เมนู

ตสฺมา อฏฺฐกถาสุ ปตญฺชลิวาทาทีนํ วิตฺถารโต อปฺปกาสนมารพฺภ ‘‘พุทฺธโฆโส ปตญฺชลิวาทาทีนิ ปริปุณฺณํ น ชานาตี’’ติ วจนํ เกวลํ อาจริยสฺส อพฺภาจิกฺขณมตฺตเมวาติฯ

กพฺพสตฺถวิจารณา

[4] ปุนปิ โส เอวมาห ‘‘กิญฺจาปิ พุทฺธโฆโส รามายณมหาภารตสงฺขาตานํ มหากพฺพสตฺถานํ สุกุสโล วิย น ทิสฺสติ, ตถาปิ ตานิ ทสฺเสสิฯ กถํ? อกฺขานนฺติ ภารตยุชฺฌนาทิกํ, ตํ ยสฺมิํ ฐาเน กถียติ, ตตฺถ คนฺตุมฺปิ น วฏฺฏตีติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.13] จ, ตสฺส (สมฺผปลาปสฺส) ทฺเว สมฺภารา ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถาปุเรกฺขารตา ตถารูปิกถากถนญฺจาติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.8] จ ทสฺเสสี’’ติฯ

ตํ ปน ปุริมวจนโตปิ อเหตุกตรํ เกวลํ อนาทรีกรณมตฺตเมวฯ อติคมฺภีรตฺถสฺส หิ อติครุกรณียสฺส ปิฏกตฺตยสฺส อตฺถสํวณฺณนายํ นิรตฺถกสฺส สมฺผปลาปสมุทายภูตสฺส กพฺพสตฺถสฺส วิตฺถารโต ปกาสเนน กิํ สิยา ปโยชนํ, อญฺญทตฺถุ สาเยวสฺส อสมฺมานิตา, อนาทริยา จ วิญฺญูหีติฯ

พาหุสจฺจคุณมกฺขนํ

[5] ปุนปิ ธมฺมานนฺโท อาจริยสฺส พาหุสจฺจคุณํ มกฺเขตุกาโม เอวมาห – ‘‘ตสฺส (พุทฺธโฆสสฺส) สมยนฺตรโกวิทสงฺขาตํ พาหุสจฺจํ น ตโต อุตฺตริตรํ โหติ, ยํ อาธุนิกานํ คนฺถนฺตรโกวิทานํ สีหฬิกภิกฺขูนํ ยํ วา เอกาทสเม ขริสฺตวสฺสสตเก (1001-1100) อุปฺปนฺนานํ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิกานํ อนุรุทฺธ-ธมฺมปาลาทีนํ ภิกฺขูน’’นฺติฯ

ตํ ปน สพฺพถาปิ อยุตฺตวจนเมวฯ

ยทิ หิ อาธุนิกา วา สีหฬิกภิกฺขู, โปราณา วา อาจริยอนุรุทฺธ-ธมฺมปาลตฺเถราทโย สมยนฺตรพาหุสจฺจวเสน อาจริยพุทฺธโฆเสน สมานา วา อุตฺตริตรา วา ภเวยฺยุํ, เต อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อฏฺฐกถาหิ อนารทฺธจิตฺตา หุตฺวา ตโต สุนฺทรตรา ปริปุณฺณตรา จ อภินวฏฺฐกถาโย กเรยฺยุํ, น ปน เต ตถา กโรนฺติ, น เกวลํ น กโรนฺติเยว, อถ โข เตสํ เอโกปิ น เอวํ วทติ ‘‘อหํ พุทฺธโฆเสน พาหุสจฺจวเสน สมสโมติ วา อุตฺตริตโร’’ติ วา, อญฺญทตฺถุ เต อาจริยสฺส อฏฺฐกถาโยเยว สํวณฺเณนฺติ จ อุปตฺถมฺเภนฺติ จ, อาจริยฏฺฐาเน จ ฐเปนฺติฯ เตเนตํ ญายติ สพฺพถาปิ อยุตฺตวจนนฺติฯ

มหายานิกนยวิจารณา

[6] ปุน โส ตาวตฺตเกนาปิ อสนฺตุฏฺโฐ อาจริยํ อวมญฺญนฺโต เอวมาห – ‘‘มหายานนิกายสฺส ปธานาจริยภูตานํ อสฺส โฆส-นาคชฺชุนานํ นยํ วา, นามมตฺตมฺปิ วา เตสํ น ชานาติ มญฺเญ พุทฺธโฆโส’’ติฯ ตํ ปน อติวิย อธมฺมิกํ นิรตฺถกญฺจ นิคฺคหวจนมตฺตเมวฯ น หิ นิกายนฺตริกานํ วาทนยานํ อตฺตโน อฏฺฐกถายํ อปฺปกาสเนน โส เต น ชานาตีติ สกฺกา วตฺตุํฯ นนุ อาจริเยน อาคมฏฺฐกถาสุ คนฺถารมฺเภเยว –

‘‘สมยํ อวิโลเมนฺโต, เถรานํ เถรวํสปทีปานํ;

สุนิปุณวินิจฺฉยานํ, มหาวิหาเร นิวาสิน’’นฺติ จ,

อิธาปิ วิสุทฺธิมคฺเค –

‘‘มหาวิหารวาสีนํ, เทสนานยนิสฺสิตํ;

วิสุทฺธิมคฺคํ ภาสิสฺส’’นฺติ [วิสุทฺธิ. 1.2] จ,

‘‘ตสฺสา อตฺถสํวณฺณนํ กโรนฺเตน วิภชฺชวาทิมณฺฑลํ โอตริตฺวา อาจริเย อนพฺภาจิกฺขนฺเตน สกสมยํ อโวกฺกมนฺเตน ปรสมยํ อนายูหนฺเตน สุตฺตํ อปฺปฏิพาหนฺเตน วินยํ อนุโลเมนฺเตน มหาปเทเส โอโลเกนฺเตน ธมฺมํ ทีเปนฺเตน อตฺถํ สงฺคาเหนฺเตน ตเมวตฺถํ ปุนราวตฺเตตฺวา อปเรหิปิ ปริยายนฺตเรหิ นิทฺทิสนฺเตน จ ยสฺมา อตฺถสํวณฺณนา กาตพฺพา โหตี’’ติ [วิสุทฺธิ. 2.581] จ,

‘‘สาสนํ ปนิทํ นานา-เทสนานยมณฺฑิตํ;

ปุพฺพาจริยมคฺโค จ, อพฺโพจฺฉินฺโน ปวตฺตติ;

ยสฺมา ตสฺมา ตทุภยํ, สนฺนิสฺสายตฺถวณฺณนํ;

อารภิสฺสามิ เอตสฺสา’’ติ [วิสุทฺธิ. 2.581] จ,