ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ปรมตฺถทีปนี

สงฺคห มหาฏีกา ปาฐ

คนฺถารพฺภกถา

[ก]

อุทยา ยสฺส เอกสฺส, สทฺธมฺมรํสิ ชาลิโน;

ปพุชฺฌิํสุ ชนมฺพุชา, ชาติกฺเขตฺเต มหาสเรฯ

[ข]

วนฺทามิ ตํ มหาสูรํ, มหาโมห ตโมนุทํ;

สญฺชาตํ โส หทเย มยฺหํ, ตโมขนฺธํ ปนูทตํฯ

[ค]

โปราณเกหิ วิญฺญูหิ, วณฺณิตา วณฺณนา พหู;

ทิสฺสนฺติ อิธ โลกมฺหิ, อภิธมฺมตฺถสงฺคเหฯ

[ฆ]

น ตาหิ ตุฏฺฐิํ วินฺทนฺติ, เย สารตฺถา ภิมานิโน;

เต มํ สงฺคมฺม ยาจนฺติ, ปรมตฺถสฺส ทีปนํฯ

[ง]

มหณฺณเว รตนานิ, อุทฺธริตฺวา ทิปวาสินํ;

ยถิจฺฉกํปิ ทชฺเชยฺยุํ, น วตฺตพฺพาว อูนตาฯ

[จ]

ตเถเวตฺถ วิปุลตฺถา, อณฺณเว รตนูปมา;

สตกฺขตฺตุํปิ วณฺเณยฺยุํ, ปริยาทินฺนา น เหสฺสเรฯ

[ฉ]

ตสฺมา ตาสุ วณฺณนาสุ, สารมาทาย วณฺณนํ;

นานาสารตฺถ สมฺปุณฺณํ, อุตฺตาน ปทพฺยญฺชนํฯ

[ช]

นาติสงฺเขป วิตฺถารํ, มนฺทพุทฺธิปฺปโพธนํ;

กริสฺสํ ตํ ปรมตฺเถสุ, สุณนฺตุ ปาฏวตฺถิโนติฯ

ปถมคาถา-ปรมตฺถทีปนี

[1] อภิธมฺมตฺถสงฺคหํ กตฺตุกาโม อนุรุทฺธตฺเถโร สงฺคหารพฺเภ ตาว สปฺปโยชเน ปญฺจปิณฺฑตฺเถ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาหฯ ปญฺจปิณฺฑตฺถานาม รตนตฺตยวนฺทนา, คนฺถาภิเธยฺโย, คนฺถปฺปกาโร, คนฺถาภิธานํ, คนฺถปฺปโยชนํฯ ตตฺถ ตีสุ รตเนสุ นิปฺปจฺจการกรณํ รตนตฺตยวนฺทนานามฯ สา สมฺมาสมฺพุทฺธมตุลํ สสทฺธมฺมคณุตฺตมํ อภิวาทิยาติ เอเตหิ ปเทหิ ทสฺสิตาฯ สกเลน คนฺเถน อภิหิตา ปธานตฺถภูตา จตฺตาโร อภิธมฺมตฺถา คนฺถาภิเธยฺโยฯ โส อภิธมฺมตฺถสงฺคหนฺติปเท อภิธมฺมตฺถ สทฺเทน ทสฺสิโตฯ

[1] วิภาวนิยํ ปน

สงฺคหิตภาโวปิ อภิเธยฺโยเยวาติ กตฺวา อภิเธยฺโย อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทน ทสฺสิโตติวุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ โส อปฺปธานตฺถภูโต สงฺคหิตภาโว อิมสฺมิํ ปิณฺฑตฺถทสฺสเน อภิเธยฺโย นาม ภวิตุํ ยุตฺโตติฯ อิโต ปฏฺฐายจ ฏีกายนฺติ วุตฺเต อิมสฺส สงฺคหสฺส ทฺวีสุ สีหฬฏีกาสุ ปถมาฏีกา ทฏฺฐพฺพาฯ วิภาวนิยนฺติ วุตฺเต เอตรหิ ปากฏา ทุตียาฯ ฏีกาสูติ วุตฺเต ทฺเวปิฯ มหาฏีกายนฺติ วุตฺเต วิสุทฺธิมคฺเค มหาฏีกา ทฏฺฐพฺพาฯ ยญฺจ วจนํ วิภาวนิยํปิ อาคตํ, อญฺญตฺถาปิ อาคตํ, ตํปิ อิธ วิภาวนิยํตฺเวว วุจฺจติ อาสนฺนตฺตาติฯ สภาคธมฺมสงฺคหวเสน คนฺถวิธานากาโร คนฺถปฺปกาโรฯ โส ปน สงฺคห สทฺเทน ทสฺสิโตฯ

[2] วิภาวนิยํ ปน

อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทนาติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ อภิธมฺมตฺถสทฺโท คนฺถวิธานาการํ ทีเปตีติฯ อตฺถา นุคตา คนฺถสมญฺญา วนฺถาภิธานํฯ ตํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปเทน ทสฺสิตํฯ สงฺคหคนฺเถ กเต สติ ตทุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน อนายาสโต ลทฺธพฺพํ ธมฺมานํ สรูปาวโพธาทิกํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺตํ คนฺถสฺส ผลานุผลํ คนฺถปฺปโยชนํ ตํปิ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทเนว สามตฺถิยโต ทสฺสิตํฯ

[3] วิภาวนิยํ ปน

สงฺคหสทฺเทนาติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ อภิธมฺมตฺถสทฺเทน วินา อนายาสโต สํสิทฺธิมตฺตทีปเกน สงฺคหสทฺทมตฺเตน ตาทิโส อนุปาทาปรินิพฺพานนฺโต ปโย ชนวิเสโส สกฺกา วิญฺญาตุํ, อสทฺธมฺม สงฺคหานํปิ โลเก สนฺทิสฺสนโตติฯ

[2] ตตฺถ รตนตฺตยวนฺทนา ตาว อสงฺเขยฺยอปฺปเมยฺยปฺปโยชนา โหติฯ ยถาห –

เต ตาทิเส ปูชยโต, นิพฺพุเต อกุโต ภเย;

น สกฺกา ปุญฺญํ สงฺขาตุํ, ยเมตฺถ มปิ เกนจีติฯ

ย เมตฺถมปีติเอตฺถ เยนเกนจิ อปิ มนุสฺเสนวา เทเวนวา พฺรหฺมุนาวา สงฺขาตุํ น สกฺกาติ โยชนาฯ ฏีกาการาปิ ตํ ปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถ พหุธา ปปญฺเจนฺติฯ สงฺคหการา ปน อนฺตรายนีวารณเมว วิเสสโต ปจฺจาสีสนฺติฯ สงฺคหการา ติจ พุทฺธโฆสตฺเถราทโย อฏฺฐกถาจริยา วุจฺจนฺติฯ

นิปฺปจฺจการสฺเสตสฺส,

กตสฺส รตนตฺตเย;

อานุภาเวน โสเสตฺวา,

อนฺตราเย อเสสโตติ หิ วุตฺตํฯ

[3] กถญฺจ รตนตฺตยวนฺทนาย อนฺตรายนีวารณํ โหตีติฯ วุจฺจเต-รตนตฺตยวนฺทนา หิ นาม วนฺทนากิริยาภินิปฺผาทโก สตฺตกฺขตฺตุํ สตฺตกฺขตฺตุํ อเนกโกฏิสตสหสฺสวาเร ปวตฺตมาโน มหนฺโต ปุญฺญาภิสนฺโท ปุญฺญปฺปวาโหฯ โส จ อนุตฺตเรสุ พุทฺธาทีสุ ปุญฺญกฺเขตฺเตสุ สํวฑฺฒิตตฺตา เถรสฺส จ อุฬารจฺฉนฺทสทฺธาพุทฺธิคุเณหิ ปริภาวิตตฺตา มหาชุติโก มหปฺผโล มหานิสํโส จ ปุญฺญาติสโย โหติฯ โส สยํ ปโยคสมฺปตฺติภาเว ฐตฺวา พหิทฺธา วิปตฺติปจฺจเย อปเนตฺวา สมฺปตฺติปจฺจเย อุปเนตฺวา อติปณีตอุตุจิตฺตาหาร สมุฏฺฐิตานํ สรีรฏฺฐกธาตูนํ อุปพฺรูหนํ กตฺวา ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ลทฺโธ กาสสฺส ชนกกมฺมสฺส อนุพลํ เทติฯ อลทฺโธกาสสฺส จ ปุญฺญนฺตรสฺส โอกาสลาภํ กโรติฯ อถ ลทฺธานุพเลน ลทฺโธ กาเสน จ ตทุภเยน ปุญฺเญน นิพฺพตฺตา รูปารูปสนฺตติโย เถรสนฺตาเน ยมกมหานทิโย วิย พลวพลวนฺติ โย หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ ตทา ตสฺมิํ อิฏฺฐผลฆนปริปูริเต เถรสนฺตาเน อนิฏฺฐผลภูตานํ โรคาทิ อนฺตรายานํ อุปฺปตฺติยา โอกาโส นาม นตฺถีติ อิฏฺฐผลสนฺตานวิพาธกานิ อนิฏฺฐผลสนฺตานชนกานิ จ อปุญฺญกมฺมานิ ทูรโต อปนีตาเนว โหนฺติฯ น หิ กมฺมานินาม ปุญฺญานิ อปุญฺญานิ จ อตฺตโน วิปากุปฺปตฺติยา โอกาเส อสติ วิปจฺจนฺตีติฯ ตโต ตสฺมิํ สนฺตาเน อายุวณฺณา ทโย อิฏฺฐผลธมฺมา ยาว คนฺถนิฏฺฐานา ยาว อายุกปฺปปริโย สานาปิ วา วฑฺฒนปกฺเข ฐตฺวา ปวตฺตนฺติฯ ยถาห –

อภิ วาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน;

จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุวณฺโณ สุขํ พลนฺติฯ

เอวํ ตาย วนฺทนาย อนฺตรายนีวารณํ โหตีติฯ ตสฺมา สงฺคหารพฺเภ รตนตฺตยวนฺทนากรณํ เถรสฺส อตฺตนา อารพฺภ มานสงฺคหสฺส อนนฺตราเยน ปริสมาปนุตฺถํฯ น เกวลญฺจ เถรสฺเสว, โสตูนญฺจ สงฺคหํ คณฺหนฺตานํ อาทิมฺหิเยว รตนตฺตย วนฺทนา สิทฺธิโต อนนฺตราเยน คหณ กิจฺจสมฺปชฺชนตฺถนฺติฯ

[4] วิภาวนิยํ ปน

สตฺตสุ ชวเนสุ ปถมชวน วเสเนว วนฺทนา ปโยชนํ วิภาวิตํ วิย ทิสฺสติฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมเวทนียภูตา’’ติ หิ ตตฺถ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

อุปตฺถมฺภนกิจฺจสฺเสว อิธ อธิปฺเปตตฺตาฯ ตสฺส จ สตฺตสุปิ ชวเนสุ อุปลทฺธตฺตาติฯ ยถา หิ อาหารรูปสฺส ทฺวีสุ กิจฺเจสุ โอชฏฺฐมกรูปชนนกิจฺจํ ปริตฺตกํ อปฺปมตฺตกํ โหติฯ จตุสฺสนฺต ติรูปุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว มหนฺตํ อธิมตฺตํฯ ตถาหิ ปฏฺฐาเนปิ ตทุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว คเหตฺวา กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ วิภงฺควาโร วิภตฺโตฯ เอวเมวํ อิธปิ ปถมชวนสฺส อวุนาว วิปากชนนกิจฺจํ ปริตฺตกํ อปฺปมตฺตกํ โหติฯ อเหตุกวิปากมตฺตํ ชเนตีติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ กมฺมนฺตรุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว มหนฺตํ อธิมตฺตํฯ ตญฺจ สตฺตสุปิ ชวเนสุ อุปลพฺภติ เยวาติฯ ยสฺมา ปน คนฺถาภิเธยฺเย คนฺถปฺปกาเร คนฺถปฺปโยชเน จ อาทิโต วิวิเตสติ โสตุ ชนานํ คนฺถสฺสวเน อุสฺสาโห ชายติฯ ตสฺมา เตสํ คนฺถา ภิเธยฺยาทีนํ ทสฺสนํ คนฺเถ อุสฺสาหชนนตฺถํฯ คนฺถาภิธานทสฺสนํ โวหารสุขตฺถนฺติฯ อิทเมตฺถ ปิณฺฑตฺถทสฺสนํฯ

[4] อยํ ปน ปทตฺโถฯ สมฺมาจ พุชฺฌิ สามญฺจ พุชฺฌีติ สมฺมา สมฺพุทฺโธฯ เอตฺถ จ สมฺมาสทฺโท อวิปรีตตฺเถ นิปาโตฯ โส พุชฺฌิตพฺเพสุ เญยฺยธมฺเมสุ พุชฺฌนกฺริยาย อเสสพฺยาวิภาวํ ทีเปติฯ ตถาหิ ปเทสญาเณ ฐิตา ปจฺเจกพุทฺธาทโย อตฺตโน วิสเย เอว อวิปรีตํ พุชฺฌนฺติฯ อวิสเย ปน อนฺธกาเร ปวิฏฺฐาวิย โหนฺตีติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ วิสโย จ เตสํ อปฺปมตฺตโกว สพฺพญฺญุวิสยํ อุปาทาย ยถา หตฺถ ปุเฏ อากาโส อปฺปมตฺตโกว อชฏากาสํ อุปาทายาติฯ เต หิ ผสฺสาทีสุ ธมฺเมสุ เอกธมฺมมฺปิ สพฺพาการโต พุชฺฌิตุํ นสกฺโกนฺตีติฯ สพฺพญฺญุพุทฺธานํ ปน อวิสโย นาม นตฺถิ, ยตฺถ เต วิปรีตํ พุชฺเฌยฺยุํฯ

เต หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนนฺตาสุ จ โลกธาตูสุ ติยทฺธคเต อทฺธมุตฺตเก จ ธมฺเม หตฺถมณิเก วิย สมสเม กตฺวา พุชฺฌนฺติฯ สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาต มาคจฺฉนฺตีติ หิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ญาณมุเขติ สพฺพญฺญุํมหาภวงฺคํ สนฺธายาหฯ ตตฺถ หิ เต ธมฺมา โพธิมณฺเฑ สพฺพํ อภิธมฺมํ สมฺมสนโต ปฏฺฐาย นิจฺจกาลํ อุปฏฺฐหนฺตีติฯ สพฺพญฺญุพุทฺธา ปน ยตฺตเก ธมฺเม วิจาเรตุํ อิจฺฉนฺติฯ ตตฺตเก ธมฺเม อาวชฺชนาย วิสุํ กตฺวา อาวชฺชิตฺวา วิจาเรนฺตีติฯ นนุ ธมฺมา มหนฺตา ภวงฺคํ ปริตฺตกนฺติ น โจเทตพฺพเมตํฯ อรูปธมฺมานญฺหิ ปรมุกฺกํสปตฺตานํ เอส อานุภาโวติฯ สํสทฺโท ปน สามนฺติ เอตสฺส อตฺเถ อุปสคฺโคฯ โส ภควโต ปฏิเวธธมฺเมสุ อนาจริยกตํ ทีเปติฯ น เม อาจริโย อตฺถีติ หิ วุตฺตํฯ นนุ ภควโต ตตียจตุตฺถารุปฺป สมาปตฺติโย อาฬารุทกมูลิกาติฯ สจฺจํฯ ตา ปน อนลงฺกริตฺวา ลทฺธมตฺตาว หุตฺวา ฉฑฺฑิตตฺตา ปจฺฉา พุชฺฌนกฺริยาย ปาทกมตฺตาปิ นโหนฺติฯ กุโต ปฏิเวธธมฺมาติฯ ตสฺมา ตา ภควโต พุทฺธภาเว สาจริยกตํ น สาเธนฺตีติฯ อยเมตฺถ ปาฬิ อนุคโต อตฺโถฯ ยถาห –

ตตฺถ กตโม จ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิฯ ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณาติฯ พเลสุ จ วสิภาวํฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธติฯ

ตตฺถาติ นิมิตฺเต ภุมฺมํฯ พเลสูติ ทสพล ญาเณสุฯ วสิภาวนฺติ อิสฺสรภาวํฯ เอตฺถจ ปุพฺเพฯ ลฯ สามนฺติเอเตน สํสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติอาทินา [สมฺมาสทฺทสฺสอตฺถนฺติฯ สมฺมาสมฺพุทฺธปทํ]

[5] อิทานิ เถโร อตฺตโน วนฺทนํ สุฏฺฐุพลวํ กโรนฺโต อตุลนฺติ อาหฯ อเนกคุณปทวิสยา หิ วนฺทนา สุฏฺฐุตรํ พลวตี โหตีติฯ นนุ เอกคุณปทวิสยาปิ วนฺทนา อนฺตรา ยนีวารเณสมตฺถา สิยาติ กิํ ทุตีเยนาติฯ น น สมตฺถาฯ