เมนู

ตสฺมา ยํ พุทฺธโฆสุปฺปตฺติยํ มหาวํสวจนํ นิสฺสาย ‘‘วิสุทฺธิมคฺโค อาจริยพุทฺธโฆเสน เอกรตฺเตเนว ติกฺขตฺตุํ ลิขิตฺวา นิฏฺฐาปิโต’’ติ อภิตฺถุติวจนํ วุตฺตํ, ตํ ตกฺการกสฺส อภิตฺถุติมตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ

นนุ จ อิมิสฺสํ อฏฺฐกถายํ ‘‘สุมงฺคลวิลาสินิย’’นฺติอาทินา วิเสสนามวเสน อาคมฏฺฐกถานํ อติเทโส ทิสฺสติ [ปารา. อฏฺฐ. 1.15], กถมิมิสฺสา ตาหิ ปฐมตรํ กตภาโว เวทิตพฺโพติ? อาจริยสฺส อฏฺฐกถาสุ อญฺญมญฺญาติเทสโต, วินยปิฏกสฺส ครุกาตพฺพตรภาวโต, มหาวิหารวาสีหิ วิเสเสน ครุกตภาวโต, สงฺคีติกฺกมานุรูปภาวโต, อิเธว ปริปุณฺณนิทานกถาปกาสนโต, นิคมเน จ ปฐมํ สีหฬฏฺฐกถาโย สุตฺวา กรณปฺปกาสนโต ฐเปตฺวา วิสุทฺธิมคฺคํ อยเมว ปฐมํ กตาติ เวทิตพฺพาฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปน วินยฏฺฐกถายนฺติ วา วินยฏฺฐกถาสูติ วา มชฺฌิมฏฺฐกถาสูติ วา เอวํ สามญฺญนามวเสเนว อติเทโส ทิสฺสติ, น สมนฺตปาสาทิกาทิวิเสสนามวเสนฯ ตสฺมาสฺส สพฺพปฐมํ กตภาโว ปากโฏเยวฯ อาคมฏฺฐกถานํ อิธาติเทโส [ปารา. อฏฺฐ. 1.15] อิมิสฺสาปิ ตตฺถาติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.8] เอวํ อญฺญมญฺญาติเทโส ปน อาจริยสฺส มนสา สุววตฺถิตวเสน วา สกฺกา ภวิตุํ, อปุพฺพาจริมปรินิฏฺฐาปเนน วาฯ กถํ? อาจริเยน หิ วิสุทฺธิมคฺคํ สพฺพโส นิฏฺฐาเปตฺวา สมนฺตปาสาทิกาทิํ เอเกกมฏฺฐกถํ กโรนฺเตเนว ยตฺถ ยตฺถ อตฺถวณฺณนา วิตฺถารโต อญฺญฏฺฐกถาสุ ปกาเสตพฺพา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อิมสฺมิํ นาม ฐาเน กเถสฺสามี’’ติ มนสา สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา ตญฺจ อติทิสิตฺวา ยถาววตฺถิตฐานปฺปตฺตกาเล ตํ วิตฺถารโต กเถนฺเตน ตา กตา วา ภเวยฺยุํฯ เอเกกิสฺสาย วา นิฏฺฐานาสนฺนปฺปตฺตกาเล ตํ ฐเปตฺวา อญฺญญฺจ อญฺญญฺจ ตถา กตฺวา สพฺพาปิ อปุพฺพาจริมํ ปรินิฏฺฐาปิตา ภเวยฺยุนฺติ เอวํ ทฺวินฺนํ ปการานมญฺญตรวเสน อาจริยสฺสาฏฺฐกถาสุ อญฺญมญฺญาติเทโส โหตีติ เวทิตพฺพนฺติฯ

อาคมฏฺฐกถากรณํ

สุมงฺคลวิลาสินิํ นาม ทีฆนิกายฏฺฐกถํ ปน อาจริโย สุมงฺคลปริเวณวาสินา ทาฐานาคตฺเถเรน อายาจิโต อกาสิฯ วุตฺตํ เหตเมติสฺสา นิคมเน –

‘‘อายาจิโต สุมงฺคล-ปริเวณนิวาสินา ถิรคุเณน;

ทาฐานาค สงฺฆ, ตฺเถเรน เถรวํสนฺวเยนฯ

ทีฆาคมสฺส ทสพล-คุณคณปริทีปนสฺส อฏฺฐกถํ;

ยํ อารภิํ สุมงฺคล-วิลาสินิํ นาม นาเมนฯ

สา หิ มหาอฏฺฐกถาย, สารมาทาย นิฏฺฐิตา เอสา’’ติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 3. นิคมนกถา]

ปปญฺจสูทนิํ นาม มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถํ ภทนฺตพุทฺธมิตฺตตฺเถเรน ปุพฺเพ มยูรทูตปฏฺฏเน อตฺตนา สทฺธิํ วสนฺเตน อายาจิโต อกาสิฯ วุตฺตํ เหตเมติสฺสา นิคมเน –

‘‘อายาจิโต สุมตินา, เถเรน ภทนฺตพุทฺธมิตฺเตน;

ปุพฺเพ มยูรทูตป,ฏฺฏนมฺหิ สทฺธิํ วสนฺเตนฯ

ปรวาทวิธํสนสฺส, มชฺฌิมนิกายเสฏฺฐสฺส;

ยมหํ ปปญฺจสูทนิ-มฏฺฐกถํ กาตุมารภิํฯ

สา หิ มหาอฏฺฐกถาย, สารมาทาย นิฏฺฐิตา เอสา’’ติ [ม. นิ. อฏฺฐ. 3. นิคมนกถา]

สารตฺถปฺปกาสินิํ นาม สํยุตฺตนิกายฏฺฐกถํ ภทนฺตโชติปาลตฺเถเรน อายาจิโต อกาสิฯ วุตฺตํ เหตเมติสฺสา นิคมเน –

‘‘เอติสฺสา กรณตฺถํ, เถเรน ภทนฺตโชติปาเลน;

สุจิสีเลน สุภาสิตสฺส ปกาสยนฺตญาเณนฯ

สาสนวิภูติกาเมน, ยาจมาเนน มํ สุภคุเณน;

ยํ สมธิคตํ ปุญฺญํ, เตนาปิ ชโน สุขี ภวตู’’ติ [สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.นิคมนกถา]

มโนรถปูรณิํ นาม องฺคุตฺตรนิกายฏฺฐกถํ ภทนฺตโชติปาลตฺเถเรน ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเฐ กญฺจิปุราทีสุ จ สีหฬทีเป มหาวิหารมฺหิ จ อตฺตนา สทฺธิํ วสนฺเตน อายาจิโต, ตถา ชีวเกนาปิ อุปาสเกน ปิฏกตฺตยปารคุภูเตน วาตาหเตปิ อนิญฺชมานสภาเว ทุเม วิย อนิญฺชมานสทฺธมฺเม ฐิเตน สุมตินา ปริสุทฺธาชีเวนาภิยาจิโต อกาสิฯ วุตฺตํ เหตเมติสฺสา นิคมเน –

‘‘อายาจิโต สุมตินา, เถเรน ภทนฺตโชติปาเลน;

กญฺจิปุราทีสุ มยา, ปุพฺเพ สทฺธิํ วสนฺเตนฯ

วรตมฺพปณฺณิทีเป, มหาวิหารมฺหิ วสนกาเลปิ;

วาตาหเต วิย ทุเม, อนิญฺชมานมฺหิ สทฺธมฺเมฯ

ปารํ ปิฏกตฺตยสา,ครสฺส คนฺตฺวา ฐิเตน สุมตินา;

ปริสุทฺธาชีเวนา,ภิยาจิโต ชีวเกนาปิฯ

ธมฺมกถานยนิปุเณหิ, ธมฺมกถิเกหิ อปริมาเณหิ;

ปริกีฬิตสฺส ปฏิป,ชฺชิตสฺส สกสมยจิตฺรสฺสฯ

อฏฺฐกถํ องฺคุตฺตร,มหานิกายสฺส กาตุมารทฺโธ;

ยมหํ จิรกาลฏฺฐิติ-มิจฺฉนฺโต สาสนวรสฺสฯ

สา หิ มหาอฏฺฐกถาย, สารมาทาย นิฏฺฐิตา เอสา;

จตุนฺนวุติปริมาณาย, ปาฬิยา ภาณวาเรหิฯ

สพฺพาคมสํวณฺณน, มโนรโถ ปูริโต จ เม ยสฺมา;

เอตาย มโนรถ ปูรณีติ นามํ ตโต อสฺสา’’ติ [อ. นิ. อฏฺฐ. 3.11.นิคมนกถา]

อิมา จ ปน จตสฺโส อาคมฏฺฐกถาโย กุรุมาโน อาจริยพุทฺธโฆโส มหามหินฺทตฺเถเรนาภตํ มูลฏฺฐกถาสงฺขาตํ มหาอฏฺฐกถํเยว ภาสาปริวตฺตนวเสน เจว ปุนปฺปุนาคตวิตฺถารกถามคฺคสฺส สํขิปนวเสน จ อกาสิฯ วุตฺตญฺเหตํ คนฺถารมฺเภ –

‘‘สีหฬทีปํ ปน อาภ,ตาถ วสินา มหามหินฺเทน;

ฐปิตา สีหฬภาสาย, ทีปวาสีนมตฺถายฯ

อปเนตฺวาน ตโตหํ, สีหฬภาสํ มโนรมํ ภาสํ;

ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ, อาโรเปนฺโต วิคตโทสํ…เป.…

หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติฯ

ตถา นิคมเนปิ –

‘‘สา หิ มหาอฏฺฐกถาย, สารมาทาย นิฏฺฐิตา เอสา’’ติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 3.นิคมนกถา] จ;

‘‘มูลฏฺฐกถาสารํ, อาทาย มยา อิมํ กโรนฺเตนา’’ติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 3.นิคมนกถา] จฯ

อิมาสํ สรีรภูตปาเฐสุ จ สมนฺตปาสาทิกายํ วิย ‘‘มหาปจฺจริยํ, กุรุนฺทิย’’นฺติอาทินา วินิจฺฉยสํวณฺณนาเภทปฺปกาสนํ น ทิสฺสติ, ตถา อภิธมฺมฏฺฐกถาสุปิฯ

เตเนตํ ญายติ ‘‘สุตฺตนฺตาภิธมฺเมสุ มหาอฏฺฐกถาโต อญฺญา มหาปจฺจริอาทินามิกา โปราณิกา สีหฬฏฺฐกถาโย เจว อนฺธกฏฺฐกถา จ นตฺถี’’ติฯ ยาว วสภราชกาลา (609-653) ปน ปากฏานํ สีหฬิกตฺเถรานํ วินิจฺฉโย จ วาทา จ วตฺถูนิ จ เอตาสุปิ ทิสฺสนฺติเยวาติฯ

อภิธมฺมฏฺฐกถากรณํ

อฏฺฐสาลินิํ ปน สมฺโมหวิโนทนิญฺจ ธาตุกถาทิปญฺจปกรณสฺส อฏฺฐกถญฺจาติ ติสฺโส อภิธมฺมฏฺฐกถาโย อตฺตนา สทิสนาเมน โสตตฺถกีคนฺถการเกน พุทฺธโฆสภิกฺขุนา อายาจิโต อกาสิฯ วุตฺตญฺเหตํ ตาสุ –

‘‘วิสุทฺธาจารสีเลน, นิปุณามลพุทฺธินา;

ภิกฺขุนา พุทฺธโฆเสน, สกฺกจฺจํ อภิยาจิโต’’ติ [ธ. ส. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา] จฯ

‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา

อยํ อฏฺฐสาลินี นาม ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถา’’ติ [ธ. ส. อฏฺฐ. นิคมนกถา] จฯ

‘‘อตฺถปฺปกาสนตฺถํ, ตสฺสาหํ ยาจิโต ฐิตคุเณน;

ยตินา อทนฺธคตินา, สุพุทฺธินา พุทฺธโฆเสน

ยํ อารภิํ รจยิตุํ, อฏฺฐกถํ สุนิปุเณสุ อตฺเถสุ;

สมฺโมหวิโนทนโต, สมฺโมหวิโนทนิํ นามา’’ติ [วิภ. อฏฺฐ. นิคมนกถา] จฯ

‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา

อยํ สมฺโมหวิโนทนี นาม วิภงฺคฏฺฐกถา’’ติ [วิภ. อฏฺฐ. นิคมนกถา] จฯ

อิมาสุ ปน ตีสุ ปญฺจปกรณฏฺฐกถาย นามวิเสโส นตฺถิ อายาจโก จ น ปกาสิโต, เกวลํ อตฺตโน สทฺธาย เอว สญฺโจทิเตน อาจริยพุทฺธโฆเสน สา กตา วิย ทิสฺสติฯ วุตฺตญฺเหตํ ตสฺสา นิคมเน –