นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

วิสุทฺธิมคฺค นิทานกถา

วิสุทฺธิมคฺโค นามายํ คนฺโถ ปิฏกตฺตยสารภูโต สกลโลเก ปฏิปตฺติทีปกคนฺถานํ อคฺโค โหติ เสฏฺโฐ ปมุโข ปาโมกฺโข อุตฺตโม ปวโร จาติ วิญฺญูหิ ปสตฺโถฯ ตตฺถ หิ สงฺคีติตฺตยารูฬฺหสฺส เตปิฏกพุทฺธวจนสฺส อตฺถํ สํขิปิตฺวา สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ พฺรหฺมจริยํ ปริปุณฺณํ ปกาสิตํ สุวิสทญฺจฯ เอวํ ปสตฺถสฺเสตสฺส วิสุทฺธิมคฺคสฺส นิทานกถายปิ ภวิตพฺพเมวฯ ตสฺมาทานิ ตมฺปกาสนตฺถมิทํ ปญฺหกมฺมํ วุจฺจติ –

‘‘โส ปเนส วิสุทฺธิมคฺโค เกน กโต, กทา กโต, กตฺถ กโต, กสฺมา กโต, กิมตฺถํ กโต, กิํ นิสฺสาย กโต, เกน ปกาเรน กโต, กิสฺส สกลโลเก ปตฺถโฏ’’ติฯ

ตตฺถ เกน กโตติ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรวเรน เตปิฏกสงฺคหฏฺฐกถากาเรน กโตฯ

กทา กโตติ อมฺหากํ ภควโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลโลกนาถสฺส ปรินิพฺพุติกาลโต ปจฺฉา ทสเม วสฺสสตเก (973 -พุทฺธวสฺเส) กโตฯ

กตฺถ กโตติ สีหฬทีเป อนุราธปุเร มหาวิหาเร กโตฯ

กสฺมา กโตติ วิสุทฺธิกามานํ สาธุชนานํ ตทธิคมุปายํ สมฺมาปฏิปตฺตินยํ ญาเปตุกามตาสงฺขาเตน อตฺตโน อชฺฌาสเยน สญฺโจทิตตฺตา, สงฺฆปาลตฺเถเรน จ อชฺเฌสิตตฺตา กโตฯ

เอตฺถ ปน ฐตฺวา อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อุปฺปตฺติ กเถตพฺพา, สา จ มหาวํเส (จูฬวํโสติปิ โวหริเต ทุติยภาเค) สตฺตติํสมปริจฺเฉเท ปนฺนรสาธิกทฺวิสตคาถาโต (37, 215) ปฏฺฐาย พาตฺติํสาย คาถาหิ ปกาสิตาเยวฯ กถํ? –

มหาวํส-พุทฺธโฆสกถา

[215]

โพธิมณฺฑสมีปมฺหิ, ชาโต พฺราหฺมณมาณโว;

วิชฺชา-สิปฺป-กลา-เวที, ตีสุ เวเทสุ ปารคูฯ

[216]

สมฺมา วิญฺญาตสมโย, สพฺพวาทวิสารโท;

วาทตฺถี ชมฺพุทีปมฺหิ, อาหิณฺฑนฺโต ปวาทิโกฯ

[217]

วิหารเมก’มาคมฺม, รตฺติํ ปาตญฺชลีมตํ;

ปริวตฺเตติ สมฺปุณฺณ-ปทํ สุปริมณฺฑลํฯ

[218]

ตตฺเถโก เรวโต นาม, มหาเถโร วิชานิย;

‘‘มหาปญฺโญ อยํ สตฺโต, ทเมตุํ วฏฺฏตี’’ติ, โสฯ

[219]

‘‘โก นุ คทฺรภราเวน, วิรวนฺโต’’ติ อพฺรวิ;

‘‘คทฺรภานํ รเว อตฺถํ, กิํ ชานาสี’’ติ อาห ตํฯ

[220]

‘‘อหํ ชาเน’’ติ วุตฺโต โส, โอตาเรสิ สกํ มตํ;

ปุฏฺฐํ ปุฏฺฐํ วิยากาสิ, วิรทฺธมฺปิ จ ทสฺสยิฯ

[221]

‘‘เตน หิ ตฺวํ สกํ วาท-โมตาเรหี’’ติ โจทิโต;

ปาฬิ’มาหา’ภิธมฺมสฺส, อตฺถ’มสฺส น โส’ธิคาฯ

[222]

อาห‘‘กสฺเส’ส มนฺโต’’ติ,‘‘พุทฺธมนฺโต’’ติ โส’พฺรวิ;

‘‘เทหิ เมตํ’’ติ วุตฺเต หิ, ‘‘คณฺห ปพฺพชฺช ตํ’’อิติฯ

[223]

มนฺตตฺถี ปพฺพชิตฺวา โส, อุคฺคณฺหิ ปิฏกตฺตยํ;

เอกายโน อยํ มคฺโค, อิติ ปจฺฉา ต’มคฺคหิฯ

[224]

พุทฺธสฺส วิย คมฺภีร-โฆสตฺตา นํ วิยากรุํ;

พุทฺธโฆโสติ โฆโส หิ, พุทฺโธ วิย มหีตเลฯ

[225]

ตตฺถ ญาโณทยํ [ญาโณทยํ นามปกรณํ อิทานิ กุหิญฺจิปิ น ทิสฺสติ;] นาม, กตฺวา ปกรณํ ตทา;

ธมฺมสงฺคณิยากาสิ, กจฺฉํ โส อฏฺฐสาลินิํ [อิทานิ ทิสฺสมานา ปน อฏฺฐสาลินี สีหฬทีปิกาเยว; น ชมฺพุทีปิกา; ปรโต (54-55 ปิฏฺเฐสุ) เอส อาวิภวิสฺสติ]ฯ

[226]

ปริตฺตฏฺฐกถญฺเจว [ปริตฺตฏฺฐกถนฺติ ปิฏกตฺตยสฺส สงฺเขปโต อตฺถวณฺณนาภูตา ขุทฺทกฏฺฐกถาติ อธิปฺเปตา ภเวสุ], กาตุํ อารภิ พุทฺธิมา;

ตํ ทิสฺวา เรวโต เถโร, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[227]

‘‘ปาฬิมตฺตํ อิธานีตํ, นตฺถิ อฏฺฐกถา อิธ [เอตฺถ สคีภิตฺตยารูฬฺหา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สนฺติกา อุคฺคหิตา สิสฺสานุสิสฺสปรมฺปราตตา มูลฏฺฐกถา กสฺมา ชมฺพุทีเป สพฺพโส อนฺตรหิตาติ วิมํสิตพฺพํ];

ตถาจริยวาทา จ, ภินฺนรูปา น วิชฺชเรฯ

[228]

สีหฬฏฺฐกถา สุทฺธา, มหินฺเทน มตีมตา;

สงฺคีติตฺตยมารูฬฺหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํฯ

[229]

สาริปุตฺตาทิคีตญฺจ, กถามคฺคํ สเมกฺขิย;

กตา สีหฬภาสาย, สีหเฬสุ ปวตฺตติฯ

[230]

ตํ ตตฺถ คนฺตฺวา สุตฺวา ตฺวํ, มาคธานํ นิรุตฺติยา;

ปริวตฺเตหิ, สา โหติ, สพฺพโลกหิตาวหา’’ฯ

[231]

เอวํ วุตฺเต ปสนฺโน โส, นิกฺขมิตฺวา ตโต อิมํ;

ทีปํ อาคา อิมสฺเสว [อิทสฺเสวาติ อิมสฺเสว มหานามรญฺโญ กาเล 953-975 พุทฺธวสฺเส; อยญฺจ วสฺสปริจฺเฉโท สีหฬราชวํสํ นิสฺสาย ทสฺสิโต; ยุโรปิยวิจกฺขณานํ ปน มเตน 941-964 พุทฺธวสฺเส อิติ เวทิตพฺโพ; เอวมุปริปิ;], รญฺโญ กาเล มหามติฯ

[232]

มหาวิหารํ สมฺปตฺโต, วิหารํ สพฺพสาธุนํ;

มหาปธานฆรํ คนฺตฺวา, สงฺฆปาลสฺส สนฺติกาฯ

[233]

สีหฬฏฺฐกถํ สุตฺวา, เถรวาทญฺจ สพฺพโส;

‘‘ธมฺมสฺสามิสฺส เอโสว, อธิปฺปาโย’’ติ นิจฺฉิยฯ

[234]

ตตฺถ สงฺฆํ สมาเนตฺวา, ‘‘กาตุํ อฏฺฐกถํ มม;

โปตฺถเก เทถ สพฺเพ’’ติ, อาห, วีมํสิตุํ ส ตํฯ

[235]

สงฺโฆ คาถาทฺวยํ ตสฺสา’ทาสิ ‘‘สามตฺถิยํ ตว;

เอตฺถ ทสฺเสหิ, ตํ ทิสฺวา, สพฺเพ เทมาติ โปตฺถเก’’ [234-5 คาถาสุ อยมตฺถโยชนา– ‘‘ตตฺถ มหาวิหาเร สํฆํ มหาเนตฺวา สํฆ สนฺนิปาตํ กาเรตฺวา อาจริยปุพฺพทฺธโฆโส เอวมาห ‘อฏฺฐกถํ กาตุํ สพฺเพ ปาฬิ-อฏฺฐกถา-โปตฺถเก มม เทถา’ติ; โส สํโฆ ตํ วีมํสิตุํ สํยุตฺตนิกายโต ‘อนฺโตชฏา’ติอาทิกํ จ ‘สีเล ปติฏฺฐายา’ติอาทิกํ จาติ คาถาทฺวยํ ตสฺส อทาสิ ‘เอตฺถ ตว สามตฺถิยํ ญาณปฺปภาวํ ทสฺเสติ; ตํ ทิสฺวา สพฺเพ โปตฺถเก เทมา’ติวตฺวา’’ติ; อิมินา ปน อยมตฺถา ทสฺสิโต โหติ ‘‘อาจริย พุทฺธโฆโส วิสุทฺธิมคฺคํ กโรนฺโต ตเทว คาถาทฺวยํ โอโลเกตฺวา, กิญฺจิปิ อญฺญํ โปตฺถกํ อโนโลเกตฺวา อกาสี’’ติ; ตสฺส ปนตฺถสฺส ยุตฺตายุตฺตวิจารณา ปรโต (39-49-ปิฏฺเฐสุ) อาคมิสฺสติ]ฯ

[236]

ปิฏกตฺตย’เมตฺเถว, สทฺธิํ อฏฺฐกถาย โส;

วิสุทฺธิมคฺคํ นามา’กา, สงฺคเหตฺวา สมาสโตฯ

[237]

ตโต สงฺฆํ สมูเหตฺวา, สมฺพุทฺธมตโกวิทํ;

มหาโพธิสมีปมฺหิ, โส ตํ วาเจตุ มารภิฯ

[238]

เทวตา ตสฺส เนปุญฺญํ, ปกาเสตุํ มหาชเน;

ฉาเทสุํ โปตฺถกํ โสปิ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุมฺปิ ตํ อกา [238 คาถาย อยมตฺโถ– ‘‘เทวตา ตสฺส พุทฺธโฆสสฺส เนปุญฺญํ นิปุณญฺญาปฺปสาวํ มหาชนสฺส ปกาเสตุํ เตน ลิขิตํ วิสุทฺธิมคฺคโปตฺถกํ ฉาเทสุํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อปสฺสิยภาวํ ปาเปตฺวา ฐเปสุํ; โสปิ พุทฺธโฆโส ทุติยมฺปิ ตํ ลิขิ, ตมฺปิ เทวตา ฉเทสุํ; ตติยมฺปิ ลิขี’’ติ; เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺวตฺติกฺขตฺตุมฺปิ ตํ อกา’’ติ; อิทเมว มหาวํสวจนํ นิสฺสาย วิตฺตาเรตฺวา กถิตาย พุทฺธโฆสุปฺปตฺติยา นาม กถาล เอกรตฺเตเนว วิสุทฺธิมคฺคสฺส ติกฺขตฺตุมฺปิ ลิขิตฺวา นิฏฺฐาปิตภาโว ปกาสิโต; อีทิสี ปน กถา พหูนํ วิมฺหยชนนีปิ ปริกฺขกานํ สํสยชนนี โหติ; ตสฺมา อิมิสฺสาปิ วิจารณา ปรโต (47-8-ปิฏฺเฐสุ) ทสฺสิยิสฺสติ]ฯ

[239]

วาเจตุํ ตติเย วาเร, โปตฺถเก สมุทาหเฏ;

โปตฺถกทฺวย’มญฺญมฺปิ, สณฺฐเปสุํ ตหิํ มรูฯ

[240]

วาจยิํสุ ตทา ภิกฺขู, โปตฺถกตฺตย’เมกโต;

คนฺถโต อตฺถโต วาปิ, ปุพฺพาปรวเสน วาฯ

[241]

เถรวาเทหิ ปาฬีหิ, ปเทหิ พฺยญฺชเนหิ วา;

อญฺญถตฺตมหู เนว, โปตฺถเกสุปิ ตีสุปิฯ

[242]

อถ อุคฺโฆสยี สงฺโฆ, ตุฏฺฐหฏฺโฐ วิเสสโต;

นิสฺสํสยํ’ส เมตฺเตยฺโย, อิติ วตฺวา ปุนปฺปุนํฯ

[243]

สทฺธิํ อฏฺฐกถายา’ทา, โปตฺถเก ปิฏกตฺตเย;

คนฺถากเร วสนฺโต โส, วิหาเร ทูรสงฺกเรฯ

[244]

ปริวตฺเตสิ สพฺพาปิ, สีหฬฏฺฐกถา ตทา;

สพฺเพสํ มูลภาสาย, มาคธาย นิรุตฺติยาฯ

[245]

สตฺตานํ สพฺพภาสานํ, สา อโหสิ หิตาวหา;

เถริยาจริยา สพฺเพ, ปาฬิํ วิย ต’มคฺคหุํฯ

[246]

อถ กตฺตพฺพกิจฺเจสุ, คเตสุ ปรินิฏฺฐิติํ;

วนฺทิตุํ โส มหาโพธิํ, ชมฺพุทีปํ อุปาคมี’’ติ [โส มหาโพธิ วนฺทิตุํ ชมฺพุทีปํ อุปาคมีติ อิทํ วจนํ ปุริมวจเนหิ อสํสฏฺฐํ วิย โหติ; ปุพฺเพ หิ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป ชาโต’’ติ จ, ‘‘สีหฬทีปํ คนฺตฺวา สีหฬฏฺฐกถาโย มาคธภาสาย ปริวตฺเตหีติ ตสฺสาจริเยน เรวตตฺเถเรน วุตฺโต’’ติ จ วุตฺตํ; ตสฺมา อิธาปิ อาจริยพุทฺธโฆสสฺส ปวตฺติ ตทนุรูปา ‘‘ตา ภาสาปริวตฺติตฏฺฐกถาโย อาทาย สาสนุชฺโชตนตฺถํ ชมฺพุทีปํ อุปาคมี’’ติ เอวมาทินา สาสนุชฺโชตนมูลิกา เอว ภวิตุํ อรหติ, น ปน มหาโพธิวนฺทนมูลิกาติ]ฯ

อยญฺจ ปน มหาวํสกถา 1950 - ขริสฺตวสฺเส หาพทมหาวิชฺชาลยมุทฺทณยนฺเต โรมกฺขเรน มุทฺทิตสฺส วิสุทฺธิมคฺคโปตฺถกสฺส ปุเรจาริกกถายํ ‘‘อเนกาเนตฺถ อตฺถิ วิจาเรตพฺพานี’’ติ วตฺวา ธมฺมานนฺทโกสมฺพีนามเกน วิจกฺขเณน วิจาริตาฯ ตเมตฺถ ยุตฺตายุตฺตวิจินนาย ทสฺเสตฺวา อนุวิจารณมฺปิสฺส กริสฺสามฯ

ชาติเทสวิจารณา

[1] ตตฺถ หิ เตน ธมฺมานนฺเทน ‘‘พุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป (พุทฺธคยายํ) ชาโตติ น ยุตฺตเมต’’นฺติ วตฺวา ตํสาธนตฺถาย จตฺตาริ พฺยติเรกการณานิ ทสฺสิตานิฯ กถํ?

(ก) ‘‘พุทฺธโฆเสน ปกาสิเตสุ ตํกาลิกวตฺถูสุ เอกมฺปิ ตํ นตฺถิ, ยํ มคเธสุ อุปฺปนฺน’’นฺติ ปฐมํ การณํ ทสฺสิตํฯ ตทการณเมวฯ

อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร หิ สงฺคหฏฺฐกถาโย กโรนฺโต โปราณฏฺฐกถาโยเยว สํขิปิตฺวา, ภาสาปริวตฺตนมตฺเตน จ วิเสเสตฺวา อกาสิ, น ปน ยํ วา ตํ วา อตฺตโน ทิฏฺฐสุตํ ทสฺเสตฺวาฯ วุตฺตญฺเหตํ อาจริเยน –

‘‘สํวณฺณนํ ตญฺจ สมารภนฺโต,

ตสฺสา มหาอฏฺฐกถํ สรีรํ;

กตฺวา มหาปจฺจริยํ ตเถว,

กุรุนฺทินามาทิสุ วิสฺสุตาสุฯ

วินิจฺฉโย อฏฺฐกถาสุ วุตฺโต,

โย ยุตฺตมตฺถํ อปริจฺจชนฺโต;

อโถปิ อนฺโตคธเถรวาทํ,

สํวณฺณนํ สมฺม สมารภิสฺส’’นฺติ [ปารา. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา] จฯ

‘‘ตโต จ ภาสนฺตรเมว หิตฺวา,

วิตฺถารมคฺคญฺจ สมาสยิตฺวา;

วินิจฺฉยํ สพฺพมเสสยิตฺวา,

ตนฺติกฺกมํ กิญฺจิ อโวกฺกมิตฺวาฯ

สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ,

สุตฺตานุรูปํ ปริทีปยนฺตี;

ยสฺมา อยํ เหสฺสติ วณฺณนาปิ,

สกฺกจฺจ ตสฺมา อนุสิกฺขิตพฺพา’’ติ [ปารา. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา] จฯ

ยเถว จ อาจริยพุทฺธโฆเสน อตฺตโน อฏฺฐกถาสุ ตํกาลิกานิ มาคธิกานิ วตฺถูนิ น ปกาสิตานิ, ตเถว สีหฬิกานิปิ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิกานิปิฯ น หิ ตตฺถ วสภราชกาลโต (609-653 -พุทฺธวสฺส) ปจฺฉา อุปฺปนฺนวตฺถูนิ ทิฏฺฐานิ ฐเปตฺวา มหาเสนราชวตฺถุํ [ปารา. อฏฺฐ. 2.236-237], อาจริโย จ ตโต ติสตมตฺตวสฺเสหิ ปจฺฉาตเร มหานามรญฺโญ กาเล (953-975-พุ-ว) สีหฬทีปมุปาคโตฯ ตสฺมา อฏฺฐกถาสุ ตํกาลิกมาคธิกวตฺถูนํ อปฺปกาสนมตฺเตน น สกฺกา ตกฺกตฺตา น มาคธิโกติ ญาตุนฺติฯ