เมนู

วิเสสโต ปน ตสฺมิํ กาเล ปากฏา สกสมยวิรุทฺธา สมยนฺตรา จ พหูสุ ฐาเนสุ ทสฺเสตฺวา สเหตุกํ ปฏิกฺขิตฺตาฯ กถํ?

ตตฺถ หิ จริยาวณฺณนายํ ‘‘ตตฺร ปุริมา ตาว ติสฺโส จริยา ปุพฺพาจิณฺณนิทานา ธาตุโทสนิทานา จาติ เอกจฺเจ วทนฺติฯ ปุพฺเพ กิร อิฏฺฐปฺปโยคสุภกมฺมพหุโล ราคจริโต โหติ, สคฺคา วา จวิตฺวา อิธูปปนฺโนฯ ปุพฺเพ เฉทนวธพนฺธนเวรกมฺมพหุโล โทสจริโต โหติ, นิรยนาคโยนีหิ วา จวิตฺวา อิธูปปนฺโนฯ ปุพฺเพ มชฺชปานพหุโล สุตปริปุจฺฉาวิหีโน จ โมหจริโต โหติ, ติรจฺฉานโยนิยา วา จวิตฺวา อิธูปปนฺโนติ เอวํ ปุพฺพาจิณฺณนิทานาติ วทนฺติฯ ทฺวินฺนํ ปน ธาตูนํ อุสฺสนฺนตฺตา ปุคฺคโล โมหจริโต โหติ ปถวีธาตุยา จ อาโปธาตุยา จฯ อิตราสํ ทฺวินฺนํ อุสฺสนฺนตฺตา โทสจริโตฯ สพฺพาสํ สมตฺตา ปน ราคจริโตติฯ โทเสสุ จ เสมฺหาธิโก ราคจริโต โหติฯ วาตาธิโก โมหจริโตฯ เสมฺหาธิโก วา โมหจริโตฯ วาตาธิโก ราคจริโตติ เอวํ ธาตุโทสนิทานาติ วทนฺตี’’ติ เอกจฺเจวาทํ ทสฺเสตฺวา โส ‘‘ตตฺถ ยสฺมา ปุพฺเพ อิฏฺฐปฺปโยคสุภกมฺมพหุลาปิ สคฺคา จวิตฺวา อิธูปปนฺนาปิ จ น สพฺเพ ราคจริตาเนว โหนฺติ, น อิตเร วา โทสโมหจริตาฯ เอวํ ธาตูนญฺจ ยถาวุตฺเตเนว นเยน อุสฺสทนิยโม นาม นตฺถิฯ โทสนิยเม จ ราคโมหทฺวยเมว วุตฺตํ, ตมฺปิ จ ปุพฺพาปรวิรุทฺธเมวฯ ตสฺมา สพฺพเมตํ อปริจฺฉินฺนวจน’’นฺติ [วิสุทฺธิ. 1.44] ปฏิกฺขิตฺโตฯ ตํ ปรมตฺถมญฺชูสาย นาม วิสุทฺธิมคฺคมหาฏีกายํ ‘‘เอกจฺเจติ อุปติสฺสตฺเถรํ สนฺธายาห, เตน หิ วิมุตฺติมคฺเค ตถา วุตฺต’’นฺติอาทินา วณฺณิตํ [วิสุทฺธิ. ฏี. 1.44]

วิมุตฺติมคฺคปกรณํ

โก โส วิมุตฺติมคฺโค นาม? วิสุทฺธิมคฺโค วิย สีลสมาธิปญฺญานํ วิสุํ วิสุํ วิภชิตฺวา ทีปโก เอโก ปฏิปตฺติคนฺโถฯ ตตฺถ หิ –

‘‘สีลํ สมาธิ ปญฺญา จ, วิมุตฺติ จ อนุตฺตรา;

อนุพุทฺธา อิเม ธมฺมา, โคตเมน ยสสฺสินา’’ติ [ที. นิ. 2.186; อ. นิ. 4.1]

อิมํ คาถํ ปฐมํ ทสฺเสตฺวา ตทตฺถวณฺณนาวเสน สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติโย วิสุํ วิสุํ วิภชิตฺวา ทีปิตาฯ โส ปน คนฺโถ อิทานิ จินรฏฺเฐเยว ทิฏฺโฐ, จินภาสาย จ ปริวตฺติโต (1048-พุ-ว) สงฺฆปาเลน นาม ภิกฺขุนาฯ เกน ปน โส กุโต จ ตตฺถ อานีโตติ น ปากฏเมตํฯ ตสฺส ปน สงฺฆปาลสฺส อาจริโย คุณภทฺโร นาม มหายานิโก ภิกฺขุ มชฺฌิมอินฺทิยเทสิโก, โส อินฺทิยรฏฺฐโต จินรฏฺฐํ คจฺฉนฺโต ปฐมํ สีหฬทีปํ คนฺตฺวา ตโต (978-พุ-ว) จินรฏฺฐํ คโตฯ ตทา โส เตน อานีโต ภเวยฺย [วิมุตฺติมคฺค, วิสุทฺธิมคฺค]

ตสฺมิญฺหิ วิมุตฺติมคฺเค ปุพฺพาจิณฺณนิทานทสฺสนํ ธาตุนิทานทสฺสนญฺจ ยเถว วิสุทฺธิมคฺเค เอกจฺเจวาโท, ตเถวาคตํฯ โทสนิทานทสฺสเน ปน ‘‘เสมฺหาธิโก ราคจริโต, ปิตฺตาธิโก โทสจริโต, วาตาธิโก โมหจริโตฯ เสมฺหาธิโก วา โมหจริโต, วาตาธิโก ราคจริโต’’ติ ติณฺณมฺปิ ราคโทสโมหานํ โทสนิยโม วุตฺโตฯ อาจริยพุทฺธโฆเสน ทิฏฺฐวิมุตฺติมคฺคโปตฺถเก ปน ‘‘ปิตฺตาธิโก โทสจริโต’’ติ ปาโฐ อูโน ภเวยฺยฯ

อญฺญานิปิ พหูนิ วิสุทฺธิมคฺเค ปฏิกฺขิตฺตานิ ตตฺถ วิมุตฺติมคฺเค คเหตพฺพภาเวน ทิสฺสนฺติฯ กถํ?

สีลนิทฺเทเส (1, 8-ปิฏฺเฐ) ‘‘อญฺเญ ปน สิรฏฺโฐ สีลตฺโถ, สีตลตฺโถ สีลตฺโถติ เอวมาทินาปิ นเยเนตฺถ อตฺถํ วณฺณยนฺตี’’ติ ปฏิกฺขิตฺโต อตฺโถปิ ตตฺถ คเหตพฺพภาเวน ทิสฺสติฯ

ตถา ธุตงฺคนิทฺเทเส (1, 78-ปิฏฺเฐ) ‘‘เยสมฺปิ กุสลตฺติกวินิมุตฺตํ ธุตงฺคํ, เตสํ อตฺถโต ธุตงฺคเมว นตฺถิ, อสนฺตํ กสฺส ธุนนโต ธุตงฺคํ นาม ภวิสฺสติ, ธุตคุเณ สมาทาย วตฺตตีติ วจนวิโรโธปิ จ เนสํ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ ปญฺญตฺติธุตงฺคมฺปิ ตตฺถ ทิสฺสติฯ มหาฏีกายํ (1-104) ปน ‘‘เยสนฺติ อภยคิริวาสิเก สนฺธายาห, เต หิ ธุตงฺคํ นาม ปญฺญตฺตีติ วทนฺตี’’ติ วณฺณิตํฯ

ตถา ปถวีกสิณนิทฺเทเส (1, 144) ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร, อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา, สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณาติ เอวเมเก วณฺณยนฺตี’’ติอาทินา ปฏิกฺขิตฺตเอเกวาโทปิ ตตฺถ ทิสฺสติฯ มหาฏีกายํ (1, 172) ปน ‘‘เอเกติ อภยคิริวาสิโน’’ติ วณฺณิตํฯ

ตถา ขนฺธนิทฺเทเส (2, 80-ปิฏฺเฐ) ‘‘พลรูปํ สมฺภวรูปํ ชาติรูปํ โรครูปํ เอกจฺจานํ มเตน มิทฺธรูป’’นฺติ เอวํ อญฺญานิปิ รูปานิ อาหริตฺวา โปราณฏฺฐกถายํ เตสํ ปฏิกฺขิตฺตภาโว ปกาสิโตฯ มหาฏีกายํ ‘‘เอกจฺจานนฺติ อภยคิริวาสีน’’นฺติ วณฺณิตํฯ เตสุ ชาติรูปํ มิทฺธรูปญฺจ วิมุตฺติมคฺเค ทสฺสิตํฯ น เกวลํ ทสฺสนมตฺตเมว, อถ โข มิทฺธรูปสฺส อตฺถิภาโวปิ ‘‘มิทฺธํ นาม ติวิธํ อาหารชํ อุตุชํ จิตฺตชญฺจาติฯ เตสุ จิตฺตชเมว นีวรณํ โหติ, เสสา ปน ทฺเว อรหโตปิ ภเวยฺยุ’’นฺติอาทินา สาธิโตฯ

เอตฺตาวตา จ วิมุตฺติมคฺเค วิสุทฺธิมคฺเคน อสมานตฺถานํ วุตฺตภาโว จ อภยคิริวาสีหิ ตสฺส คนฺถสฺส ปฏิคฺคหิตภาโว จ สกฺกา ญาตุํฯ อญฺญานิปิ ปน อีทิสานิ อสมานวจนานิ พหูนิ ตตฺถ สํวิชฺชนฺติเยว, ตานิ ปน สพฺพานิ น สกฺกา อิธ ทสฺเสตุํฯ

เยภุยฺเยน ปนสฺส กรณปฺปกาโร วิสุทฺธิมคฺคสฺส วิย โหติฯ ยา ยา หิ ปาฬิ อภิธมฺมวิภงฺคโต วา ปฏิสมฺภิทามคฺคโต วา อญฺญสุตฺตนฺเตหิ วา อาเนตฺวา สาธกภาเวน วิสุทฺธิมคฺเค ทสฺสิยติ, ตตฺถปิ สา สา ปาฬิ เยภุยฺเยน ทิสฺสเตวฯ ตาสุ กญฺจิมตฺตํ อุทฺธริตฺวา อนุมินนตฺถาย ทสฺสยิสฺสามฯ

ยา วิสุทฺธิมคฺเค (1, 47-ปิฏฺเฐ) ‘‘ปญฺจ สีลานิ ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีล’’นฺติอาทิกา ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิ ทสฺสิตา, สา วิมุตฺติมคฺเคปิ ทิสฺสเตวฯ

ยญฺจ วิสุทฺธิมคฺเค (1, 137-ปิฏฺเฐ) ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข…เป.… วิจาโร วิจิกิจฺฉายา’’ติ วจนํ เปฏเก วุตฺตนฺติ ทสฺสิตํ, ตญฺจ ตตฺถปิ ตเถว ทสฺเสตฺวา ‘‘ติเปฏเก วุตฺต’’นฺติ นิทฺทิฏฺฐํฯ ติเปฏเกติ นามญฺจ เปฏโกปเทสเมว สนฺธาย วุตฺตํ ภเวยฺยฯ ตตฺถ หิ วิวิจฺเจว กาเมหีติ ปาฐสํวณฺณนายํ ‘‘อโลภสฺส ปาริปูริยา กาเมหิ วิเวโก สมฺปชฺชติ, อโทสสฺสฯ

อโมหสฺส ปาริปูริยา อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิเวโก สมฺปชฺชตี’’ติ ปาฐสฺส ติเปฏเก วุตฺตภาโว ทสฺสิโตฯ โส จ ปาโฐ เปฏโกปเทเส (262-ปิฏฺเฐ) ‘‘ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา วิวิตฺโต โหติ กาเมหี’’ติอาทินา ทิสฺสติฯ

ยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (1, 258-ปิฏฺเฐ) ‘‘อยมฺปิ โข ภิกฺขเว อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต’’ติอาทิกา ปาฬิ มหาวคฺคสํยุตฺตกโต อาเนตฺวา ทสฺสิตา, ตเถว ตตฺถปิฯ

ยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (1, 272-ปิฏฺเฐ) ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต’’ติอาทิ ปาฬิ จ (1, 273-ปิฏฺเฐ) กกจูปมปาฬิ จ ปฏิสมฺภิทามคฺคโต อาเนตฺวา ทสฺสิตา, ตเถว ตตฺถปิฯ

ยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (2, 69-ปิฏฺเฐ) ‘‘กตมา จินฺตามยา ปญฺญา’’ติอาทิกา จ ปาฬิ ‘‘ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺล’’นฺติอาทิกา จ ปาฬิ (2, 71-ปิฏฺเฐ) ‘‘ทุกฺเข ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทิกา จ ปาฬิ อภิธมฺมวิภงฺคโต อาเนตฺวา ทสฺสิตา, ตเถว ตตฺถปิฯ สพฺพาปิ จ ตตฺถ วุตฺตา เอกวิธทุวิธาทิปญฺญาปเภทกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตกถาย เยภุยฺเยน สมานาเยวฯ

‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุปสฺสติ;

ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ [วิสุทฺธิ. 2.436; ธ. ส. อฏฺฐ. 596]

อยมฺปิ คาถา วิมุตฺติมคฺเคปิ อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตภาเวเนว ทสฺสิตาฯ อูกาสิรสมูปมนฺติ ปทํ ปน อูกาสมูปมนฺติ ตตฺถ ทิสฺสติ, ตญฺจ ปรมฺปรเลขกานํ ปมาทเลขมตฺตเมว สิยาฯ

จตูสุ สจฺเจสุ วิสุทฺธิมคฺเค วิย วจนตฺถโต ลกฺขณโต อนูนาธิกโต กมโต อนฺโตคธานํ ปเภทโต อุปมาโต จ วินิจฺฉโย ทสฺสิโต, โส จ เยภุยฺเยน วิสุทฺธิมคฺเคน [วิสุทฺธิ. 2.530] สมาโนเยวฯ

ยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (2, 242-245) สมฺมสนญาณกถายํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อตีตาทิเอกาทสวิเธน จ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตเยน จ วิสุํ วิสุํ สมฺมสนนโย ทสฺสิโต, ตเถว ตตฺถปิฯ จกฺขาทิชรามรณปริโยสาเนสุ ปน ธมฺเมสุ ธมฺมวิจารปริโยสานานํ สฏฺฐิยา เอว ธมฺมานํ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตเยน สมฺมสนนโย ตตฺถ ทสฺสิโตฯ

วิสุทฺธิมคฺเค ปน ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทเส (2, 230-232-ปิฏฺเฐสุ) วุตฺตา ‘‘ยมกํ นามรูปญฺจ…เป.… อุโภ ภิชฺชนฺติ ปจฺจยา’’ติ คาถา จ, ‘‘น จกฺขุโต ชายเร’’ติอาทิกา ฉ คาถาโย จ, ‘‘น สเกน พเลน ชายเร’’ติอาทิกา ฉ คาถาโย จ วิมุตฺติมคฺเค ภงฺคานุปสฺสนาญาณกถายํ ทสฺสิตาฯ ตาสุ อปฺปมตฺตโกเยว ปาฐเภโท ทิสฺสติฯ

วิสุทฺธิมคฺเค (2, 261-2-ปิฏฺเฐสุ) อรูปสตฺตเกสุ อริยวํสกถานเยน วุตฺโต กลาปโต จ ยมกโต จ สมฺมสนนโย วิมุตฺติมคฺเค เอตฺเถว ภงฺคานุปสฺสนาญาณกถายํ ทสฺสิโตฯ

วิมุตฺติมคฺเค พุทฺธานุสฺสติกถายํ โลกวิทูติ ปทสฺส อตฺถวณฺณนายํ สตฺตโลกสงฺขารโลกวเสน ทฺเวเยว โลกา ทสฺสิตา, น ปน โอกาสโลโก ยถา วิสุทฺธิมคฺเค (1, 199-200-ปิฏฺเฐสุ)ฯ

เอตฺตาวตา จ วิมุตฺติมคฺโค นาม คนฺโถ กีทิโสติ สกฺกา อนุมินิตุํฯ โส ปน ยถา น มหาวิหารวาสีนํ คนฺโถ โหติ, เอวํ มหายานิกานมฺปิ น โหติเยว เถรวาทปิฏกเมว นิสฺสาย กตภาวโตฯ ยสฺมา ปน ตตฺถ น กิญฺจิปิ สีหฬทีปิกํ นามํ วา เถรวาโท วา ทิสฺสติ, ตสฺมา โส สีหฬทีเป กตคนฺโถปิ น โหติฯ อินฺทิยรฏฺฐิกํ ปน นามญฺจ โวหาโร จ ตตฺถ พหูสุ ฐาเนสุ ทิสฺสติ, ตสฺมา อินฺทิยรฏฺเฐ กตคนฺโถว ภเวยฺยฯ ยสฺมา จสฺส เปฏโกปเทสํ นิสฺสิตภาโว พหูสุ ฐาเนสุ ทิสฺสติ, วิเสสโต ปน มิทฺธรูปสฺส อตฺถิภาโว จ, อรหโตปิ ตสฺส อตฺถิภาโว จ ตเมว นิสฺสาย ทสฺสียติ, ปฏิสมฺภิทามคฺคคณฺฐิปเท จ เปฏเกติ ปทสฺส [ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.36] อตฺถวณฺณนายํ ‘‘สุตฺตนฺตปิฏกตฺถาย อฏฺฐกถา เปฏกํ มหิสาสกานํ คนฺโถ’’ติ วณฺณิโตฯ ตสฺมา เอโส วิมุตฺติมคฺโค มหิสาสกนิกายิเกน กโต ภเวยฺยาติ อมฺหากํ มติฯ

นิสฺสยฏฺฐกถาวิภาวนา

วิสุทฺธิมคฺโค ปน น เกวลํ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรเนว กโต, อถ โข วุจฺจมานปฺปกาเรนาปิฯ ตถา หิ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร โปราณฏฺฐกถาหิ สมาหริตฺวา ภาสาปริวตฺตนวเสน ทสฺเสนฺโตปิ ยา ยา อตฺถวณฺณนา วา วินิจฺฉโย วา สํสยิตพฺโพ โหติ, ตตฺถ ตตฺถ วินยฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ วา (1, 263), วินยฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ, มชฺฌิมฏฺฐกถาสุ ปนาติ วา (1, 70), องฺคุตฺตรภาณกาติ วา (1, 72), อฏฺฐกถาจริยานํ มตานุสาเรน วินิจฺฉโยติ วา (1, 99), วุตฺตมฺปิ เจตํ อฏฺฐกถาสูติ วา (1, 118), ตํ อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ วา (1, 134), ทีฆภาณกสํยุตฺตภาณกานํ มตนฺติ วา, มชฺฌิมภาณกา อิจฺฉนฺตีติ วา (1, 267), อฏฺฐกถาสุ วินิจฺฉโยติ วา, เอวํ ตาว ทีฆภาณกา, มชฺฌิมภาณกา ปนาหูติ วา (1, 277), องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ ปน…เป.… อยํ กโม วุตฺโต, โส ปาฬิยา น สเมตีติ วา (1, 309), เอวํ ตาว มชฺฌิมภาณกา, สํยุตฺตภาณกา ปนาติ วา (2, 62), สํยุตฺตฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ วา (2, 63), อฏฺฐกถายํ ปนาติ วา (2, 80) เอวํ ตํตํอตฺถวณฺณนาวินิจฺฉยานํ นิสฺสยมฺปิ วิภาเวตฺวา ปจฺฉิมชนานํ อุปฺปชฺชมานสํสยํ วิโนเทนฺโตเยว เต ทสฺเสสิฯ

เตนิมสฺส วิสุทฺธิมคฺคสฺส กรณกาเล สพฺพาปิ สีหฬฏฺฐกถาโย อาจริยสฺส สนฺติเก สนฺตีติ จ, ปุพฺเพเยว ตา อาจริเยน สีหฬตฺเถรานํ สนฺติเก สุตาติ จ, ตาหิ คเหตพฺพํ สพฺพํ คเหตฺวา อยํ วิสุทฺธิมคฺโค อาจริเยน ลิขิโตติ จ อยมตฺโถ อติวิย ปากโฏ โหติฯ ตสฺมา ยํ มหาวํเส –

‘‘สงฺโฆ คาถาทฺวยํ ตสฺสา’ทาสิ สามตฺถิยํ ตวา’’ติอาทินา ‘‘คาถาทฺวยเมว โอโลเกตฺวา กิญฺจิปิ อญฺญํ โปตฺถกํ อโนโลเกตฺวา อาจริยพุทฺธโฆโส วิสุทฺธิมคฺคํ อกาสี’’ติ อธิปฺปาเยน อภิตฺถุติวจนํ วุตฺตํ, ตํ อภิตฺถุติมตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ