ตถา หิ เตสํ อสฺสโฆสนาคชฺชุนานํ อสฺสโฆโส [(570-670-พุทฺธวสฺสพฺภนฺตเร)] เถรวาทโต ภินฺเนสุ เอกาทสสุ คเณสุ สพฺพตฺถิวาทคเณ ปริยาปนฺโน, นาคชฺชุโน จ มหาสงฺฆิก-เจติยวาทิคณาทีหิ ชาเต มหายานนิกาเย ปริยาปนฺโน, มหาวิหารวาสิโน จ อาทิโตเยว ปฏฺฐาย นิกายนฺตรสมเยหิ อสมฺมิสฺสนตฺถํ อตฺตโน ปิฏกํ อตีว อาทรํ กตฺวา รกฺขนฺติ, อยญฺจ อาจริยพุทฺธโฆโส เตสมญฺญตโรฯ วุตฺตญฺหิ ตสฺส คนฺถนิคมเนสุ ‘‘มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตนา’’ติฯ ตสฺมา ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส เตสํ นยํ ชานนฺโตเยว อตฺตโน คนฺเถสุ นิกายนฺตรสมเยหิ อสมฺมิสฺสนตฺถํ นปฺปกาเสสี’’ติ เวทิตพฺพํฯ

เอตฺตาวตา จ ยานิ ‘‘โพธิมณฺฑสมีปมฺหิ, ชาโต พฺราหฺมณมาณโว’’ติอาทินา วุตฺตสฺส มหาวํสวจนสฺส วิจารณมุเขน อาจริยพุทฺธโฆสสฺส วมฺภนวจนานิ ธมฺมานนฺทโกสมฺพินา วุตฺตานิ, ตานิ อมูลกภาเวน อนุวิจาริตานิฯ ตถาปิ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป ชาโต’’ติ เอตํ ปน อตฺถํ สาเธตุํ ทฬฺหการณํ น ทิสฺสเตว ฐเปตฺวา ตํ มหาวํสวจนํ, ยมฺปิ พุทฺธโฆสุปฺปตฺติยํ วุตฺตํ, ตมฺปิ มหาวํสเมว นิสฺสาย วุตฺตวจนตฺตา น ทฬฺหการณํ โหตีติฯ

มรมฺมรฏฺฐิกภาวกถา

เอกจฺเจ ปน มรมฺมรฏฺฐิกา ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส มรมฺมรฏฺเฐ สถุํ นาม นครโต สีหฬทีปํ คนฺตฺวา สงฺคหฏฺฐกถาโย อกาสี’’ติ วทนฺติฯ ตํ ธมฺมานนฺเทน อนุชานิตฺวา ‘‘ตมฺปิ โถกํ ยุตฺติสมฺปนฺนํ, อหํ เอวํ สทฺทหามิ ‘พุทฺธโฆโส ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเฐ เตลงฺคชาติโก’ติ, เตลงฺคชาติกา จ พหู ชนา มรมฺมรฏฺเฐ จ อินฺโทจิน รฏฺเฐ จ คนฺตฺวา วสนฺติ, ตลฺหิง? อิติ โวหาโร จ ตโตเยว เตลงฺคปทโต อุปฺปนฺโนฯ ตถา ‘พุทฺธโฆโส อฏฺฐกถาโย กตฺวา สีหฬทีปโต มรมฺมรฏฺฐํ คนฺตฺวา ปจฺฉิมภาเค ตตฺเถว วสี’ติปิ คเหตุํ สกฺกา, ตสฺส หิ คนฺถา มรมฺมรฏฺเฐ สีหฬรฏฺฐโตปิ สุรกฺขิตตรา โหนฺตี’’ติ จ วตฺวา ปติฏฺฐาปิตํฯ

ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิกภาวยุตฺติ

พหู ปน อาธุนิกา วิจกฺขณา ธมฺมานนฺทาทโย ‘‘อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิโก’’ติ วทนฺติฯ อยํ ปเนตฺถ ยุตฺติ, เยภุยฺเยน หิ อฏฺฐกถาฏีกาการา เถรา ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิกาเยวฯ ตถา หิ พุทฺธวํสฏฺฐกถาย จ อภิธมฺมาวตารฏฺฐกถาย จ วินยวินิจฺฉยฏฺฐกถาย จ การโก อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถโร โจฬรฏฺเฐ ตมฺพปณฺณินทิยํ อุรคนคเร ชาโต อาจริยพุทฺธโฆเสน เอกกาลิโก จฯ ปรมตฺถวินิจฺฉย-นามรูปปริจฺเฉท-อภิธมฺมตฺถสงฺคหานํ การโก อาจริยอนุรุทฺธตฺเถโร [เอกจฺเจ ปน วทนฺติ-ปรมตฺถวินิจฺฉยการโก เอโก, นามรูปปริจฺเฉทอภิธมฺมตฺถสงฺคหานํ การโก เอโกติ ทฺเว อนุรุทฺธตฺเถราติ] กญฺจิวรรฏฺเฐ กาเวรินครชาติโกฯ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนอุทานาทิปาฬิยา สํวณฺณนาภูตาย ปรมตฺถทีปนิยา การโก อาจริยธมฺมปาลตฺเถโรปิ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเฐ กญฺจิปุรชาติโกฯ ตเถวายมฺปีติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ มโนรถปูรณิยา นาม องฺคุตฺตรฏฺฐกถาย นิคมเน –

‘‘อายาจิโต สุมตินา, เถเรน ภทนฺตโชติปาเลน;

กญฺจิปุราทีสุ มยา, ปุพฺเพ สทฺธิํ วสนฺเตนา’’ติฯ

เอตฺถ จ กญฺจิปุรํ นาม มทรสนครสฺส อีสกํ ปจฺฉิมนิสฺสิเต ทกฺขิณทิสาภาเค ปญฺจจตฺตาลีสมิลปฺปมาเณ ปเทเส อิทานิ กญฺชีวร อิติ โวหริตนครเมวฯ

ตถา ปปญฺจสูทนิยา นาม มชฺฌิมฏฺฐกถาย นิคมเนปิ –

‘‘อายาจิโต สุมตินา, เถเรน พุทฺธมิตฺเตน;

ปุพฺเพ มยูรทูต [มยูรรูป (สี.), มยูรสุตฺต (สฺยา.)] ปฏฺฏนมฺหิ สทฺธิํ วสนฺเตนา’’ติ – วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ มยูรทูตปฏฺฏนํ นาม อิทานิ มทรสนครสมีเป มิลโปร อิติ โวหริตฏฺฐานนฺติ โปราณปฺปวตฺติคเวสีหิ วุตฺตํฯ

อิมาหิ ปน นิคมนคาถาหิ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเฐเยว นิวุตฺถปุพฺพตํ ปกาเสติ, โพธิมณฺฑสมีเป วา, มรมฺมรฏฺเฐ วา นิวุตฺถปุพฺพตาย ปกาสนญฺจ น ทิสฺสติฯ เตน อาจริยพุทฺธโฆโส ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิโก น โหตีติ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุํฯ

สมนฺตปาสาทิกายมฺปิ วินยฏฺฐกถายํ (3, 13) อาจริเยน เอวํ วุตฺตํ –