรปฺผลํฯ ปโยเชตีติ ‘‘ปโยชนํ’’ฯ ปโยเชตีติ นิโยเชติฯ กิํ นิโยเชติฯ ผลตฺถิกํชนํฯ กตฺถ นิโยเชติฯ ผลนิพฺพตฺตเกกมฺเมฯ กิมตฺถาย นิโยเชติฯ ตสฺสกมฺมสฺส กรณตฺถายาติฯ ผลานุภวนตฺถาย ตตฺถตตฺถ ผลานุภวนกิจฺเจสุ ปยุชฺชียตีติ ปโยชนนฺติ ปิวทนฺติฯ ‘‘สามตฺถิยโต’’ติ วจนสามตฺถิยโตฯ กิํ วจนสามตฺถิยนฺติฯ การณวจนํ ผลํปิทีเปติฯ ผลวจนํ การณํปิทีเปติฯ