เมนู

เตเนตํ ญายติ ‘‘สุตฺตนฺตาภิธมฺเมสุ มหาอฏฺฐกถาโต อญฺญา มหาปจฺจริอาทินามิกา โปราณิกา สีหฬฏฺฐกถาโย เจว อนฺธกฏฺฐกถา จ นตฺถี’’ติฯ ยาว วสภราชกาลา (609-653) ปน ปากฏานํ สีหฬิกตฺเถรานํ วินิจฺฉโย จ วาทา จ วตฺถูนิ จ เอตาสุปิ ทิสฺสนฺติเยวาติฯ

อภิธมฺมฏฺฐกถากรณํ

อฏฺฐสาลินิํ ปน สมฺโมหวิโนทนิญฺจ ธาตุกถาทิปญฺจปกรณสฺส อฏฺฐกถญฺจาติ ติสฺโส อภิธมฺมฏฺฐกถาโย อตฺตนา สทิสนาเมน โสตตฺถกีคนฺถการเกน พุทฺธโฆสภิกฺขุนา อายาจิโต อกาสิฯ วุตฺตญฺเหตํ ตาสุ –

‘‘วิสุทฺธาจารสีเลน, นิปุณามลพุทฺธินา;

ภิกฺขุนา พุทฺธโฆเสน, สกฺกจฺจํ อภิยาจิโต’’ติ [ธ. ส. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา] จฯ

‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา

อยํ อฏฺฐสาลินี นาม ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถา’’ติ [ธ. ส. อฏฺฐ. นิคมนกถา] จฯ

‘‘อตฺถปฺปกาสนตฺถํ, ตสฺสาหํ ยาจิโต ฐิตคุเณน;

ยตินา อทนฺธคตินา, สุพุทฺธินา พุทฺธโฆเสน

ยํ อารภิํ รจยิตุํ, อฏฺฐกถํ สุนิปุเณสุ อตฺเถสุ;

สมฺโมหวิโนทนโต, สมฺโมหวิโนทนิํ นามา’’ติ [วิภ. อฏฺฐ. นิคมนกถา] จฯ

‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา

อยํ สมฺโมหวิโนทนี นาม วิภงฺคฏฺฐกถา’’ติ [วิภ. อฏฺฐ. นิคมนกถา] จฯ

อิมาสุ ปน ตีสุ ปญฺจปกรณฏฺฐกถาย นามวิเสโส นตฺถิ อายาจโก จ น ปกาสิโต, เกวลํ อตฺตโน สทฺธาย เอว สญฺโจทิเตน อาจริยพุทฺธโฆเสน สา กตา วิย ทิสฺสติฯ วุตฺตญฺเหตํ ตสฺสา นิคมเน –

‘‘กุสลาทิธมฺมเภทํ, นิสฺสาย นเยหิ วิวิธคณเนหิ;

วิตฺถาเรนฺโต สตฺตม-มภิธมฺมปฺปกรณํ สตฺถาฯ

สุวิหิตสนฺนิฏฺฐาโน, ปฏฺฐานํ นาม ยํ ปกาเสสิ;

สทฺธาย สมารทฺธา, ยา อฏฺฐกถา มยา ตสฺสาติ จฯ

‘‘เอตฺตาวตา

สตฺตปฺปกรณํ นาโถ, อภิธมฺมมเทสยิ;

เทวาติเทโว เทวานํ, เทวโลกมฺหิ ยํ ปุเร;

ตสฺส อฏฺฐกถา เอสา, สกลสฺสาปิ นิฏฺฐิตา’’ติ [ปฏฺฐา. อฏฺฐ. 19-24.1] จฯ

‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา

อยํ สกลสฺสปิ อภิธมฺมปิฏกสฺส อฏฺฐกถา’’ติ [ปฏฺฐา. อฏฺฐ. 19-24.1] จฯ

เอกจฺเจ ปน อาธุนิกา เถรา ‘‘อภิธมฺมฏฺฐกถาโย อาจริยพุทฺธโฆเสน ยาจิโต สงฺฆปาลพุทฺธมิตฺตโชติปาลาทีนํ อญฺญตโร เถโร อกาสี’’ติ วทนฺติฯ อยญฺจ เนสํ วิจารณา, อฏฺฐสาลินีสมฺโมหวิโนทนีสุ ‘‘ตา พุทฺธโฆเสน ยาจิโต อกาสี’’ติ คนฺถกาเรน วุตฺตํฯ เตน ญายติ ‘‘ตกฺการโก อญฺโญ, อาจริยพุทฺธโฆโส ปน ตาสุ ยาจกปุคฺคโลเยวา’’ติฯ อาคมฏฺฐกถาสุ จ อาจริยพุทฺธโฆเสน –

‘‘สีลกถา ธุตธมฺมา, กมฺมฏฺฐานานิ เจว สพฺพานิ…เป.…

อิติ ปน สพฺพํ ยสฺมา, วิสุทฺธิมคฺเค มยา สุปริสุทฺธํ;

วุตฺตํ ตสฺมา ภิยฺโย, น ตํ อิธ วิจารยิสฺสามี’’ติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา]

เอวํ สีลกถาทีนํ อตฺตนา เอว วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตภาโว มยาติปเทน ปกาสิโตฯ อฏฺฐสาลินิยํ ปน –

‘‘กมฺมฏฺฐานานิ สพฺพานิ, จริยาภิญฺญา วิปสฺสนา;

วิสุทฺธิมคฺเค ปนิทํ, ยสฺมา สพฺพํ ปกาสิต’’นฺติ [ธ. ส. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา]

เอวํ มยาติ กตฺตุปเทน วินา วุตฺตํฯ เตนาปิ ญายติ ‘‘วิสุทฺธิมคฺคการโก อญฺโญ, อภิธมฺมฏฺฐกถาการโก อญฺโญ’’ติฯ

กิญฺจาปิ อภิธมฺมฏฺฐกถาสุ อภิยาจโก พุทฺธโฆโส ภิกฺขุนาติ จ ยตินาติ จ อิเมเหว สามญฺญคุณปเทหิ วุตฺโต น เถเรนาติ สคารวคุณปเทน, ตถาปิ โส ‘‘วิสุทฺธาจารสีเลน นิปุณามลพุทฺธินา’’ติ จ, ‘‘อทนฺธคตินา สุพุทฺธินา’’ติ จ อิเมหิ อธิกคุณปเทหิ โถมิตตฺตา ‘‘วิสุทฺธิมคฺคาทิการโก อาจริยพุทฺธโฆโสเยวา’’ติ สกฺกา คเหตุํฯ โส หิ อุปสมฺปนฺนกาลโตเยว ปฏฺฐาย คนฺถโกวิโท ปริยตฺติวิสารทคุณสมฺปนฺโน, ตสฺมิญฺจ กาเล อูนทสวสฺโส ภเวยฺย, ตสฺมา เถเรนาติ น วุตฺโตติ สกฺกา คเหตุนฺติฯ

ตํ ปน เตสํ อติวิจารณมตฺตเมวฯ น หิ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร ‘‘ตสฺมิํ กาเล อูนทสวสฺโส’’ติ สกฺกา คเหตุํ, วิสุทฺธิมคฺคนิคมเนปิ ‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรนา’’ติ วจนโต, น จ ‘‘วิสุทฺธาจารสีเลน, นิปุณามลพุทฺธินา’’ติ วา, ‘‘อทนฺธคตินา สุพุทฺธินา’’ติ วา เอตฺตเกเหว ทฺวีหิ ทฺวีหิ คุณปเทหิ โถมเนน สุโถมิโต โหติ, อญฺญทตฺถุ ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต สมุเทติ ทิวากโร’’ติ โถมนํ วิย โหติฯ นนุ อาจริเยน อตฺตโน คนฺถนิคมเนสุ –

‘‘ปรมวิสุทฺธสทฺธาพทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปญฺญาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติเภเท สาฏฺฐกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตญาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณนา’’ติอาทินา –

อตฺตโน อนุจฺฉวิกานิ คุณปทานิ ปกาสิตานิ, โสเยว จ โปราณสีหฬฏฺฐกถาโย สงฺขิปิตฺวา อภินวสงฺคหฏฺฐกถานํ อาทิกตฺตา ปุพฺพงฺคโม, อญฺเญ ปน อภินวฏฺฐกถาการา ตสฺเสว อนุวตฺติตฺวา อวเสสเมกํ วา ทฺเว วา อฏฺฐกถาโย อกํสุฯ อภิธมฺมฏฺฐกถาสุ จ โย โย อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต, โส โส ยถานุปฺปตฺตฏฺฐาเน ตโต คเหตฺวา ตเถว วุตฺโตฯ วิเสสโต ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคขนฺธายตนธาตุสจฺจวิภงฺควณฺณนาสุ ฌานกถาวณฺณนาสุ จ อยมตฺโถ อติวิย ปากโฏ, โยปิ จ ตตฺถ อปฺปโก กติปยมตฺโต วิสุทฺธิมคฺเคน วิสทิโส สํวณฺณนาเภโท ทิสฺสติ, โสปิ อาภิธมฺมิกานํ มตานุสาเรน ยถา โปราณฏฺฐกถายํ วุตฺโต, ตเถว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

ยถา จ อฏฺฐสาลินิยํ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย อติเทโส ทิสฺสติ [ธ. ส. อฏฺฐ. 1 อกุสลกมฺมปถกถา], ตเถว สมนฺตปาสาทิกายมฺปิ อฏฺฐสาลินิยา อติเทโส ทิสฺสเตว [ปารา. อฏฺฐ. 1.11;]ฯ ยทิ จ อฏฺฐสาลินี อญฺเญน กตา ภเวยฺย, กถํ ตาสุ อญฺญมญฺญาติเทโส สกฺกา กาตุํฯ ตสฺมา อภิธมฺมฏฺฐกถาสุ อภิยาจโก พุทฺธโฆโส อาจริเยน สมานนาโม จูฬพุทฺธโฆโสติ ยาวชฺชตนา อาจริยปรมฺปราย คหิโต โสตตฺถกีคนฺถการโก อญฺโญเยว, น อาจริยมหาพุทฺธโฆสตฺเถโรฯ เตเนว ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ จ ‘‘ยตินา’’ติ จฯ

ยทิ ปน เอตฺตเกน นิฏฺฐํ น คจฺเฉยฺย, เอวมฺปิ วิจาเรตพฺพํ – กินฺนุ โข สงฺฆปาลาทโย เถรา วิสุทฺธิมคฺคาทีนํ กรณตฺถาย อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรํ อายาจมานา อตฺตนา สมตฺถตโรติ สทฺทหนฺตา อายาจนฺติ อุทาหุ อสทฺทหนฺตาติ? สทฺทหนฺตาเยว อายาจนฺตีติ ปากโฏเยวายมตฺโถฯ ตถา จ สติ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร สยํ อญฺเญหิ สมตฺถตโรว สมาโน กสฺมา อญฺญํ อายาเจยฺยฯ น หิ สทฺธาสมฺปนฺนสฺส ถามสมฺปนฺนสฺส โยพฺพนสมฺปนฺนสฺส อาจริยสฺส สุนฺทรตรํ อภิธมฺมฏฺฐกถํ กาตุํ ภาริยํ ภวิสฺสติฯ อภิธมฺมฏฺฐกถาสุ จ วุตฺตวจนานิ วิสุทฺธิมคฺคอาคมฏฺฐกถาสุ วุตฺตสํวณฺณนาวจเนหิ เอกาการาเนว โหนฺติฯ ยทิ จ อภิธมฺมฏฺฐกถํ อญฺโญ กเรยฺย, กถมปิ ตาหิ วจนาการสฺส วิสทิสตา ภเวยฺย เอวฯ เอตาสํ นิคมเน จ ทสฺสิเตน ‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา’’ติ วจเนน ‘‘อาจริยพุทฺธโฆเสน กตา’’ตฺเวว ปากฏา โหนฺติ, น อญฺเญนาติฯ เยปิ ‘‘อญฺเญน กตา’’ติ วทนฺติ, เตปิ ‘‘อิมินา นาม เถเรนา’’ติ เอกํสโต ทสฺเสตุํ น สกฺโกนฺติ, ตถา ทสฺเสตุญฺจ เลสมตฺตมฺปิ สาธกวจนํ น ทิสฺสติฯ ตสฺมา อภิธมฺมฏฺฐกถาโยปิ อิทานิ อาจริเยหิ จูฬพุทฺธโฆโสติ โวหริเตน พุทฺธโฆเสน นาม ภิกฺขุนายาจิโต วิสุทฺธิมคฺควินยาคมฏฺฐกถานํ การโก อาจริยมหาพุทฺธโฆสตฺเถโรเยว อกาสีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติฯ

ยํ ปน มหาวํเส ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส สีหฬทีปาคมนโต ปุพฺเพ ชมฺพุทีเป วสนกาเลเยว อฏฺฐสาลินิํ อกาสี’’ติ อธิปฺปาเยน –

[225] ‘‘ธมฺมสงฺคณิยากาสิ, กจฺฉํ โส อฏฺฐสาลินิ’’นฺติ –

วุตฺตํ, ตํ อิทานิ ทิสฺสมานาย อฏฺฐสาลินิยา น สเมติฯ ตตฺถ หิ คนฺถารมฺเภเยว วิสุทฺธิมคฺคํ อติทิสิตฺวา ปจฺฉาปิ โส จ, สมนฺตปาสาทิกา จ พหูสุ ฐาเนสุ อติทิสียนฺติฯ ตสฺมา ตสฺสา อาจริเยน สีหฬทีปํ ปตฺวา วิสุทฺธิมคฺคญฺเจว สมนฺตปาสาทิกญฺจ กตฺวา ปจฺฉาเยว กตภาโว อติวิย ปากโฏติฯ

กงฺขาวิตรณีอฏฺฐกถากรณํ

กงฺขาวิตรณิํ นาม ปาติโมกฺขฏฺฐกถํ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร โสณตฺเถเรน ยาจิโต มหาวิหารวาสีนํ วาจนามคฺคนิสฺสิตํ สีหฬปาติโมกฺขฏฺฐกถานยํ นิสฺสาย เอกมฺปิ ปทํ ปาฬิยา วา มหาวิหารวาสีนํ โปราณฏฺฐกถาหิ วา อวิโรเธตฺวา อกาสิฯ เตน วุตฺตํ ติสฺสํ อฏฺฐกถายํ –

‘‘สูรเตน นิวาเตน, สุจิสลฺเลขวุตฺตินา;

วินยาจารยุตฺเตน, โสณตฺเถเรน ยาจิโตฯ

ตตฺถ สญฺชาตกงฺขานํ, ภิกฺขูนํ ตสฺส วณฺณนํ;

กงฺขาวิตรณตฺถาย, ปริปุณฺณวินิจฺฉยํฯ

มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํ;

วตฺตยิสฺสามิ นาเมน, กงฺขาวิตรณิํ สุภ’’นฺติ [กงฺขา อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา] จฯ

‘‘อารภิํ ยมหํ สพฺพํ, สีหฬฏฺฐกถานยํ;

มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํฯ

นิสฺสาย สา อยํ นิฏฺฐํ, คตา อาทาย สพฺพโส;

สพฺพํ อฏฺฐกถาสารํ, ปาฬิยตฺถญฺจ เกวลํฯ

น เหตฺถ ตํ ปทํ อตฺถิ, ยํ วิรุชฺเฌยฺย ปาฬิยา;

มหาวิหารวาสีนํ, โปราณฏฺฐกถาหิ วา’’ติ [กงฺขา. อฏฺฐ. นิคมนกถา] จฯ