เมนู

เอตฺตาวตา จ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส คนฺถภาเวน ปากฏาหิ สพฺพฏฺฐกถาหิ สห วิสุทฺธิมคฺคสฺส กรณปฺปกาโร วิตฺถาเรน วิภาวิโต โหติฯ

สกลโลกปตฺถารการณํ

กิสฺเสส วิสุทฺธิมคฺโค สกลโลเก ปตฺถโฏติ? ปริสุทฺธปิฏกปาฬินิสฺสยภาวโต, สิกฺขตฺตยสงฺคหภาวโต, โปราณฏฺฐกถานํ ภาสาปริวตฺตนภาวโต, ปรสมยวิวชฺชนโต, สกสมยวิสุทฺธิโต, สีลธุตงฺคสมถอภิญฺญาปญฺญาปเภทาทีนํ ปริปุณฺณวิภาคโต, ยาว อรหตฺตา ปฏิปตฺตินยปริทีปนโต, อุตฺตานานากุลปทพฺยญฺชนสงฺขตภาวโต, สุวิญฺเญยฺยตฺถภาวโต, ปสาทนียานํ ทิฏฺฐานุคตาปาทนสมตฺถานํ วตฺถูนญฺจ ทีปนโตติ เอวมาทีหิ อเนกสเตหิ คุเณหิ เอส สกลโลเก ปตฺถโฏ ชาโตฯ

อยญฺหิ วิสุทฺธิมคฺโค สงฺคีติตฺตยารูฬฺหปริสุทฺธปาฬิปิฏกเมว นิสฺสาย ปวตฺโต, น มหาสงฺฆิกาทีนํ สตฺตรสนฺนํ นิกายานํ ปิฏกํ, นปิ มหายานิกานํ ปิฏกํฯ สปริวารํ สิกฺขตฺตยญฺจ เอตฺถ ปริปุณฺณเมว สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตํฯ วุตฺตญฺเหตํ อาจริเยน อาคมฏฺฐกถาสุ คนฺถารมฺเภ –

‘‘สีลกตา ธุตธมฺมา, กมฺมฏฺฐานานิ เจว สพฺพานิ;

จริยาวิธานสหิโต, ฌานสมาปตฺติวิตฺถาโรฯ

สพฺพา จ อภิญฺญาโย, ปญฺญาสงฺกลนนิจฺฉโย เจว;

ขนฺธาธาตายตนิ,นฺทฺริยานิ อริยานิ เจว จตฺตาริฯ

สจฺจานิ ปจฺจยาการ,เทสนา สุปริสุทฺธนิปุณนยา;

อวิมุตฺตตนฺติมคฺคา, วิปสฺสนาภาวนา เจวฯ

อิติ ปน สพฺพํ ยสฺมา, วิสุทฺธิมคฺเค มยา สุปริสุทฺธํ;

วุตฺตํ ตสฺมา ภิยฺโย, น ตํ อิธ วิจารยิสฺสามี’’ติฯ

ยสฺมา ปน วิสุทฺธิมคฺโค จตุนฺนํ อาคมฏฺฐกถานํ อวยวภาเวน กโต, ตสฺมา ตา วิย โปราณสีหฬฏฺฐกถานํ ภาสาปริวตฺตนวเสน เจว ปุนปฺปุนาคตมตฺถานํ สํขิปนวเสน จ ปรสมยวิวชฺชนวเสน จ มหาวิหารวาสีนํ ปริสุทฺธวินิจฺฉยสงฺขาตสฺส สกสมยสฺส ทีปนวเสน จ กโตฯ วุตฺตญฺเหตํ อาจริเยน –

‘‘อปเนตฺวาน ตโตหํ, สีหฬภาสํ มโนรมํ ภาสํ;

ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ, อาโรเปนฺโต วิคตโทสํฯ

สมยํ อวิโลเมนฺโต, เถรานํ เถรวํสปทีปานํ;

สุนิปุณวินิจฺฉยานํ, มหาวิหาเร นิวาสีนํ;

หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา] จฯ

‘‘มชฺเฌ วิสุทฺธิมคฺโค, เอส จตุนฺนมฺปิ อาคมานญฺหิ;

ฐตฺวา ปกาสยิสฺสติ, ตตฺถ ยถาภาสิตมตฺถํฯ

อิจฺเจว กโต ตสฺมา, ตมฺปิ คเหตฺวาน สทฺธิเมตาย;

อฏฺฐกถาย วิชานถ, ทีฆาคมนิสฺสิตํ อตฺถ’’นฺติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา] จฯ

‘‘สา หิ มหาอฏฺฐกถาย, สารมาทาย นิฏฺฐิตา เอสา;

เอกาสีติปมาณาย, ปาฬิยา ภาณวาเรหิฯ

เอกูนสฏฺฐิมตฺโต, วิสุทฺธิมคฺโคปิ ภาณวาเรหิ;

อตฺถปฺปกาสนตฺถาย, อาคมานํ กโต ยสฺมาฯ

ตสฺมา เตน สหายํ, อฏฺฐกถา ภาณวารคณนาย;

สุปริมิตปริจฺฉินฺนํ, จตฺตาลีสํ สตํ โหตี’’ติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 3.นิคมนกถา] จฯ

ยทิ จายํ วิสุทฺธิมคฺโค อาจริเยน อาคมฏฺฐกถาโย วิย อกตฺวา โปราณสีหฬฏฺฐกถาโย จ อโนโลเกตฺวา เกวลํ อตฺตโน ญาณปฺปภาเวเนว กโต อสฺส, นายํ อาคมฏฺฐกถานํ อวยโวติ คเหตพฺโพ อสฺส, อญฺญทตฺถุ ‘‘อาคมฏฺฐกถาโย มหาฏฺฐกถาย สารภูตา, วิสุทฺธิมคฺโค ปน น ตสฺสา สารภูโต, เกวลํ อาจริยสฺส มติยาว กโต’’ติ เอวเมว วตฺตพฺโพ อสฺสฯ ยสฺมา ปน ตถา อกตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรเนว กโต, ตสฺมา อยมฺปิ วิสุทฺธิมคฺโค ตาสํ อาคมฏฺฐกถานํ กรณากาเรเนว กโตติ จ, ตโตเยว มหาฏฺฐกถาย สารภูโตติ จ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอกจฺเจ ปน วิจกฺขณา อาจริยพุทฺธโฆสสฺส คนฺเถสุ อุตฺตรปกฺขสาสนิกานํ อสฺสโฆสนาคชฺชุนวสุพนฺธุอาทีนํ ภิกฺขูนํ วิย โปราณคนฺเถ อนิสฺสาย อตฺตโน ญาเณเนว ตกฺเกตฺวา ทสฺสิตํ ธมฺมกถาวิเสสํ อทิสฺวา อสนฺตุฏฺฐจิตฺตา เอวํ วทนฺติ ‘‘พุทฺธโฆสสฺส อญฺญํ อนิสฺสาย อตฺตโน ญาณปฺปภาเวเนว อภินวคนฺถุปฺปาทนํ น ปสฺสามา’’ติฯ

ตํ เตสํ ครหาวจนมฺปิ สมานํ เถรวาทีนํ ปสํสาวจนเมว สมฺปชฺชติฯ เถรวาทิโน หิ เอวํ ชานนฺติ ‘‘พุทฺเธเนว ภควตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทเสตพฺโพ เจว ธมฺโม ปญฺญาเปตพฺโพ จ วินโย อนวเสเสน เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จ, โสเยว ธมฺมวินโย สทฺธาสมฺปนฺเนหิ ภิกฺขูหิ เจว คหฏฺเฐหิ จ ยถารหํ ปฏิปชฺชิตพฺโพ, น ตโต อญฺโญ ธมฺมวินโย ตกฺเกตฺวา คเวเสตพฺโพฯ ยทิ ปน อญฺโญ ธมฺมวินโย เกนจิ ตกฺเกตฺวา กถิโต อสฺส, ตํ ตสฺเสว ตกฺกิโน สาสนํ โหติ น สตฺถุ สาสนํฯ ยํ ยํ ปน ภควโต ธมฺมวินเย ปทพฺยญฺชนํ อตฺถโต อปากฏํ โหติ, ตตฺถ ตตฺถ โปราณเกหิ ปฏิสมฺภิทาฉฬภิญฺญาทิคุณสมฺปนฺเนหิ ภควโต อธิปฺปายํ ชานนฺเตหิ อฏฺฐกถาจริเยหิ สํวณฺณิตนเยน อตฺโถ คเหตพฺโพ, น อตฺตโนมติวเสนา’’ติฯ อาจริยพุทฺธโฆโส จ เตสํ เถรวาทีนํ อญฺญตโร, โสปิ ตเถว ชานาติฯ วุตฺตญฺเจตํ อาจริเยน –

‘‘พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต,

โย ตสฺส ปุตฺเตหิ ตเถว ญาโต;

โส เยหิ เตสํ มติมจฺจชนฺตา,

ยสฺมา ปุเร อฏฺฐกถา อกํสุฯ

ตสฺมา หิ ยํ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ,

ตํ วชฺชยิตฺวาน ปมาทเลขํ;

สพฺพมฺปิ สิกฺขาสุ สคารวานํ,

ยสฺมา ปมาณํ อิธ ปณฺฑิตานํฯ

ตโต จ ภาสนฺตรเมว หิตฺวา,

วิตฺถารมคฺคญฺจ สมาสยิตฺวา…เป.…

ยสฺมา อยํ เหสฺสติ วณฺณนาปิ,

สกฺกจฺจ ตสฺมา อนุสิกฺขิตพฺพา’’ติ [ปารา. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา]

เตเนว อาจริโย ภควโต ธมฺมวินยํ วา โปราณฏฺฐกถํ วา อนิสฺสาย อตฺตโน ญาเณน ตกฺเกตฺวา วา อตฺตนา ปริจิตโลกิยคนฺเถหิ คเหตฺวา วา น กญฺจิ คนฺถํ อกาสิฯ

ยทิ ปน ตาทิสํ กเรยฺย, ตํ เถรวาทิโน มหาปเทสสุตฺเต [ที. นิ. 2.188; อ. นิ. 4.180] วุตฺตนเยน ‘‘อทฺธา อิทํ น เจว ตสฺส ภควโต วจนํ, พุทฺธโฆสสฺส จ เถรสฺส ทุคฺคหิต’’นฺติ ฉฑฺเฑยฺยุํเยวฯ ยโต จ โข อยํ วิสุทฺธิมคฺโค โปราณฏฺฐกถานํ ภาสาปริวตฺตนาทิวเสเนว อาจริเยน กโต, ตโตเยว เถรวาทิโน ตํ มหาปเทสสุตฺเต วุตฺตนเยน ‘‘อทฺธา อิทํ ตสฺส ภควโต วจนํ, อาจริยพุทฺธโฆสสฺส จ เถรสฺส สุคฺคหิต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ เตนาปายํ สกลโลเก ปตฺถโฏ โหติฯ

สีลธุตงฺคาทีนํ วิภาโค จ ปฏิปตฺตินยปริทีปนญฺจ ปากฏเมวฯ ตถายํ วิสุทฺธิมคฺโค สุวิญฺเญยฺยปทวากฺเยหิ เจว อนากุลปทวากฺเยหิ จ ตนฺตินยานุรูปาย ปาฬิคติยา สุฏฺฐุ สงฺขโต, ตโตเยว จสฺส อตฺโถปิ สุวิญฺเญยฺโย โหติฯ ตสฺมา ตํ โอโลเกนฺตา วิญฺญุโน วิสุทฺธชฺฌาสยา ขเณ ขเณ อตฺถปฏิสํเวทิโน เจว ธมฺมปฏิสํเวทิโน จ หุตฺวา อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺติฯ

อเนกานิ เจตฺถ ปสาทาวหานิ มหาติสฺสตฺเถรวตฺถุอาทีนิ [วิสุทฺธิ. 1.15] สีหฬวตฺถูนิ จ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุอาทีนิ [วิสุทฺธิ. 1.19] ชมฺพุทีปวตฺถูนิ จ ทีปิตานิฯ ตานิ ปสฺสิตฺวา อนุสฺสรนฺตานํ สปฺปุริสานํ พลวปสาโท จ อุปฺปชฺชติ, ‘‘กทา นุ โข มยมฺปิ อีทิสา ภวิสฺสามา’’ติ ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชิตุกามตา จ อุปฺปชฺชติฯ

เอวํ ปริสุทฺธปิฏกปาฬินิสฺสยตาทีหิ อเนกสเตหิ คุเณหิ อยํ วิสุทฺธิมคฺโค สกลโลเก ปตฺถโฏ ชาโตติ เวทิตพฺโพฯ ยถา จายํ วิสุทฺธิมคฺโค, เอวํ อญฺญาปิ อาจริเยน กตา ติปิฏกสงฺคหฏฺฐกถาโย โปราณฏฺฐกถานํ ภาสาปริวตฺตนภาวาทีหิ คุเณหิ สกลโลเก ปตฺถฏาเยว โหนฺติฯ

เอตฺตาวตา จ ปน กิมตฺถํ กโตติอาทีนมฺปิ ปญฺหานมตฺโถ วิตฺถาเรน วิภาวิโตว โหตีติฯ

ตตฺเถตํ วุจฺจติ –

[1]

สมฺภาวนียสฺส สุธีวราน-

มาทตฺตธีริฏฺฐปทสฺส ยสฺส;

ปญฺญาทิชาตา ลลิตา คุณาภา,

ภาเตว โลกมฺหิ สตํ มุทายฯ

[2]

พุทฺธโฆสาวฺหถิรคฺคธีมา,

วิทูน’มจฺจนฺตสมาทรา’ทา;

สภาวชํ พฺยตฺติสสตฺติลทฺธํ,

สิริํ ทธาเตว สุพุทฺธโฆโสฯ

[3]

‘‘สมฺพุทฺธเสฏฺเฐ ปรินิพฺพุตสฺมิํ,

สํวจฺฉรานํ ทสเม สตมฺหิ;

ชาโต’’ติ ญาโต วิพุเธหิ พุทฺธ-

โฆสงฺกุโร ปตฺตสมตฺตมานีฯ

[4]

วิญฺญู วิทู’มสฺส ปุมคฺคชาเต,

สญฺชาตตํ ทกฺขิณเทสภาเค;

รมฺเม’นฺทิยสฺมิํ สุชนากรสฺมิํ,

ตตฺตตฺถเมสีน’มยํ ปตีติฯ

[5]

โมรณฺฑคามมฺหิ ส ตตฺถ ชาโต,

ปุญฺญานิโต วิปฺปกุลมฺหิ สมฺมา;

สูรสฺส โลกตฺถสมาวหตฺถํ,

อุปฺปชฺชนายา’ทฺยรุโณว รํสิฯ

[6]

สํวทฺธพุทฺธี ส ปวุทฺธิปตฺโต,

อาราธยํ ญาติคณํ สเทว;

เวเทสุ วิชฺชาสุ ตทญฺญสิปฺป-

คนฺเถสฺวนายาสปวีณตา’คาฯ

[7]

สุทฺธาธิมุตฺตีน วิเวจเนน,

สารานุ’สาโรติ วิวิญฺจมาโน;

เวเทสฺว’สารตฺต’มพุชฺฌิ ยสฺมา,

ตุฏฺฐิํ ส นาปชฺชิ สุเตน เสนฯ

[8]

อนฺเวสโต ตสฺส ปสตฺถสารํ,

สทฺธมฺมสาโร สวเนน ลทฺโธ;

นินฺโนว พุทฺธสฺส ส สาสนมฺหิ,

อุสฺสาหชาโต’ปคมาย ตตฺถฯ

[9]

ธมฺมาภิลาสี ส วิโรจิ ตตฺถ,

สํลทฺธปพฺพชฺชุปสมฺปโทว;

เถเร’ปสงฺกมฺม วิสุทฺธเถร-

วาทีนิกายมฺหิ ปตีตปญฺเญฯ

[10]

ตทา หิ’สุํ ทกฺขิณอินฺทิยมฺหิ,

นิวาสิโน เถริยวํสชาตา;

ตทญฺญวาที จ มุนี มุนินฺท-

มตํ ยถาลทฺธิ ปกาสยนฺตาฯ

[11]

สทฺธมฺมสาราธิคมาย ภิยฺโย,

ปาฬิํ สมุคฺคณฺหิ ชิเนริตํ, สา;

ชิวฺหคฺคลีลา มนสา’สิตา’สฺส,

ลกฺขีว ปุญฺเญ นิวสํ พภาสฯ

[12]

เอวํ ตมุคฺคณฺห’มโพธิ สมฺมา,

‘‘เอกายโนยํ สุวิสุทฺธิยาติ;

มคฺโค วิวฏฺฏาธิคมาย’’ ตตฺโถ-

ยฺโยคํ สมาปชฺชิ ปรํ ปรตฺตีฯ

[13]

สภาวปญฺญา มหตี จ สตฺถ-

นฺตโรปลทฺธา วิปุลาว วิชฺชา;

เตนสฺส พุทฺโธตฺติสมุทฺทติณฺเณ,

อกิจฺฉสาธิตฺตปภาว’มญฺญาฯ

[14]

พุทฺธสฺส กิตฺตีว สุกิตฺติโฆโส,

วตฺติสฺสเต’จฺจสฺส ครู วิยตฺตา;

อตฺถานฺวิตํ นามมกํสุ พุทฺธ-

โฆโสติ สมฺพุทฺธมตงฺคตสฺสฯ

[15]

มยูรทูตวฺหยปฏฺฏนสฺมิํ,

นิวสฺส กญฺชีวฺหปุราทิเก จ;

อนฺธกาขฺยาตสเทสิยฏฺฐ-

กถํ สมุคฺคณฺหิ สมาหิตตฺโตฯ

[16]

ตาวตฺตเกนสฺส สุเมธสสฺสา-

สนฺตุฏฺฐจิตฺตสฺส ตตุตฺตริมฺปิ;

สมฺพุทฺธวาณีสุ สมตฺตมตฺถํ,

อญฺญาตุมิจฺฉา มหตี อชายิฯ

[17]

มหามหินฺทาทิวสีวเรภิ,

สมาภตา ยาฏฺฐกถา สสารา;

สเถรวาทา สุวินิจฺฉยา จ,

ตทา วิภาตา วต ลงฺกยา’สุํฯ

[18]

ปวตฺติเมตํ วิทิย’สฺส เมต-

ทโหสิ ‘‘ยํ นูน’ภิรามลงฺกํ;

อลงฺกโรนฺติํ รตนากรํว,

อุเปจฺจ สิกฺเข’ฏฺฐกถา มหนฺตีฯ

[19]

ตา ภาสยา สีหฬิกาย รจฺจา,

ตนฺติํ สมาโรปฺย นวํ กเรยฺยํ;

เอวญฺหิ เทสนฺตริยาน พุทฺธ-

มานีนมตฺถํ ขลุ สาธเย’’ติฯ

[20]

ปุเร จ ลงฺกาคตสาสนํ ยํ,

สุนิมฺมลินฺทูว หิมาทิมุตฺโต;

ปภาสิ, กิสฺมิญฺจิ ตทาญฺญวาท-

มนากุลํ ตา’กุลตํ ชคามฯ

[21]

ชินมฺหิ นิพฺพานคเต หิ วสฺส-

สตนฺตเร สาสนิกา สมคฺคา;

สมานวาทา ชินสาสนมฺหิ,

น โกจิ เภโทปิ ตทา อโหสิฯ

[22]

ปจฺฉา จ สทฺธมฺมทุมาหเตภฺย-

ธมฺเมหิ วาเตหิ ปฏิจฺจ ปาเป;

ชาเตหิ สํวิคฺคมนา สมาย,

เถเร’ส’มุยฺโยคมกํสุ ทฬฺหํฯ

[23]

สงฺคีติโย กจฺจ สุเปสเลหิ,

นิคฺคยฺหมานาปิ ถิเรหิ ทฬฺหํ;

ฉินฺนาปิ รุกฺขา’สฺสุ ปุโนรุหาวา-

กาสุํว ธมฺมํ วินยา’ญฺญถา เตฯ

[24]

นานาคณา เต จ อเนกวาทา,

สํสคฺคการา ชินสาสเน’สุํ;

วาเทภิ อญฺเญหิ ชิเนริเตภฺย-

สุทฺธายมานา วินยญฺจ ธมฺมํฯ

[25]

วาทา จ วาที ปิฏกานิ เตสํ,

ลงฺกํ มลงฺกํว กรํ’ปยาตา;

ปฏิคฺคเหสุํ ปฺยภยาทิวาสี,

นาญฺเญ มหาขฺยาตวิหารวาสีฯ

[26]

ยถา จ พุทฺธาภิหิตาว ปาฬิ,

ตทตฺถสารา จ วสีภิ ญาตา;

น ‘‘เตธ โวกฺกมฺม วิสุทฺธเถร-

วาที วิวาที’’ติ ปวตฺติ กาจิฯ

[27]

ชีวํว รกฺขิํสุ สเถรวาทํ,

ตนฺติํ ตทตฺถญฺจ สนิณฺณยํ เต;

ตสฺมา น สกฺกาว ตทญฺญวาทิ-

วาเทภิ หนฺตุํ จุ’ปคนฺตุมทฺธาฯ

[28]

ตํวาทสํเภทภยญฺจ มญฺญยา,

‘‘ทุทฺธารเวลาปิ ภเยหิ ตนฺตินํ;

สมฺโมหตาทีหิ ภเว’’ติ โปตฺถกํ,

อาโรปฺย สมฺมา ปริปาลยิํสุ เตฯ

[29]

ตทา หิ เตสํ ปฏิพาหเน รณ-

วิทํว สิกฺขํ ชินสาสนทฺธโร;

พุทฺธโฆโส มุนิ พุทฺธิปาฏโว,

คโต’สิ ทีปํ วรตมฺพปณฺณิกํฯ

[30]

ลงฺกํ อุเปจฺจ ส มหาฏฺฐกถาณฺณวสฺส,

ปารํ ปรํ วิตรเณ ถิรนิณฺณโยว;

สํสุทฺธวํสชนิวาสมหาวิหาร-

มาคา’มฺพรํว อุทยินฺทุ’ปโสภยนฺโตฯ

[31]

ตสฺมิญฺจ ทกฺขิณทิสาย วสี ส ตตฺถ,

โสภํ ปธานฆรสญฺญิตปาริเวณํ;

ปาสาท’มุตฺตม’มกา สุชเนภิ เสพฺยํ,

สนฺโต มหานิคมสามิ สุจิณฺณธมฺโมฯ

[32]

สมฺมา จ โยคมกรี พุธพุทฺธมิตฺต-

เถราทิ’มนฺต’มุปยาต’มนูนตนฺเต;

สํเสวิโต วิวิธญายปพุทฺธิยา โส,

สุตฺตาภิธมฺมวินยฏฺฐกถาสฺว’นูนํฯ

[33]

เวยฺยตฺติยํ’ส สมเย สมยนฺตเร จ,

ปญฺญาย ทิสฺว วิวฏํว นิหีตมตฺถํ;

เถรา สมคฺคชินมคฺคมตา’มตาสี,

มญฺญิํสุ นคฺฆรตนํว สุทุลฺลภนฺติฯ

[34]

วิญฺญาย ธมฺมวินยตฺถยถิจฺฉทาเน,

จินฺตามณีติ สุนิรูปิตพุทฺธิรูปํ;

ยสฺเส’ตฺถ นิจฺฉิตมโน กวิสงฺฆปาล-

ตฺเถรุตฺตโม ชนหิตาย นิโยชยี ตํฯ

[35]

‘‘กิญฺจาปิ สนฺติ วิวิธา ปฏิปตฺติคนฺถา,

เกสญฺจิ กิญฺจิ ตุ น พุทฺธมตานุสารํ;

สํสุทฺธเถรสมเยหิ จ เต วิรุทฺธา,

ตสฺมา กโรตุ วิมลํ ปฏิปตฺติคนฺถํ’’ฯ

[36]

เมตฺตาทยมฺพุทวนํ ชนภูมิยํ’ส,

สํวสฺสเต จ’ริยมคฺคคมคฺค’มคฺคํ;

สํโสธนตฺถ’มิติ ‘‘ปตฺถิตเถรอาสํ,

ปูเรสฺส’เมต’’มิติ กาสิ วิสุทฺธิมคฺคํฯ

[37]

วีรานุกมฺปสติโยชิตพุทฺธิมา สํ,

โอคฺคยฺห, คยฺห จ’ ขิลฏฺฐกถา สตนฺตี;

สารํ สเขท’มนเปกฺขิย สาธุกํ ส,

ยํ’กาสิ, กํ นุ’ธ น โรจยเต พุธํ โสฯ

[38]

วุตฺเต’ตฺถ ภาวปรมาว สภาวธมฺมา,

วตฺถู จ ปีติสุขเวทนิยา’นิตาว;

ปุณฺโณว สพฺพปฏิปตฺตินเยหิ เจโส,

ปุปฺผาภิผุลฺลปวนํว วิราชเต’ยํฯ

[39]

ยํ ปสฺสิยาน ปริกปฺปิย รตฺนสาร-

คพฺภํ วิสุทฺธิ’มภิยาตุ’มเปกฺขมานา;

ตํ สาร’มาทิยิตุ’มาสุ ปยุตฺตยุตฺตา,

ทิสฺวา หิ นคฺฆรตนํ นนุ วชฺชเย นฯ

[40]

กนฺตา ปทาวลิ’ห ตนฺตินยานุสารา,

สาราติสารนยปนฺติ ปสิทฺธสิทฺธา;

อตฺถา จ สนฺตินุคมาย ตุลายมาโน-

ยฺโยเคน เมตฺถ หิ วินา ปฏิปตฺติ กา’ญฺญาฯ

[41]

อาภาติ สตฺถุ จตุราคมมชฺฌโค’ยํ-

อตฺเถ ปกาสยิห ภาณุว เนกทพฺเพ;

เมธาวิปีติชนนํ’ส วิธาน’เมตํ-

ตีตญฺหิ ยาว กวิโคจร’มสฺส ญาณํฯ

[42]

ทิฏฺฐาว ติกฺขมติ’มสฺส วิสุทฺธิมคฺค-

สมฺปาทเนน สมุปาตฺตสุธีปเทภิ;

เตนสฺส พุทฺธวจนตฺถวิภาวนาย,

ปพฺยตฺตสตฺติ วิทิตา วิทิตาคเมหิฯ

[43]

ขฺยาตํ กวีภิ’ธิคตํ ยส’มาวเหน,

เถรสฺส สุทฺธมติพุทฺธสิรีวฺหยสฺส;

โลกตฺถ’มาวิกตปตฺถน’มาทิยาน,

สามญฺจ นินฺนหทเยน ชนาน’มตฺเถฯ

[44]

สมฺพุทฺธภาววิทิเตนิ’มินา สมนฺต-

ปาสาทิกาวฺหวินยฏฺฐกถา ปณีตา;

สูโร’ทิเต วิย ตยา วินยตฺถมูฬฺหา-

มูฬฺหี ภวนฺติ ชินนีติปถา’ธิคนฺตฺวาฯ

[45]

ลงฺกา อลงฺกติกตาว มหามหินฺท-

ตฺเถเรน ยา จ วินยฏฺฐกถา’ภตา, ตํ;

กนฺตาย สีหฬคิราย คิรายมานา,

อจฺจนฺตกนฺตพหุลา มุนโย ปุรา’สุํฯ

[46]

อญฺญา จ ปจฺจริ-กุรุนฺทิสมญฺญิตาที,

ทีปํ ปทีปกรณี วินยมฺหิ ยา’สุํ;

สงฺคยฺห ตาส’มขิลตฺถนเย จ เถร-

วาเท จ มุตฺตรตนานิว เมกสุตฺเตฯ

[47]

ตาเหว สีหฬนิรุตฺติยุตญฺจ ตนฺติํ,

อาโรปิยาน รุจิรํ อถ วิตฺถตญฺจ;

มคฺคํ สมาสนวเสน ยถา สมตฺต-

โลเกน ยา ครุกตา กตมานนา’กาฯ

[48]

สุทฺธนฺวยาคถวิรา จ วิสุทฺธเถร-

วาที วิสุทฺธวินยาคมปุชฺชธมฺมา;

สุทฺธํ กริํสุ น ยเถ’นฺติ ตทญฺญวาทา,

อิจฺจาทิ’มาวิกริยา’สิ นิทานเมตฺถฯ

[49]

ยสฺมิํ มนุญฺญปทปนฺติ สุภา สุโพธา,

อตฺถา จ ปีติสม’วิมฺหยตาทิภาวี;

จิตฺรา วิจิตฺรมติชา กวิจิตฺตหํสา,

ตสฺมา รสายติ ตทตฺถนุสารินํ ยํฯ

[50]

อจฺจนฺตสาครนิภา วิวิธา นยตฺถา,

สนฺเต’ตฺถ ยา’สุ วินยฏฺฐกถา ปุราณา;

ตาสํ ยถาภิมตปนฺติ สุตนฺติกตฺตํ,

กิญฺหิ’สฺส กิญฺจิ พลวีร’ปฏิจฺจ กาตุํฯ

[51]

อุยฺโยค’มสฺส กรุณาปหิตํ ปฏิจฺจ,

ปญฺญาสหายสหิตํ พลวญฺจ ทฬฺหํ;

ลทฺธาว ยา นิขิลโลกมนุญฺญภูตา,

เมธาวินํ’นุสภคาว วิราชเต สาฯ

[52]

วิญฺญูภิ ยา ‘‘วินยสาครปารติณฺเณ’’,

สมฺภาวิตา ‘‘สุตรณายติ สีฆวาหา’’;

อิจฺจาภิมานิตคุณา’ชฺช รราช ยาว,

กิํ ยํ ถิรํ ลหุ วินสฺสติ ทุปฺปสยฺหํฯ

[53]

‘‘ยา พฺยาปินี’ขิลนยสฺส สุโพธินี จ,

โสตูภิ เสวิตสทาตนธมฺมรงฺคํ;

กตฺวาน โลกปหิเต สคุเณ ทธนฺตี,

ฐาตู’’ติ นฏฺฐ’มุปคา’ฏฺฐกถา ปุราณาฯ

[54]

ชนาภิสตฺตาย ทยาย โจทิโต,

วิเฉชฺช เขทํ วินยมฺหิ สาธุนํ;

อถาคมาน’ฏฺฐกถาวิธานเน,

ธุรํ ทธาตุํ’ภิมุขา’สิ โส สุธีฯ

[55]

ปทฺมํว ผุลฺลาภินตํ สุภาณุภํ,

ลทฺธาน ผุลฺลํ’ติสยา’สิ เจตนา;

ทาฐาทินาเคน ถิรคฺคธีมตา,

ยา ปตฺถิตา’รพฺภ ตทตฺถสิชฺฌเนฯ

[56]

ทีฆาคมตฺเถสุ สพุทฺธิวิกฺกม-

มาคมฺม สาราธิคมา สุมงฺคล-

นามานุคนฺตาว วิลาสินีติ ยา,

สํวณฺณนา โลกหิตาย สมฺภวีฯ

[57]

คมฺภีรเมธาวิสยาคมมฺหิปิ,

อารพฺภ พุทฺธิํ’ส สุนิมฺมลีกตา;

วิญฺญาตพุทฺธาภิมตา พหู ชนา,

อญฺญตฺถสาธา มหตญฺหิ พุทฺธิโยฯ

[58]

สา’นีตวิทฺวากฺขิมนา มนายิตา,

กนฺตาคเม ธมฺมสภายเต สทา;

เตเนว มญฺเญ’ห ติโรกตา ตยา,

กิํ สีฆค’ญฺญตฺร ปถญฺญคามิกาฯ

[59]

ปตฺวา มหนฺตา’มฺพร’มมฺพุโท ยถา,

โลกตฺถสาธีปิ มหาสยํ มติ;

ตสฺมา’สฺส สิทฺธา’ฏฺฐกถาปรมฺปรา,

พุทฺธิปฺปทานาย’ หุวุํ นวา นวาฯ

[60]

พุทฺธาทิมิตฺตํ ถิรเสฏฺฐ’มุทฺทิสํ,

สํวณฺณนา จาสิ ปปญฺจสูทนี;

‘‘สพฺพตฺถสาเร ชินมชฺฌิมาคเม,

ลทฺธาน ปีติํ สุชนา สเมนฺตุ’’ติฯ

[61]

อุปฺปชฺชิ ‘‘สารตฺถปกาสินี’’ติ ยา,

สา โชติปาลสฺส ยถาภิลาสิตํ;

โลกํ ยถานามิกสารทีปนา,

ภาตา’สิ สมฺมาปฏิปนฺนปนฺถทาฯ

[62]

สมฺปูริ กาตุํ’ส มโนรโถ ยยา,

องฺคุตฺตรนฺตาคมมตฺถวณฺณนา;

ตนฺนามเธยฺยํ สุชนญฺจ ชีวกํ,

โส โชติปาลญฺจ ปสตฺถธีติมํฯ

[63]

อุทฺทิสฺส ยํ’กาสิ ปวีณตํ กรํ,

พุทฺธาทิสํเสพฺยสุมคฺคทสฺสเน;

สทฺธมฺมปุปฺผาน’ วนายิตา’สิ สา,

วิทฺวาลิสงฺฆสฺส สทาวคาหณาฯ

[64]

เยน’ตฺตลทฺธิํ ปชหนฺตุ สาธโว,

ทุพฺโพธธมฺเม จ สภาวทีปเน;

พุชฺฌนฺตุ, อิจฺจาสิ’ภิธมฺมสาคโร,

ตตฺถา’วตารํ สุกเรน สาธินีฯ

[65]

เมธาวิลาสา’สฺส’หุวุ’ฏฺฐสาลินี,

กนฺตา จ สมฺโมหวิโนทนีติ ยา;

ตา พุทฺธโฆโสติ สตุลฺยนามิก-

มาคมฺม ชาตา สุชนตฺถสาธินีฯ

[66]

อญฺญา จ ปญฺจฏฺฐกถา’ภิธมฺมเช,

ภาเว นิธาเย’ตฺถ ยถา’สฺสุ สุตฺตรา;

คมฺภีรมตฺเถสุ ปวิทฺธพุทฺธิตํ,

สมฺปาทนี สตฺถุ’ตุลตฺตทีปนีฯ

[67]

โสณาวฺหเถรสฺส ปฏิจฺจ ยาจนํ,

ตา ยาย กงฺขา วิตรนฺติ ภิกฺขโว;

ยา ปาติโมกฺขมฺหิ, ตทนฺวยาวฺหยํ,

สํวณฺณนํ’กาสิ ส ธีมตํ วโรฯ

[68]

สมตฺตโลกฏฺฐวิภาวิรญฺชนา,

กเต’มินา ธมฺมปทสฺส วณฺณนา;

ถิรํ สมุทฺทิสฺส กุมารกสฺสปํ,

สตํ มนํ ปีติปผุลฺลิตํ ยยาฯ

[69]

อญฺญา’สฺส ยา สุตฺตนิปาต-ขุทฺทก-

ปาฐตฺถทาตา ปรมตฺถโชติกา;

สํวณฺณนา ชาตกตนฺติ มณฺฑนา,

ตา โหนฺติ โลกสฺส หิตปฺปทีปินีฯ

[70]

นิสฺเสสโลกมฺหิ ปจารณิจฺฉา,

ลงฺกาคตาน’ฏฺฐกถาน’มทฺธา;

ยา เถรวาทีน’มปูริ พุทฺธ-

โฆสคฺคเถรสฺส ปภาวลทฺธาฯ

[71]

ภทฺทํ’ส นามญฺจ, คุณา มนุญฺญา,

สมคฺคคามี’นุกโรนฺติ เตสํ;

สสงฺกสูรา หิ สทาตนา เย,

โลกํ ปโมทญฺจ กรํ จรนฺติฯ

[72]

สุพุทฺธโฆสสฺส วิภาวิสตฺติ-

ปพฺยตฺติ’มารพฺภ ถิราสภสฺส;

สมคฺคโลโก หิ สุเถรวาเท,

มานํ ปวฑฺเฒสิ อนญฺญชาตํฯ

[73]

พุทฺโธติ นามํ ภุวนมฺหิ ยาว,

สุพุทฺธโฆสสฺส สิยา น กิญฺหิ;

ลทฺธา หิ สาธูภิ มโหปการา,

มหคฺฆวิตฺตานิว ตํสกาสาฯ

[74]

ขีเยถ วณฺโณ น สมุทฺธโฏปิ,

นนฺว’สฺส เนกา หิ คุณา อนนฺตา;

โก นุ’ทฺธเรยฺยา’ ขิลสาคโรเท,

ตถาปิ มญฺญนฺตุ สุธี สทา เตติฯ

ฉฏฺฐสงฺคีติภารนิตฺถารกสงฺฆสมิติยา ปกาสิตายํ

วิสุทฺธิมคฺคนิทานกถา นิฏฺฐิตาฯ