เมนู

อถ อุคฺโฆสยี สงฺโฆ, ตุฏฺฐหฏฺโฐ วิเสสโต;

นิสฺสํสยํ’ส เมตฺเตยฺโย, อิติ วตฺวา ปุนปฺปุนํฯ

[243]

สทฺธิํ อฏฺฐกถายา’ทา, โปตฺถเก ปิฏกตฺตเย;

คนฺถากเร วสนฺโต โส, วิหาเร ทูรสงฺกเรฯ

[244]

ปริวตฺเตสิ สพฺพาปิ, สีหฬฏฺฐกถา ตทา;

สพฺเพสํ มูลภาสาย, มาคธาย นิรุตฺติยาฯ

[245]

สตฺตานํ สพฺพภาสานํ, สา อโหสิ หิตาวหา;

เถริยาจริยา สพฺเพ, ปาฬิํ วิย ต’มคฺคหุํฯ

[246]

อถ กตฺตพฺพกิจฺเจสุ, คเตสุ ปรินิฏฺฐิติํ;

วนฺทิตุํ โส มหาโพธิํ, ชมฺพุทีปํ อุปาคมี’’ติ [โส มหาโพธิ วนฺทิตุํ ชมฺพุทีปํ อุปาคมีติ อิทํ วจนํ ปุริมวจเนหิ อสํสฏฺฐํ วิย โหติ; ปุพฺเพ หิ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป ชาโต’’ติ จ, ‘‘สีหฬทีปํ คนฺตฺวา สีหฬฏฺฐกถาโย มาคธภาสาย ปริวตฺเตหีติ ตสฺสาจริเยน เรวตตฺเถเรน วุตฺโต’’ติ จ วุตฺตํ; ตสฺมา อิธาปิ อาจริยพุทฺธโฆสสฺส ปวตฺติ ตทนุรูปา ‘‘ตา ภาสาปริวตฺติตฏฺฐกถาโย อาทาย สาสนุชฺโชตนตฺถํ ชมฺพุทีปํ อุปาคมี’’ติ เอวมาทินา สาสนุชฺโชตนมูลิกา เอว ภวิตุํ อรหติ, น ปน มหาโพธิวนฺทนมูลิกาติ]

อยญฺจ ปน มหาวํสกถา 1950 - ขริสฺตวสฺเส หาพทมหาวิชฺชาลยมุทฺทณยนฺเต โรมกฺขเรน มุทฺทิตสฺส วิสุทฺธิมคฺคโปตฺถกสฺส ปุเรจาริกกถายํ ‘‘อเนกาเนตฺถ อตฺถิ วิจาเรตพฺพานี’’ติ วตฺวา ธมฺมานนฺทโกสมฺพีนามเกน วิจกฺขเณน วิจาริตาฯ ตเมตฺถ ยุตฺตายุตฺตวิจินนาย ทสฺเสตฺวา อนุวิจารณมฺปิสฺส กริสฺสามฯ

ชาติเทสวิจารณา

[1] ตตฺถ หิ เตน ธมฺมานนฺเทน ‘‘พุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป (พุทฺธคยายํ) ชาโตติ น ยุตฺตเมต’’นฺติ วตฺวา ตํสาธนตฺถาย จตฺตาริ พฺยติเรกการณานิ ทสฺสิตานิฯ กถํ?

(ก) ‘‘พุทฺธโฆเสน ปกาสิเตสุ ตํกาลิกวตฺถูสุ เอกมฺปิ ตํ นตฺถิ, ยํ มคเธสุ อุปฺปนฺน’’นฺติ ปฐมํ การณํ ทสฺสิตํฯ ตทการณเมวฯ

อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร หิ สงฺคหฏฺฐกถาโย กโรนฺโต โปราณฏฺฐกถาโยเยว สํขิปิตฺวา, ภาสาปริวตฺตนมตฺเตน จ วิเสเสตฺวา อกาสิ, น ปน ยํ วา ตํ วา อตฺตโน ทิฏฺฐสุตํ ทสฺเสตฺวาฯ วุตฺตญฺเหตํ อาจริเยน –

‘‘สํวณฺณนํ ตญฺจ สมารภนฺโต,

ตสฺสา มหาอฏฺฐกถํ สรีรํ;

กตฺวา มหาปจฺจริยํ ตเถว,

กุรุนฺทินามาทิสุ วิสฺสุตาสุฯ

วินิจฺฉโย อฏฺฐกถาสุ วุตฺโต,

โย ยุตฺตมตฺถํ อปริจฺจชนฺโต;

อโถปิ อนฺโตคธเถรวาทํ,

สํวณฺณนํ สมฺม สมารภิสฺส’’นฺติ [ปารา. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา] จฯ

‘‘ตโต จ ภาสนฺตรเมว หิตฺวา,

วิตฺถารมคฺคญฺจ สมาสยิตฺวา;

วินิจฺฉยํ สพฺพมเสสยิตฺวา,

ตนฺติกฺกมํ กิญฺจิ อโวกฺกมิตฺวาฯ

สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ,

สุตฺตานุรูปํ ปริทีปยนฺตี;

ยสฺมา อยํ เหสฺสติ วณฺณนาปิ,

สกฺกจฺจ ตสฺมา อนุสิกฺขิตพฺพา’’ติ [ปารา. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา] จฯ

ยเถว จ อาจริยพุทฺธโฆเสน อตฺตโน อฏฺฐกถาสุ ตํกาลิกานิ มาคธิกานิ วตฺถูนิ น ปกาสิตานิ, ตเถว สีหฬิกานิปิ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิกานิปิฯ น หิ ตตฺถ วสภราชกาลโต (609-653 -พุทฺธวสฺส) ปจฺฉา อุปฺปนฺนวตฺถูนิ ทิฏฺฐานิ ฐเปตฺวา มหาเสนราชวตฺถุํ [ปารา. อฏฺฐ. 2.236-237], อาจริโย จ ตโต ติสตมตฺตวสฺเสหิ ปจฺฉาตเร มหานามรญฺโญ กาเล (953-975-พุ-ว) สีหฬทีปมุปาคโตฯ ตสฺมา อฏฺฐกถาสุ ตํกาลิกมาคธิกวตฺถูนํ อปฺปกาสนมตฺเตน น สกฺกา ตกฺกตฺตา น มาคธิโกติ ญาตุนฺติฯ

[ข) ปุนปิ เตน ‘‘สพฺเพสุปิ พุทฺธโฆสคนฺเถสุ อุตฺตรอินฺทิยเทสายตฺตํ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐสฺส วิย ปกาสนํ นตฺถี’’ติ ทุติยํ การณํ ทสฺสิตํฯ ตสฺสปิ อการณภาโว ปุริมวจเนเนว เวทิตพฺโพฯ อปิจ สารตฺถปฺปกาสินิยา นาม สํยุตฺตฏฺฐกถายํ, สุมงฺคลวิลาสินิยา นาม ทีฆนิกายฏฺฐกถายญฺจ วุตฺตสํวณฺณนายปิ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ หิ –

‘‘ยเถว หิ กลมฺพนทีตีรโต ราชมาตุวิหารทฺวาเรน ถูปารามํ คนฺตพฺพํ โหติ, เอวํ หิรญฺญวติกาย นาม นทิยา ปาริมตีรโต สาลวนํ อุยฺยานํฯ ยถา อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม, เอวํ ตํ กุสินาราย โหติฯ ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตติ, เอวํ อุยฺยานโต สาลปนฺติ ปาจีนมุขา คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตาฯ ตสฺมา ตํ อุปวตฺตนนฺติ วุจฺจตี’’ติ [สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.186; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.198]

ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐสฺส วิย ปกาสนมฺปิ ทิสฺสเตวฯ ตมฺปิ ปน โปราณฏฺฐกถาหิ ภาสาปริวตฺตนมตฺตเมวาติ คเหตพฺพํ, ตาทิสาย อตฺถสํวณฺณนาย มหามหินฺทตฺเถรกาลโตเยว ปภุติ วุตฺตาย เอว ภวิตพฺพตฺตาติฯ

[ค) ปุนปิ เตน ‘‘อุณฺหสฺสาติ อคฺคิสนฺตาปสฺส, ตสฺส วนทาหาทีสุ สมฺภโว เวทิตพฺโพ’’ติ วิสุทฺธิมคฺเค (1, 30-ปิฏฺเฐ) วุตฺตสํวณฺณนํ ปกาเสตฺวา ‘‘ตสฺสา ปนสฺส อวหสนียภาโว ปากโฏเยวา’’ติ จ หีเฬตฺวา ‘‘อินฺทิยรฏฺเฐ ปน อุตฺตรเทเสสุ คิมฺหกาเล วตฺถจฺฉาทนรหิตา มานุสกายจฺฉวิ สูริยสนฺตาเปน เอกํสโต ทยฺหติ, ตํ น ชานนฺติ ทกฺขิณอินฺทิยเทสิกา’’ติ ตติยํ การณํ ทฬฺหตรภาเวน ทสฺสิตํฯ ตตฺถ ปน ยทิ ‘‘สูริยสนฺตาเปน เอกํสโต ทยฺหตี’’ติ เอตํ อุชุกโต สูริยรสฺมิสนฺตาเปเนว ทฑฺฒภาวํ สนฺธาย วุจฺเจยฺย, เอวํ สติ ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานนฺติ ปเท อาตปสทฺเทน สมานตฺถตฺตา น ยุตฺตเมวฯ

ยทิ ปน สูริยสนฺตาปสญฺชาเตน อุณฺหอุตุนา ทฑฺฒภาวํ สนฺธาย วุจฺเจยฺย, เอวํ สติ อุตฺตรอินฺทิยเทเสสุ, อญฺญตฺถ จ ตาทิเสสุ อติอุณฺหฏฺฐาเนสุ สูริยสนฺตาปสญฺชาตสฺส อุณฺหอุตุโน ปฏิฆาตาย จีวรํ เสนาสนญฺจ ปฏิเสวียตีติ อยมตฺโถ น น ยุตฺโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ วินยฏฺฐกถายํ (3, 58)

‘‘สีตํ อุณฺหนฺติ อุตุวิสภาควเสน วุตฺต’’นฺติฯ

สา ปน วิสุทฺธิมคฺเค ปทตฺถสํวณฺณนา โปราณสุตฺตนฺตฏฺฐกถาหิ อาคตา ภเวยฺยฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปปญฺจสูทนิยา นาม มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนายํ (1, 58) ‘‘อุณฺหนฺติ เจตฺถ อคฺคิสนฺตาโปว เวทิตพฺโพ, สูริยสนฺตาปวเสน ปเนตํ วตฺถุ วุตฺต’’นฺติฯ เอตฺถ จ สจายมตฺโถ อาจริเยน อตฺตโน มติวเสน วุตฺโต อสฺส, ตสฺส วตฺถุสฺส โปราณฏฺฐกถายํ วุตฺตภาวญฺจ ตสฺสา อตฺถสํวณฺณนาย อตฺตโน มติภาวญฺจ ยุตฺตภาวญฺจ ปกาเสยฺยฯ อาจริโย หิ ยตฺถ ยตฺถ โปราณฏฺฐกถาสุ อวุตฺตตฺถํ วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ, ตตฺถ ตตฺถ ตาทิสํ ญาปกวจนมฺปิ ปกาเสติเยว, ยถา สุมงฺคลวิลาสินิยํ (1, 72) ‘‘เอตฺถ อาณตฺติยนิสฺสคฺคิยถาวราปิ ปโยคา ยุชฺชนฺติ, อฏฺฐกถาสุ ปน อนาคตตฺตา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพา’’ติ วจนํ, ยถา จ ปปญฺจสูทนิยํ (1, 30) ‘‘อวิจาริตเมตํ โปราเณหิ, อยํ ปน อตฺตโน มตี’’ติ วจนํฯ น เจตฺถ กิญฺจิปิ ญาปกวจนํ ปกาสิตํฯ ตสฺมา ‘‘ยเทตํ ‘อุณฺหสฺสาติ อคฺคิสนฺตาปสฺสา’ติ จ, ‘อุณฺหนฺติ เจตฺถ อคฺคิสนฺตาโปว เวทิตพฺโพ’ติ จ วจนํ, เอตํ โปราณสุตฺตนฺตฏฺฐกถาวจน’’นฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ

(ฆ) ปุนปิ เตน ‘‘ปปญฺจสูทนิยา นาม มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถายํ โคปาลกสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต [ม. นิ. อฏฺฐ. 1.350] พุทฺธโฆโส ‘มคธวิเทหรฏฺฐานํ อนฺตเร คงฺคาย นทิยา มชฺเฌ วาลุกตฺถลทีปกา อตฺถี’ติ สทฺทหติ มญฺเญฯ พุทฺธโฆเสน ปน ทิฏฺฐคงฺคา สีหฬทีเป มหาเวลิคงฺคาเยว, น ปน อินฺทิยรฏฺฐิกานํ เสฏฺฐสมฺมตา มหาคงฺคาติ ปากโฏเยวายมตฺโถ’’ติ จตุตฺถํ การณํ ทสฺสิตํฯ ตํ ปน อิทานิ มหาคงฺคาย มชฺเฌ ตสฺมิํ ฐาเน ตาทิสํ ทีปกํ อทิสฺวา ‘‘ปุพฺเพปิ เอวเมว ภเวยฺยา’’ติ เอกํสโต คเหตฺวา วุตฺตวจนมตฺตเมวฯ นทิโย ปน สพฺพทาปิ เตเนวากาเรน ติฏฺฐนฺตีติ น สกฺกา คเหตุนฺติ ปากโฏเยวายมตฺโถฯ

ตสฺมา ยถา ปุพฺเพ ตสฺส โคปาลสฺส กาเล ตสฺมิํ ฐาเน มชฺเฌ คงฺคาย ตาทิสา ทีปกา สํวิชฺชมานา อเหสุํ, ตเถว โปราณฏฺฐกถาสุ เอส อตฺโถ สํวณฺณิโต, ตเทว จ วจนํ อาจริเยน ภาสาปริวตฺตนํ กตฺวา ปกาสิตนฺติ เอวเมว คเหตพฺพํฯ ตสฺมา ตมฺปิ อการณเมวาติฯ

พฺราหฺมณกุลวิจารณา

[2] อถ ‘‘พฺราหฺมณมาณโว’’ติ ปทมฺปิ เตน เอวํ วิจาริตํ –

(ก) ‘‘พุทฺธโฆโส ‘พฺราหฺมณกุลชาโต’ติ น สกฺกา คเหตุํฯ กสฺมา เวทกาลโต ปฏฺฐาย ยาวชฺชตนา สพฺเพปิ พฺราหฺมณา

พฺราหฺมโณสฺย มุขมาสีทิ, พาหู ราชนฺย? กต?;

อูรู ตทสฺย ยท วคฺย?, ปทฺภฺยาํ คูทฺโร อชายตา’’ติ [อิรุเวท, 10-มณฺฑล, 90; ตถา อถว 6 เวท 19, 6, 6]

อิมํ ปุริสสุตฺตํ นาม มนฺตํ ชานนฺตีติ สทฺทหิยาฯ

อยํ ปนสฺสา อตฺโถ – ‘พฺราหฺมโณ อสฺส (พฺรหฺมุโน) มุขํ อาสิฯ พาหู ราชญฺโญ กโต, ขตฺติยา อสฺส พาหูติ วุตฺตํ โหติฯ โย เวสฺโส, โส อสฺส อูรูฯ สุทฺโท อสฺส ปาเทหิ อชายี’ติฯ

พุทฺธโฆโส ปน ‘ปณฺฑิตพฺราหฺมโณ’ติ ญาโตปิ ตํ คาถํ น อญฺญาสิฯ ตถา หิ เตน พนฺธุปาทาปจฺจาติ ปทสฺส อตฺถวณฺณนายํ ‘เตสํ กิร อยํ ลทฺธิ – พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต นิกฺขนฺตา, ขตฺติยา อุรโต, เวสฺสา นาภิโต, สุทฺทา ชาณุโต, สมณา ปิฏฺฐิปาทโต’ติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.263; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.508] ติสฺสา เวทคาถาย อสมานตฺโถ วณฺณิโต’’ติฯ

อยํ ปเนตฺถ อนุวิจารณา – ยทิ จ ตํกาลิกานมฺปิ พฺราหฺมณานํ ลทฺธิ ตเถว ภเวยฺย ยถา เอติสฺสํ คาถายํ วุตฺตา, สา จตฺถวณฺณนา อาจริยสฺส มติมตฺตาฯ เอวํ สติ สา วิจารณา ยุตฺตา ภเวยฺยฯ เอติสฺสํ ปน คาถายํ ‘‘พฺราหฺมโณสฺย มุขมาสีทิ’’ติ ปฐมปาเทน ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต ชาตา’’ติ อตฺโถ อุชุกโต น ลพฺภติฯ พุทฺธกาเล ปน พฺราหฺมณานํ ลทฺธิ ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต ชาตา’’ติ เอวเมว อโหสีติ ปากโฏเยวายมตฺโถฯ ตถา หิ ทีฆนิกาเย ปาถิกวคฺเค อคฺคญฺญสุตฺเต (3, 67) –

‘‘ทิสฺสนฺติ โข ปน วาเสฏฺฐ พฺราหฺมณานํ พฺราหฺมณิโย อุตุนิโยปิ คพฺภินิโยปิ วิชายมานาปิ ปายมานาปิฯ