เมนู

โปราณวจนทสฺสนํ

น เกวลํ อาจริโย อฏฺฐกถาโยเยว นิสฺสยภาเวน ทสฺเสสิ, อถ โข ‘‘โปราณา ปนาหู’’ติอาทินา โปราณานํ วจนมฺปิ ทสฺเสสิเยวฯ ตเทตฺถ ทฺวาวีสติยา ฐาเนสุ ทิฏฺฐํ [วิสุทฺธิ. 1.15, 137, 142, 217, 252, 303; 2.581, 675-676, 689, 706, 736, 745, 746, 749,755, 778, 839]ฯ เก ปเนเต โปราณา นาม? ยาว จตุตฺถสงฺคีติกาลา สงฺคีติกาเรสุ ปริยาปนฺนา วา ตาทิสา วา มหาเถราติ เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (292-3-ปิฏฺเฐสุ)ฯ

‘‘โอภาเส เจว ญาเณ จ, ปีติยา จ วิกมฺปติ…เป.…

ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ, น จ วิกฺเขปํ คจฺฉตี’’ติ –

เอวมาคตา คาถาโย อิธ (273-4-ปิฏฺเฐสุ) โปราณานํ วจนภาเวน ทสฺสิตาฯ ยทิ จิมา คาถาโย สงฺคีติกาเรหิ ปกฺขิตฺตา ภเวยฺยุํ ยถา ปริวารปาฬิยํ (3-ปิฏฺเฐ) อาคตา อาจริยปรมฺปราทีปิกา คาถาโย, ตา หิ สมนฺตปาสาทิกายํ (1, 46-ปิฏฺเฐ) โปราณวจนภาเวน ทสฺสิตา, เอวํ สติ เตเยว สงฺคีติการา โปราณาติ เวทิตพฺพาฯ อถ ปฏิสมฺภิทามคฺคเทสเกเนว ภาสิตา ภเวยฺยุํ, เต วิย ครุกรณียา ปจฺจยิกา สทฺธายิตพฺพกา มหาเถรา โปราณาติ เวทิตพฺพาฯ สมนฺตปาสาทิกาสุมงฺคลวิลาสินีอาทีสุ ‘‘โปราณา ปน เอวํ วณฺณยนฺตี’’ติอาทินา วุตฺตฏฺฐาเนสุปิ ตาทิสาว อาจริยา โปราณาติ วุตฺตาฯ

วินยฏฺฐกถากรณํ

อาจริโย ปน อิมํ วิสุทฺธิมคฺคปกรณํ ยถาวุตฺตปฺปกาเรน กตฺวา อญฺญาปิ ติปิฏกฏฺฐกถาโย อนุกฺกเมน อกาสิฯ กถํ? สมนฺตปาสาทิกํ นาม วินยฏฺฐกถํ พุทฺธสิริตฺเถเรน อชฺเฌสิโต มหาวิหารสฺส ทกฺขิณภาเค ปธานฆรปริเวเณ มหานิคมสฺสามิโน ปาสาเท วสนฺโต อกาสิฯ สา ปเนสา สิริปาโลติ นามนฺตรสฺส มหานามรญฺโญ วีสติมวสฺเส (973-พุ-ว) อารทฺธา เอกวีสติมวสฺเส (974-พุ-ว) นิฏฺฐานปฺปตฺตา อโหสิฯ ตญฺจ ปน กโรนฺโต มหามหินฺทตฺเถเรนาภตํ สีหฬภาสาย สงฺขตํ มหาอฏฺฐกถํ ตสฺสา สรีรํ กตฺวา มหาปจฺจรีกุรุนฺทีสงฺเขปอนฺธกฏฺฐกถาหิ จ คเหตพฺพํ คเหตฺวา สีหฬทีเป ยาว วสภราชกาลา ปากฏานํ โปราณ วินยธรมหาเถรานํ วินิจฺฉยภูตํ เถรวาทมฺปิ ปกฺขิปิตฺวา อกาสิฯ วุตฺตญฺเหตํ สมนฺตปาสาทิกายํ –

‘‘สํวณฺณนํ ตญฺจ สมารภนฺโต, ตสฺสา มหาอฏฺฐกถํ สรีรํ;

กตฺวา มหาปจฺจริยํ ตเถว, กุรุนฺทินามาทิสุ วิสฺสุตาสุฯ

วินิจฺฉโย อฏฺฐกถาสุ วุตฺโต, โย ยุตฺตมตฺถํ อปริจฺจชนฺโต;

ตโตปิ อนฺโตคธเถรวาทํ, สํวณฺณนํ สมฺม สมารภิสฺส’’นฺติ จฯ

‘‘มหาเมฆวนุยฺยาเน, ภูมิภาเค ปติฏฺฐิโต;

มหาวิหาโร โย สตฺถุ, มหาโพธิวิภูสิโตฯ

ยํ ตสฺส ทกฺขิเณ ภาเค, ปธานฆรมุตฺตมํ;

สุจิจาริตฺตสีเลน, ภิกฺขุสงฺเฆน เสวิตํฯ

อุฬารกุลสมฺภูโต, สงฺฆุปฏฺฐายโก สทา;

อนากุลาย สทฺธาย, ปสนฺโน รตนตฺตเยฯ

มหานิคมสามีติ, วิสฺสุโต ตตฺถ การยิ;

จารุปาการสญฺจิตํ, ยํ ปาสาทํ มโนรมํฯ

สนฺทจฺฉายตรูเปตํ, สมฺปนฺนสลิลาสยํ;

วสตา ตตฺร ปาสาเท, มหานิคมสามิโนฯ

สุจิสีลสมาจารํ, เถรํ พุทฺธสิริวฺหยํ;

ยา อุทฺทิสิตฺวา อารทฺธา, อิทฺธา วินยวณฺณนาฯ

ปาลยนฺตสฺส สกลํ, ลงฺกาทีปํ นิรพฺพุทํ;

รญฺโญ สิรินิวาสสฺส [สิริยา นิวาสฏฺโฐนภูตสฺส สิริปาลนามกสฺส รญฺโญ (วิมติ, อนฺติมวิฏฺเฐ)], สิริปาลยสสฺสิโนฯ

สมวีสติเม วสฺเส, ชยสํวจฺฉเร อยํ;

อารทฺธา เอกวีสมฺหิ, สมฺปตฺเต ปรินิฏฺฐิตาฯ

อุปทฺทวากุเล โลเก, นิรุปทฺทวโต อยํ;

เอกสํวจฺฉเรเนว, ยถา นิฏฺฐํ อุปาคตา’’ติ [ปริ. อฏฺฐ. นิคมนกถา] จฯ

อยญฺจ สมนฺตปาสาทิกา วินยฏฺฐกถา อธุนา มุทฺทิตฉฏฺฐสงฺคีติโปตฺถกวเสน สหสฺสโต อุปริ อฏฺฐปณฺณาสาธิกติสตมตฺตปิฏฺฐปริมาณา (1358) โหติ, ตสฺสา จ เอกสํวจฺฉเรน นิฏฺฐาปิตตฺตํ อุปนิธาย จตุวีสาธิกสตฺตสตมตฺตปิฏฺฐปริมาโณ (724) วิสุทฺธิมคฺโคปิ อนฺตมโส ฉปฺปญฺจมาเสหิ นิฏฺฐาปิโต ภเวยฺยาติ สกฺกา ญาตุํฯ

ตสฺมา ยํ พุทฺธโฆสุปฺปตฺติยํ มหาวํสวจนํ นิสฺสาย ‘‘วิสุทฺธิมคฺโค อาจริยพุทฺธโฆเสน เอกรตฺเตเนว ติกฺขตฺตุํ ลิขิตฺวา นิฏฺฐาปิโต’’ติ อภิตฺถุติวจนํ วุตฺตํ, ตํ ตกฺการกสฺส อภิตฺถุติมตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ

นนุ จ อิมิสฺสํ อฏฺฐกถายํ ‘‘สุมงฺคลวิลาสินิย’’นฺติอาทินา วิเสสนามวเสน อาคมฏฺฐกถานํ อติเทโส ทิสฺสติ [ปารา. อฏฺฐ. 1.15], กถมิมิสฺสา ตาหิ ปฐมตรํ กตภาโว เวทิตพฺโพติ? อาจริยสฺส อฏฺฐกถาสุ อญฺญมญฺญาติเทสโต, วินยปิฏกสฺส ครุกาตพฺพตรภาวโต, มหาวิหารวาสีหิ วิเสเสน ครุกตภาวโต, สงฺคีติกฺกมานุรูปภาวโต, อิเธว ปริปุณฺณนิทานกถาปกาสนโต, นิคมเน จ ปฐมํ สีหฬฏฺฐกถาโย สุตฺวา กรณปฺปกาสนโต ฐเปตฺวา วิสุทฺธิมคฺคํ อยเมว ปฐมํ กตาติ เวทิตพฺพาฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปน วินยฏฺฐกถายนฺติ วา วินยฏฺฐกถาสูติ วา มชฺฌิมฏฺฐกถาสูติ วา เอวํ สามญฺญนามวเสเนว อติเทโส ทิสฺสติ, น สมนฺตปาสาทิกาทิวิเสสนามวเสนฯ ตสฺมาสฺส สพฺพปฐมํ กตภาโว ปากโฏเยวฯ อาคมฏฺฐกถานํ อิธาติเทโส [ปารา. อฏฺฐ. 1.15] อิมิสฺสาปิ ตตฺถาติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.8] เอวํ อญฺญมญฺญาติเทโส ปน อาจริยสฺส มนสา สุววตฺถิตวเสน วา สกฺกา ภวิตุํ, อปุพฺพาจริมปรินิฏฺฐาปเนน วาฯ กถํ? อาจริเยน หิ วิสุทฺธิมคฺคํ สพฺพโส นิฏฺฐาเปตฺวา สมนฺตปาสาทิกาทิํ เอเกกมฏฺฐกถํ กโรนฺเตเนว ยตฺถ ยตฺถ อตฺถวณฺณนา วิตฺถารโต อญฺญฏฺฐกถาสุ ปกาเสตพฺพา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อิมสฺมิํ นาม ฐาเน กเถสฺสามี’’ติ มนสา สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา ตญฺจ อติทิสิตฺวา ยถาววตฺถิตฐานปฺปตฺตกาเล ตํ วิตฺถารโต กเถนฺเตน ตา กตา วา ภเวยฺยุํฯ เอเกกิสฺสาย วา นิฏฺฐานาสนฺนปฺปตฺตกาเล ตํ ฐเปตฺวา อญฺญญฺจ อญฺญญฺจ ตถา กตฺวา สพฺพาปิ อปุพฺพาจริมํ ปรินิฏฺฐาปิตา ภเวยฺยุนฺติ เอวํ ทฺวินฺนํ ปการานมญฺญตรวเสน อาจริยสฺสาฏฺฐกถาสุ อญฺญมญฺญาติเทโส โหตีติ เวทิตพฺพนฺติฯ

อาคมฏฺฐกถากรณํ

สุมงฺคลวิลาสินิํ นาม ทีฆนิกายฏฺฐกถํ ปน อาจริโย สุมงฺคลปริเวณวาสินา ทาฐานาคตฺเถเรน อายาจิโต อกาสิฯ วุตฺตํ เหตเมติสฺสา นิคมเน –