อภยคิรินิกายุปฺปตฺติ

วฏฺฏคามณิราชา หิ (425-พุทฺธวสฺเส) รชฺชํ ปตฺวา ปญฺจมาสมตฺตกาเล พฺราหฺมณติสฺสทามริเกน สตฺตหิ จ ทมิฬโยเธหิ อุปทฺทุโต สงฺคาเม จ ปราชิโต ปลายิตฺวา สาธิกานิ จุทฺทสวสฺสานิ นิลียิตฺวา อญฺญตรเวเสน วสติ [มหาวํเส 33-ปริจฺเฉเท 37-คาถาโต ปฏฺฐาย]ฯ ตทา ลงฺกาทีเป มนุสฺสา โจรภเยน ทุพฺภิกฺขภเยน จ อุปทฺทุตา ภิกฺขูนํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติ, เตน ภิกฺขู เยภุยฺเยน ตโต ชมฺพุทีปํ คนฺตฺวา ธมฺมวินยํ ธาเรนฺตา วิหรนฺติฯ ลงฺกาทีเปเยว โอหีนาปิ เถรา ยถาลทฺเธหิ กนฺทมูลปณฺเณหิ ยาเปนฺตา กาเย วหนฺเต นิสีทิตฺวา ปริยตฺติธมฺมํ สชฺฌายํ กโรนฺติ, อวหนฺเต วาลุกํ อุสฺสาเปตฺวา ตํ ปริวาเรตฺวา สีสานิ เอกฏฺฐาเน กตฺวา ปริยตฺติํ สมฺมสนฺติฯ เอวํ ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ สาฏฺฐกถํ เตปิฏกํ อหาเปตฺวา ธารยิํสุฯ ยทา ปน วฏฺฏคามณิราชา ทมิฬราชานํ หนฺตฺวา (455-466 พุทฺธวสฺสพฺภนฺตเร) ปุนปิ รชฺชํ กาเรสิ [มหาวํเส 33, 78-คาถา]ฯ ตทา เต เถรา ชมฺพุทีปโต ปจฺจาคตตฺเถเรหิ สทฺธิํ เตปิฏกํ โสเธนฺตา เอกกฺขรมฺปิ อสเมนฺตํ นาม น ปสฺสิํสุ [อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.130; วิภ. อฏฺฐ. 810]ฯ โยปิ จ มหานิทฺเทโส ตสฺมิํ กาเล เอกสฺเสว ทุสฺสีลภิกฺขุโน ปคุโณ อโหสิ, โสปิ มหาติปิฏกตฺเถเรน มหารกฺขิตตฺเถรํ ตสฺส สนฺติกา อุคฺคณฺหาเปตฺวา รกฺขิโต อโหสิ [ปารา. อฏฺฐ. 2.585]ฯ เอวํ ทุพฺภิกฺขรฏฺฐกฺโขภุปทฺทเวหิ ปีฬิตตฺตา ทุทฺธรสมเยปิ ธมฺมวินยํ สกฺกจฺจํ ธารยิํสุฯ

ราชา อภยคิริํ นาม วิหารํ กาเรตฺวา อตฺตโน กตูปการปุพฺพสฺส มหาติสฺสตฺเถรสฺส อทาสิฯ โส ปน เถโร กุลสํสคฺคพหุลตฺตา มหาวิหารวาสีหิ ภิกฺขูหิ ปพฺพาชนียกมฺมํ กตฺวา นีหโฏฯ ตทาสฺส สิสฺโส พหลมสฺสุติสฺสนามโก เถโร ตํ กมฺมํ ปฏิพาหิ, เตนสฺส สงฺโฆ อุกฺเขปนียกมฺมํ อกาสิฯ โส มหาวิหารวาสีนํ กุชฺฌิตฺวา อภยคิริวิหารเมว คนฺตฺวา เตน มหาติสฺสตฺเถเรน เอกโต หุตฺวา วิสุํ คณํ วหนฺโต วสิฯ เต จ ทฺเว เถรา น มหาวิหารํ ปุนาคมิํสุ [มหาวํเส 33, 79-คาถาทีสุฯ นิกายสงฺคเห]ฯ ตโต ปฏฺฐาย สีหฬทีเป มหาวิหารวาสี, อภยคิริวาสีติ ทฺเว นิกายาชาตาฯ อิทํ ตาว สีหฬทีเป สาสนปริหานิยา ปฐมํ การณํฯ

ธมฺมรุจินิกายุปฺปตฺติ

ตทา จ ราชา อภยคิริวาสีสุเยว ภิกฺขูสุ วิเสสโต ปสนฺโน หุตฺวา เตเยว จตูหิ ปจฺจเยหิ ปวาเรตฺวา ปคฺคณฺหาติ, ราชมหามตฺตาทโยปิ อภิญฺญาตา อภิญฺญาตา พหู ชนา ตสฺมิญฺจ อาราเม อญฺญตฺถ จ พหู อาวาเส กตฺวา เตสํ เทนฺติฯ เอวํ อภยคิริวาสิโน ภิกฺขู พหูนํ อภิญฺญาตชนานํ สกฺกตา เจว โหนฺติ ปูชิตา จ มานิตา จฯ ปุน จ อภยคิริวาสิโน พหลมสฺสุติสฺสตฺเถราทโยอินฺทิยรฏฺฐโต อาคตํ วชฺชิปุตฺตกคณปริยาปนฺนสฺส ธมฺมรุจินิกายสฺส ธมฺมวินยภูตํ สกฺกตภาสาโรปิตํ อภินวมฺปิ ปิฏกํ สมฺปฏิจฺฉนฺติ [มหาวํเส 33, 99 คาถาสุฯ นิกายสงฺคเห], เตน เตปิ ธมฺมรุจินิกายิกา นาม อเหสุํฯ อิทํ สีหฬทีเป สาสนปริหานิยา ทุติยํ การณํฯ

ปิฏกตฺตยสฺส โปตฺถกาโรปนํ

มหาวิหารวาสิโน ปน โปราณิกํ ปาฬิภาสาย สณฺฐิตํ ปริสุทฺธปิฏกเมว ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ตญฺจ มุขปาเฐเนว ธาเรนฺติฯ ตทา ปน เถรา ปจฺฉิมชนานํ สติปญฺญาหานิํ ทิสฺวา พุทฺธกาลโต ปฏฺฐาย ยาว ตํกาลา มุขปาเฐนาภตํ สาฏฺฐกถํ ปิฏกตฺตยํ โปตฺถเก อาโรเปตุํ สมารภิํสุฯ สมารภมานา จ เต อนุราธราชธานิปุรโต อฏฺฐสฏฺฐิมิลปฺปมาเณ มลยชนปเท มาตุล [มาตเล อิติ เอตรหิ โวหาโร] นคเร อาโลกเลเณ วสนฺตา เอกสฺส ตนฺเทสิกสฺส ชนปทาธิปติโน อารกฺขํ คเหตฺวา ตํ โปตฺถกาโรปนกมฺมมกํสุ [มหาวํเส 33, 100-101-คาถาสุ]ฯ เตนิทํ ญายติ ‘‘ตทา มหาวิหารวาสิโน เถรา ราชราชมหามตฺเตหิ อลทฺธูปการา หุตฺวา อตฺตโน พเลเนว ปิฏกตฺตยสฺส โปตฺถกาโรปนกมฺมมกํสู’’ติ จ, ‘‘ตญฺจ ยเถว ปจฺฉิมชนานํ สติปญฺญาหานิํ ทิสฺวา กตํ, ตเถว ทุพฺภิกฺขรฏฺฐกฺโขภาทิภยุปทฺทุตกาเลสุ ทุทฺธรภาวมฺปิ ทิสฺวา’’ติ จ, ตถา ‘‘อภยคิริวาสีนํ สมฺปฏิจฺฉิตสมยนฺตรวาเทหิ อนากุลนตฺถมฺปิ กต’’นฺติ จฯ เอวํ มหาวิหารวาสิโน เถรา ปริสุทฺธตฺเถรวาทปิฏกํ สมยนฺตเรหิ อสมฺมิสฺสนตฺถาย ยถา ปุเร, ตถา ปาฬิภาสาย เอว โปตฺถเก อาโรเปตฺวาปิ สุรกฺขิตํ รกฺขิํสุฯ ยทิ หิ ตทา เตปิฏกํ โปตฺถเกสุ อนาโรปิตมสฺส, ปจฺฉากาเลสุ สมยนฺตรโต อาคตสุตฺตานิ ‘‘เนตานิ อมฺหาก’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตุํ น สุกรานิ ภเวยฺยุํฯ ยโต จ โข ตทา สาฏฺฐกถํ เตปิฏกํ โปตฺถเกสุ อาโรปิตํ, ตโตเยว อนาคตกาเลสุ สมยนฺตราคตสุตฺตานิ เตหิ โปตฺถเกหิ สํสนฺเทตฺวา ปฏิกฺขิปิตุํ สุกรานิ โหนฺติฯ

ตถา หิ ภาติยราชกาเล (524-552-พุ-ว) มหาวิหารวาสีนํ อภยคิริวาสีหิ วินเย วิวาโท อุปฺปชฺชิฯ ตทา ราชา ทีฆการายนํ นาม พฺราหฺมณชาติกํ อมจฺจํ เถรานํ สนฺติกํ เปเสสิฯ