อยญฺจ เนสํ วิจินนากาโร, อาจริยพุทฺธโฆโส หิ ยํ กญฺจิ คนฺถํ สีลาทิคุณสมฺปนฺเนน อญฺเญน อายาจิโตว กโรติ, อิธ ปน โกจิปิ อายาจโก นตฺถิฯ ปุนปิ อาจริโย ‘‘โปราณสีหฬฏฺฐกถํ ภาสาปริวตฺตนวเสน กริสฺสามี’’ติ จ ‘‘มหาวิหารวาสีนํ วาจนามคฺคํ นิสฺสาย กริสฺสามี’’ติ จ เอวํ ปฏิญฺญํ กตฺวาว กโรติ, อิธ ปน ตาทิสีปิ ปฏิญฺญา นตฺถิฯ ปุนปิ อาจริโย อติคมฺภีรตฺถานํ จตุนฺนญฺจาคมานํ อภิธมฺมสฺส จ สํวณฺณนารมฺเภปิ ทุกฺกรภาวํ น กเถติ, อิธ ปน ‘‘สาสนํ อโพธนฺเตน มาทิเสนา’’ติ อตฺตนา สาสนสฺส อพุทฺธภาวํ ปกาเสตฺวา ‘‘อติทุกฺกรา’’ติ จ กเถติฯ ตสฺมา ‘‘เนตํ อาจริยพุทฺธโฆสสฺส วิย วจน’’นฺติ วทนฺติฯ ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, อาจริโย หิ อตฺตโน คนฺถนิคมเนสุ ‘‘ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺฐกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตญาณปฺปภาเวนา’’ติ อตฺตโน ญาณปฺปภาวํ ปกาเสสิ, โส ‘‘สาสนํ อโพธนฺเตน มาทิเสน อติทุกฺกรา’’ติ อีทิสํ วจนํ น กเถยฺยเยวาติฯ

ชาตกฏฺฐกถากรณํ

ชาตกฏฺฐกถาปิ จ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถเรเนว กตาติ วทนฺติ, การณํ ปเนตฺถ น ทิสฺสติฯ สา ปน อตฺถทสฺสิตฺเถเรน จ พุทฺธมิตฺตตฺเถเรน จ มหิสาสกนิกายิเกน จ พุทฺธเทวตฺเถเรนาติ ตีหิ เถเรหิ อภิยาจิโต มหาวิหารวาสีนํ วาจนามคฺคํ นิสฺสาย กตาฯ อิมิสฺสาปิ นามวิเสโส นตฺถิฯ วุตฺตํ หิมิสฺสา อารมฺเภ –

‘‘พุทฺธวํสสฺส เอตสฺส, อิจฺฉนฺเตน จิรฏฺฐิติํ;

ยาจิโต อภิคนฺตฺวาน, เถเรน อตฺถทสฺสินาฯ

อสํสฏฺฐวิหาเรน, สทา สุทฺธวิหารินา;

ตเถว พุทฺธมิตฺเตน, สนฺตจิตฺเตน วิญฺญุนาฯ

มหิสาสกวํสมฺหิ, สมฺภูเตน นยญฺญุนา;

พุทฺธเทเวน จ ตถา, ภิกฺขุนา สุทฺธพุทฺธินาฯ

มหาปุริสจริยานํ, อานุภาวํ อจินฺติยํ;

ตสฺส วิชฺโชตยนฺตสฺส, ชาตกสฺสตฺถวณฺณนํฯ

มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํ;

ภาสิสฺสํ ภาสโต ตํ เม, สาธุ คณฺหนฺตุ สาธโว’’ติฯ

เอตฺตาวตา จ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส คนฺถภาเวน ปากฏาหิ สพฺพฏฺฐกถาหิ สห วิสุทฺธิมคฺคสฺส กรณปฺปกาโร วิตฺถาเรน วิภาวิโต โหติฯ

สกลโลกปตฺถารการณํ

กิสฺเสส วิสุทฺธิมคฺโค สกลโลเก ปตฺถโฏติ? ปริสุทฺธปิฏกปาฬินิสฺสยภาวโต, สิกฺขตฺตยสงฺคหภาวโต, โปราณฏฺฐกถานํ ภาสาปริวตฺตนภาวโต, ปรสมยวิวชฺชนโต, สกสมยวิสุทฺธิโต, สีลธุตงฺคสมถอภิญฺญาปญฺญาปเภทาทีนํ ปริปุณฺณวิภาคโต, ยาว อรหตฺตา ปฏิปตฺตินยปริทีปนโต, อุตฺตานานากุลปทพฺยญฺชนสงฺขตภาวโต, สุวิญฺเญยฺยตฺถภาวโต, ปสาทนียานํ ทิฏฺฐานุคตาปาทนสมตฺถานํ วตฺถูนญฺจ ทีปนโตติ เอวมาทีหิ อเนกสเตหิ คุเณหิ เอส สกลโลเก ปตฺถโฏ ชาโตฯ

อยญฺหิ วิสุทฺธิมคฺโค สงฺคีติตฺตยารูฬฺหปริสุทฺธปาฬิปิฏกเมว นิสฺสาย ปวตฺโต, น มหาสงฺฆิกาทีนํ สตฺตรสนฺนํ นิกายานํ ปิฏกํ, นปิ มหายานิกานํ ปิฏกํฯ สปริวารํ สิกฺขตฺตยญฺจ เอตฺถ ปริปุณฺณเมว สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตํฯ วุตฺตญฺเหตํ อาจริเยน อาคมฏฺฐกถาสุ คนฺถารมฺเภ –

‘‘สีลกตา ธุตธมฺมา, กมฺมฏฺฐานานิ เจว สพฺพานิ;

จริยาวิธานสหิโต, ฌานสมาปตฺติวิตฺถาโรฯ

สพฺพา จ อภิญฺญาโย, ปญฺญาสงฺกลนนิจฺฉโย เจว;

ขนฺธาธาตายตนิ,นฺทฺริยานิ อริยานิ เจว จตฺตาริฯ

สจฺจานิ ปจฺจยาการ,เทสนา สุปริสุทฺธนิปุณนยา;

อวิมุตฺตตนฺติมคฺคา, วิปสฺสนาภาวนา เจวฯ

อิติ ปน สพฺพํ ยสฺมา, วิสุทฺธิมคฺเค มยา สุปริสุทฺธํ;

วุตฺตํ ตสฺมา ภิยฺโย, น ตํ อิธ วิจารยิสฺสามี’’ติฯ

ยสฺมา ปน วิสุทฺธิมคฺโค จตุนฺนํ อาคมฏฺฐกถานํ อวยวภาเวน กโต, ตสฺมา ตา วิย โปราณสีหฬฏฺฐกถานํ ภาสาปริวตฺตนวเสน เจว ปุนปฺปุนาคตมตฺถานํ สํขิปนวเสน จ ปรสมยวิวชฺชนวเสน จ มหาวิหารวาสีนํ ปริสุทฺธวินิจฺฉยสงฺขาตสฺส สกสมยสฺส ทีปนวเสน จ กโตฯ วุตฺตญฺเหตํ อาจริเยน –