เมนู

ตสฺมา ยถา ปุพฺเพ ตสฺส โคปาลสฺส กาเล ตสฺมิํ ฐาเน มชฺเฌ คงฺคาย ตาทิสา ทีปกา สํวิชฺชมานา อเหสุํ, ตเถว โปราณฏฺฐกถาสุ เอส อตฺโถ สํวณฺณิโต, ตเทว จ วจนํ อาจริเยน ภาสาปริวตฺตนํ กตฺวา ปกาสิตนฺติ เอวเมว คเหตพฺพํฯ ตสฺมา ตมฺปิ อการณเมวาติฯ

พฺราหฺมณกุลวิจารณา

[2] อถ ‘‘พฺราหฺมณมาณโว’’ติ ปทมฺปิ เตน เอวํ วิจาริตํ –

(ก) ‘‘พุทฺธโฆโส ‘พฺราหฺมณกุลชาโต’ติ น สกฺกา คเหตุํฯ กสฺมา เวทกาลโต ปฏฺฐาย ยาวชฺชตนา สพฺเพปิ พฺราหฺมณา

พฺราหฺมโณสฺย มุขมาสีทิ, พาหู ราชนฺย? กต?;

อูรู ตทสฺย ยท วคฺย?, ปทฺภฺยาํ คูทฺโร อชายตา’’ติ [อิรุเวท, 10-มณฺฑล, 90; ตถา อถว 6 เวท 19, 6, 6]

อิมํ ปุริสสุตฺตํ นาม มนฺตํ ชานนฺตีติ สทฺทหิยาฯ

อยํ ปนสฺสา อตฺโถ – ‘พฺราหฺมโณ อสฺส (พฺรหฺมุโน) มุขํ อาสิฯ พาหู ราชญฺโญ กโต, ขตฺติยา อสฺส พาหูติ วุตฺตํ โหติฯ โย เวสฺโส, โส อสฺส อูรูฯ สุทฺโท อสฺส ปาเทหิ อชายี’ติฯ

พุทฺธโฆโส ปน ‘ปณฺฑิตพฺราหฺมโณ’ติ ญาโตปิ ตํ คาถํ น อญฺญาสิฯ ตถา หิ เตน พนฺธุปาทาปจฺจาติ ปทสฺส อตฺถวณฺณนายํ ‘เตสํ กิร อยํ ลทฺธิ – พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต นิกฺขนฺตา, ขตฺติยา อุรโต, เวสฺสา นาภิโต, สุทฺทา ชาณุโต, สมณา ปิฏฺฐิปาทโต’ติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.263; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.508] ติสฺสา เวทคาถาย อสมานตฺโถ วณฺณิโต’’ติฯ

อยํ ปเนตฺถ อนุวิจารณา – ยทิ จ ตํกาลิกานมฺปิ พฺราหฺมณานํ ลทฺธิ ตเถว ภเวยฺย ยถา เอติสฺสํ คาถายํ วุตฺตา, สา จตฺถวณฺณนา อาจริยสฺส มติมตฺตาฯ เอวํ สติ สา วิจารณา ยุตฺตา ภเวยฺยฯ เอติสฺสํ ปน คาถายํ ‘‘พฺราหฺมโณสฺย มุขมาสีทิ’’ติ ปฐมปาเทน ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต ชาตา’’ติ อตฺโถ อุชุกโต น ลพฺภติฯ พุทฺธกาเล ปน พฺราหฺมณานํ ลทฺธิ ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต ชาตา’’ติ เอวเมว อโหสีติ ปากโฏเยวายมตฺโถฯ ตถา หิ ทีฆนิกาเย ปาถิกวคฺเค อคฺคญฺญสุตฺเต (3, 67) –

‘‘ทิสฺสนฺติ โข ปน วาเสฏฺฐ พฺราหฺมณานํ พฺราหฺมณิโย อุตุนิโยปิ คพฺภินิโยปิ วิชายมานาปิ ปายมานาปิฯ

เต จ พฺราหฺมณา 0 โยนิชาว สมานา เอวมาหํสุ – พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ, หีนา อญฺเญ วณฺณาฯ พฺราหฺมโณว สุกฺโก วณฺโณ, กณฺหา อญฺเญ วณฺณาฯ พฺราหฺมณาว สุชฺฌนฺติ, โน อพฺราหฺมณาฯ พฺราหฺมณาว พฺรหฺมุโน ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา พฺรหฺมชา พฺรหฺมนิมฺมิตา พฺรหฺมทายาทาติฯ เต พฺรหฺมานญฺเจว อพฺภาจิกฺขนฺติ, มุสา จ ภาสนฺติ, พหุญฺจ อปุญฺญํ ปสวนฺตี’’ติ –

ภควตา มหาการุณิเกน วาเสฏฺฐภารทฺวาชานํ พฺราหฺมณมาณวกานํ ภาสิตํ, เตหิ จ ตํ อภินนฺทิตํฯ เต ปน ทฺเวปิ มาณวกา ชาติวเสน ปริสุทฺธพฺราหฺมณา เจว โหนฺติ ติณฺณมฺปิ เวทานํ ปารคุโน จฯ ตสฺมา ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต นิกฺขนฺตา’’ติ วจนสฺส ตํกาลิกานํ พฺราหฺมณานํ ลทฺธิวเสน วุตฺตภาโว ปากโฏเยวฯ ยถา เจตํ, เอวํ ‘‘ขตฺติยา อุรโต, เวสฺสา นาภิโต, สุทฺทา ชาณุโต, สมณา ปิฏฺฐิปาทโต’’ติ วจนมฺปิ ‘‘ตํกาลิกพฺราหฺมณานํ ลทฺธิญฺญูหิ โปราณฏฺฐกถาจริเยหิ วุตฺต’’นฺติ สทฺทหิตฺวา อาจริยพุทฺธโฆเสน ตํ สพฺพํ โปราณฏฺฐกถาโต ภาสาปริวตฺตนมตฺเตน วิเสเสตฺวา ปกาสิตํ ภเวยฺยฯ ตสฺมา ตายปิ เวทคาถาย อาจริยสฺส อพฺราหฺมณภาวสาธนํ อนุปปนฺนเมวาติฯ

(ข) ปุนปิ เตน อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อพฺราหฺมณภาวสาธนตฺถํ ทุติยมฺปิ การณํ เอวมาหฏํ –

‘‘พฺราหฺมณคนฺเถสุ คพฺภฆาตวาจกํ ภฺรูนหาติ ปทํ ปาฬิยํ ภูนหุ (ภูนหโน) อิติ ทิสฺสติฯ มาคณฺฑิยสุตฺเต ภริยาย เมถุนสํวาสาภาเวน อุปฺปชฺชนารหคพฺภสฺส นาสกตฺตํ สนฺธาย มาคณฺฑิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ ‘ภูนหุ (ภูนหโน) สมโณ โคตโม’ติ [ม. นิ. 2.207 อาทโย] อาหฯ ตํ พุทฺธโฆโส น ชานาตีติ ปากโฏเยว ตทตฺถสํวณฺณนายฯ ตตฺถ หิ เตน ภูนหุโนติ (ภูนหนสฺสา) ปทํ ‘หตวฑฺฒิโน มริยาทการกสฺสา’ติ [ม. นิ. อฏฺฐ. 2.207] วณฺณิต’’นฺติฯ

ตมฺปิ อยุตฺตเมวฯ น หิ มาคณฺฑิเยน โผฏฺฐพฺพารมฺมณาปริโภคมตฺตเมว สนฺธาย ภูนหุภาโว วุตฺโต, อถ โข ฉนฺนมฺปิ โลกามิสารมฺมณานํ อปริโภคํ สนฺธาย วุตฺโตฯ ตสฺมิญฺหิ สุตฺเต –

‘‘จกฺขุํ โข มาคณฺฑิย รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิตํ, ตํ ตถาคตสฺส ทนฺตํ คุตฺตํ รกฺขิตํ สํวุตํ, ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ, อิทํ นุ เต เอตํ มาคณฺฑิย สนฺธาย ภาสิตํ ‘ภูนหุ สมโณ โคตโม’ติฯ เอตเทว โข ปน เม โภ โคตม สนฺธาย ภาสิตํ ‘ภูนหุ สมโณ โคตโม’ติฯ ตํ กิสฺส เหตุ, เอวญฺหิ โน สุตฺเต โอจรตีติ…เป.… มโน โข มาคณฺฑิย ธมฺมาราโม ธมฺมรโต ธมฺมสมฺมุทิโต, โส ตถาคตสฺส ทนฺโต คุตฺโต รกฺขิโต สํวุโต, ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ, อิทํ นุ เต เอตํ มาคณฺฑิย สนฺธาย ภาสิตํ ‘ภูนหุ สมโณ โคตโม’ติฯ เอตเทว โข ปน เม โภ โคตม สนฺธาย ภาสิตํ ‘ภูนหุ สมโณ โคตโม’ติฯ ตํ กิสฺส เหตุ, เอวญฺหิ โน สุตฺเต โอจรตี’’ติ [ม. นิ. 2.207 อาทโย]

เอวํ ภควโต จ อนุโยโค มาคณฺฑิยสฺส จ ปฏิญฺญา อาคตาฯ

เอตฺถ หิ เมถุนปฺปฏิเสวนวเสน โผฏฺฐพฺพารมฺมณปริโภคเหตุ เอว คพฺภปติฏฺฐานํ สมฺภวตีติ ตทปริโภคเมว สนฺธาย ‘‘ภูนหู’’ติ วตฺตุํ อรหติ, ตทญฺเญสํ ปน ปญฺจนฺนํ รูปาทิอารมฺมณานํ, ตตฺถาปิ วิเสสโต ธมฺมารมฺมณสฺส สุทฺธมโนวิญฺญาเณน ปริโภคเหตุ นตฺถิ กิญฺจิ คพฺภปติฏฺฐานนฺติ เตสํ อปริโภคํ สนฺธาย ภูนหูติ วตฺตุํ น อรหติเยว, มาคณฺฑิเยน ปน สพฺพานิปิ ตานิ สนฺธาย วุตฺตภาโว ปฏิญฺญาโต, การณญฺจสฺส ทสฺสิตํ ‘‘เอวญฺหิ โน สุตฺเต โอจรตี’’ติฯ ตสฺมา กิญฺจาปิ ทานิ พฺราหฺมณคนฺเถสุ ภูนหุ- (ภฺรูนหา) สทฺโท คพฺภฆาตนตฺเถ ทิสฺสติ, มาคณฺฑิยสุตฺเต ปเนโส อตฺโถ น ยุชฺชตีติ อาจริเยน ‘‘หตวฑฺฒิ มริยาทการโก’’ติ อยเมวตฺโถ โปราณฏฺฐกถาย ภาสาปริวตฺตนวเสน ปกาสิโตติ เวทิตพฺโพฯ

(ค) ปุนปิ เตน ‘‘อิทมฺปน พุทฺธโฆสสฺส อพฺราหฺมณภาวสาธกํ ปจฺฉิมการณํ, โส หิ วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทเส (1, 31) พฺราหฺมณานํ ปริหาสํ กโรนฺโต ‘เอวํ อิมินา ปิณฺฑปาตปฏิเสวเนน ปุราณญฺจ ชิฆจฺฉาเวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ อปริมิตโภชนปจฺจยํ อาหรหตฺถก อลํสาฏก ตตฺรวฏฺฏก กากมาสก ภุตฺตวมิตกพฺราหฺมณานํ อญฺญตโร วิย น อุปฺปาเทสฺสามีติ ปฏิเสวตี’ติ อาหฯ อิทํ ปน เอกสฺส ภินฺนพฺราหฺมณลทฺธิกสฺสาปิ วจนํ สิยาติ ตเทว ทฬฺหการณํ กตฺวา น สกฺกา ‘พุทฺธโฆโส อพฺราหฺมโณ’ติ วตฺตุ’’นฺติ ตติยํ การณํ วุตฺตํฯ ตํ ปน อติสํเวชนียวจนเมวฯ น เหตํ อาจริเยน พฺราหฺมณานํ ปริหาสํ กาตุกาเมน วุตฺตํ, น จ ตํ ปริหาสวจเนน สํโยเชตพฺพฏฺฐานํ, อญฺญทตฺถุ ยถาภูตมตฺถํ ทสฺเสตฺวา สพฺรหฺมจารีนํ โอวาทานุสาสนิทานวเสน วตฺตพฺพฏฺฐานํ, ตถาเยว จ อาจริเยน วุตฺตํฯ ตถา หิ เย โลเก ปรทตฺตูปชีวิโน สมณา วา พฺราหฺมณา วา อญฺเญ วาปิ จ ปุคฺคลา, เต ปจฺจเวกฺขณญาณรหิตา อสํวเร ฐิตา กทาจิ อติปณีตํ รสํ ปหูตํ ลทฺธา อปริมิตมฺปิ ภุญฺเชยฺยุํ, วิเสสโต ปน พฺราหฺมณา โลกิกวตฺถุวเสน จ, ชาตกาทิสาสนิกวตฺถุวเสน จ ตาทิสา อเหสุนฺติ ปากฏาฯ อิมสฺมิญฺหิ โลเก วสฺสสตสหสฺเสหิ วา วสฺสโกฏีหิ วา อปริจฺฉินฺนทฺธาเน โก สกฺกา วตฺตุํ ‘‘เนทิสา ภูตปุพฺพา’’ติฯ ตสฺมา ตาทิเสหิ วิย น อปริมิตโภชเนหิ ภวิตพฺพนฺติ โอวาทานุสาสนิทานวเสเนว วุตฺตํฯ ตเทวํ อตฺถสํหิตมฺปิ สมานํ อโยนิโสมนสิกโรโต อนตฺถเมว ชาตํ, ยถา สภริยสฺส มาคณฺฑิยพฺราหฺมณสฺส อนาคามิมคฺคผลตฺถายปิ เทสิตา คาถา [ธ. ป. อฏฺฐ. 1.สามาวตีวตฺถุ] เตสํ ธีตุยา อนตฺถาย สํวตฺตตีติ สํเวโคเยเวตฺถ พฺรูเหตพฺโพติฯ

ปตญฺชลิวาทวิจารณา

[3] อถ เตน ‘‘ปาตญฺชลีมตํ ปริวตฺเตตี’’ติ วจนมฺปิ เอวํ วิจาริตํฯ

(ก) ‘‘พุทฺธโฆโส ปตญฺชลิสฺส วา อญฺเญสํ วา อุตฺตรอินฺทิยรฏฺฐิกานํ วาทํ อปฺปกเมว อญฺญาสิฯ ปตญฺชลิวาเทสุ หิ อณิมา ลฆิมาติ อิทเมว ทฺวยํ ทสฺเสสิ [วิสุทฺธิ. 1.144] ตตุตฺตริ โยคสุตฺตํ อชานนฺโต, ปตญฺชลิวาทสฺส จ ตุเลตฺวา ทีปนา ตสฺส คนฺเถสุ น ทิสฺสติ, ปตญฺชลินา กตปกรณญฺจ ปตญฺชลีติ นามมตฺตมฺปิ จ ตตฺถ ทีปิตํ นตฺถิฯ