ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

วิสุทฺธิมคฺโค

(ทุติโย ภาโค)

12. อิทฺธิวิธนิทฺเทโส

อภิญฺญากถา

[365] อิทานิ ยาสํ โลกิกาภิญฺญานํ วเสน อยํ สมาธิภาวนา อภิญฺญานิสํสาติ วุตฺตา, ตา อภิญฺญา สมฺปาเทตุํ ยสฺมา ปถวีกสิณาทีสุ อธิคตจตุตฺถชฺฌาเนน โยคินา โยโค กาตพฺโพฯ เอวญฺหิสฺส สา สมาธิภาวนา อธิคตานิสํสา เจว ภวิสฺสติ ถิรตรา จ, โส อธิคตานิสํสาย ถิรตราย สมาธิภาวนาย สมนฺนาคโต สุเขเนว ปญฺญาภาวนํ สมฺปาเทสฺสติฯ ตสฺมา อภิญฺญากถํ ตาว อารภิสฺสามฯ

ภควตา หิ อธิคตจตุตฺถชฺฌานสมาธีนํ กุลปุตฺตานํ สมาธิภาวนานิสํสทสฺสนตฺถญฺเจว อุตฺตรุตฺตริ ปณีตปณีตธมฺมเทสนตฺถญฺจ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต อิทฺธิวิธาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.238) นเยน อิทฺธิวิธํ, ทิพฺพโสตธาตุญาณํ, เจโตปริยญาณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ, สตฺตานํ จุตูปปาเต ญาณนฺติ ปญฺจ โลกิกาภิญฺญา วุตฺตาฯ

ตตฺถ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติอาทิกํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กาตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน โยคินา โอทาตกสิณปริยนฺเตสุ อฏฺฐสุ กสิเณสุ อฏฺฐ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา –

กสิณานุโลมโต, กสิณปฏิโลมโต, กสิณานุโลมปฏิโลมโต, ฌานานุโลมโต, ฌานปฏิโลมโต, ฌานานุโลมปฏิโลมโต, ฌานุกฺกนฺติกโต, กสิณุกฺกนฺติกโต, ฌานกสิณุกฺกนฺติกโต, องฺคสงฺกนฺติโต, อารมฺมณสงฺกนฺติโต, องฺคารมฺมณสงฺกนฺติโต, องฺคววตฺถาปนโต, อารมฺมณววตฺถาปนโตติฯ

อิเมหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิตฺตํ ปริทเมตพฺพํฯ

[366] กตมํ ปเนตฺถ กสิณานุโลมํ…เป.… กตมํ อารมฺมณววตฺถาปนนฺติฯ อิธ ภิกฺขุ ปถวีกสิเณ ฌานํ สมาปชฺชติ, ตโต อาโปกสิเณติ เอวํ ปฏิปาฏิยา อฏฺฐสุ กสิเณสุ สตกฺขตฺตุมฺปิ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ สมาปชฺชติ, อิทํ กสิณานุโลมํ นามฯ

โอทาตกสิณโต ปน ปฏฺฐาย ตเถว ปฏิโลมกฺกเมน สมาปชฺชนํ กสิณปฏิโลมํ นามฯ

ปถวีกสิณโต ปฏฺฐาย ยาว โอทาตกสิณํ, โอทาตกสิณโตปิ ปฏฺฐาย ยาว ปถวีกสิณนฺติ เอวํ อนุโลมปฏิโลมวเสน ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนํ กสิณานุโลมปฏิโลมํ นามฯ

ปฐมชฺฌานโต ปน ปฏฺฐาย ปฏิปาฏิยา ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ, ตาว ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนํ ฌานานุโลมํ นามฯ

เนวสญฺญานาสญฺญายตนโต ปฏฺฐาย ยาว ปฐมชฺฌานํ, ตาว ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนํ ฌานปฏิโลมํ นามฯ

ปฐมชฺฌานโต ปฏฺฐาย ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนโต ปฏฺฐาย ยาว ปฐมชฺฌานนฺติ เอวํ อนุโลมปฏิโลมวเสน ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนํ ฌานานุโลมปฏิโลมํ นามฯ

ปถวีกสิเณ ปน ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตฺเถว ตติยํ สมาปชฺชติ, ตโต ตเทว อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานญฺจายตนํ, ตโต อากิญฺจญฺญายตนนฺติ เอวํ กสิณํ อนุกฺกมิตฺวา ฌานสฺเสว เอกนฺตริกภาเวน อุกฺกมนํ ฌานุกฺกนฺติกํ นามฯ เอวํ อาโปกสิณาทิมูลิกาปิ โยชนา กาตพฺพาฯ

ปถวีกสิเณ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปุน ตเทว เตโชกสิเณ, ตโต นีลกสิเณ, ตโต โลหิตกสิเณติ อิมินา นเยน ฌานํ อนุกฺกมิตฺวา กสิณสฺเสว เอกนฺตริกภาเวน อุกฺกมนํ กสิณุกฺกนฺติกํ นามฯ

ปถวีกสิเณ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต เตโชกสิเณ ตติยํ, นีลกสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานญฺจายตนํ, โลหิตกสิณโต อากิญฺจญฺญายตนนฺติ อิมินา นเยน ฌานสฺส เจว กสิณสฺส จ อุกฺกมนํ ฌานกสิณุกฺกนฺติกํ นามฯ

ปถวีกสิเณ ปน ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตฺเถว อิตเรสมฺปิ สมาปชฺชนํ องฺคสงฺกนฺติกํ นามฯ

ปถวีกสิเณ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตเทว อาโปกสิเณ…เป.… ตเทว โอทาตกสิเณติ เอวํ สพฺพกสิเณสุ เอกสฺเสว ฌานสฺส สมาปชฺชนํ อารมฺมณสงฺกนฺติกํ นามฯ

ปถวีกสิเณ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อาโปกสิเณ ทุติยํ, เตโชกสิเณ ตติยํ, วาโยกสิเณ จตุตฺถํ, นีลกสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานญฺจายตนํ, ปีตกสิณโต วิญฺญาณญฺจายตนํ , โลหิตกสิณโต อากิญฺจญฺญายตนํ, โอทาตกสิณโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ เอวํ เอกนฺตริกวเสน องฺคานญฺจ อารมฺมณานญฺจ สงฺกมนํ องฺคารมฺมณสงฺกนฺติกํ นามฯ

ปฐมํ ฌานํ ปน ปญฺจงฺคิกนฺติ ววตฺถเปตฺวา ทุติยํ ติวงฺคิกํ, ตติยํ ทุวงฺคิกํ, ตถา จตุตฺถํ อากาสานญฺจายตนํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ เอวํ ฌานงฺคมตฺตสฺเสว ววตฺถาปนํ องฺคววตฺถาปนํ นามฯ

ตถา อิทํ ปถวีกสิณนฺติ ววตฺถเปตฺวา อิทํ อาโปกสิณํ…เป.… อิทํ โอทาตกสิณนฺติ เอวํ อารมฺมณมตฺตสฺเสว ววตฺถาปนํ อารมฺมณววตฺถาปนํ นาม ฯ องฺคารมฺมณววตฺถาปนมฺปิ เอเก อิจฺฉนฺติฯ อฏฺฐกถาสุ ปน อนาคตตฺตา อทฺธา ตํ ภาวนามุขํ น โหติฯ

[367] อิเมหิ ปน จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อปริทเมตฺวา ปุพฺเพ อภาวิตภาวโน อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร อิทฺธิวิกุพฺพนํ สมฺปาเทสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ อาทิกมฺมิกสฺส หิ กสิณปริกมฺมมฺปิ ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติฯ กตกสิณปริกมฺมสฺส นิมิตฺตุปฺปาทนํ ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติฯ อุปฺปนฺเน นิมิตฺเต ตํ วฑฺเฒตฺวา อปฺปนาธิคโม ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติฯ อธิคตปฺปนสฺส จุทฺทสหากาเรหิ จิตฺตปริทมนํ ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติฯ จุทฺทสหากาเรหิ ปริทมิตจิตฺตสฺสาปิ อิทฺธิวิกุพฺพนํ นาม ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติฯ วิกุพฺพนปฺปตฺตสฺสาปิ ขิปฺปนิสนฺติภาโว นาม ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว ขิปฺปนิสนฺตี โหติฯ เถรมฺพตฺถเล มหาโรหณคุตฺตตฺเถรสฺส คิลานุปฏฺฐานํ อาคเตสุ ติํสมตฺเตสุ อิทฺธิมนฺตสหสฺเสสุ อุปสมฺปทาย อฏฺฐวสฺสิโก รกฺขิตตฺเถโร วิยฯ ตสฺสานุภาโว ปถวีกสิณนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.78 อาทโย) วุตฺโตเยวฯ ตํ ปนสฺสานุภาวํ ทิสฺวา เถโร อาห ‘‘อาวุโส, สเจ รกฺขิโต นาภวิสฺส สพฺเพ ครหปฺปตฺตา อสฺสาม ‘นาคราชานํ รกฺขิตุํ นาสกฺขิํสู’ติฯ ตสฺมา อตฺตนา คเหตฺวา วิจริตพฺพํ อาวุธํ นาม มลํ โสเธตฺวาว คเหตฺวา วิจริตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เต เถรสฺส โอวาเท ฐตฺวา ติํสสหสฺสาปิ ภิกฺขู ขิปฺปนิสนฺติโน อเหสุํฯ

ขิปฺปนิสนฺติยาปิ จ สติ ปรสฺส ปติฏฺฐาภาโว ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว โหติ, คิริภณฺฑวาหนปูชาย มาเรน องฺคารวสฺเส ปวตฺติเต อากาเส ปถวิํ มาเปตฺวา องฺคารวสฺสปริตฺตารโก เถโร วิยฯ

พลวปุพฺพโยคานํ ปน พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอคฺคสาวกาทีนํ วินาปิ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ภาวนานุกฺกเมน อรหตฺตปฏิลาเภเนว อิทญฺจ อิทฺธิวิกุพฺพนํ อญฺเญ จ ปฏิสมฺภิทาทิเภทา คุณา อิชฺฌนฺติฯ ตสฺมา ยถา ปิฬนฺธนวิกติํ กตฺตุกาโม สุวณฺณกาโร อคฺคิธมนาทีหิ สุวณฺณํ มุทุํ กมฺมญฺญํ กตฺวาว กโรติ, ยถา จ ภาชนวิกติํ กตฺตุกาโม กุมฺภกาโร มตฺติกํ สุปริมทฺทิตํ มุทุํ กตฺวา กโรติ, เอวเมว อาทิกมฺมิเกน อิเมหิ จุทฺทสหากาเรหิ จิตฺตํ ปริทเมตฺวา ฉนฺทสีสจิตฺตสีสวีริยสีสวีมํสาสีสสมาปชฺชนวเสน เจว อาวชฺชนาทิวสีภาววเสน จ มุทุํ กมฺมญฺญํ กตฺวา อิทฺธิวิธาย โยโค กรณีโยฯ ปุพฺพเหตุสมฺปนฺเนน ปน กสิเณสุ จตุตฺถชฺฌานมตฺเต จิณฺณวสินาปิ กาตุํ วฏฺฏติฯ ยถา ปเนตฺถ โยโค กาตพฺโพ, ตํ วิธิํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทิมาหฯ

[368] ตตฺรายํ ปาฬินยานุสาเรเนว วินิจฺฉยกถาฯ ตตฺถ โสติ โส อธิคตจตุตฺถชฺฌาโน โยคีฯ เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺกมนิทสฺสนเมตํฯ อิมินา ปฐมชฺฌานาธิคมาทินา กเมน จตุตฺถชฺฌานํ ปฏิลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ สมาหิเตติ อิมินา จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเตฯ จิตฺเตติ รูปาวจรจิตฺเตฯ ปริสุทฺเธติอาทีสุ ปน อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธฯ ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต, ปภสฺสเรติ วุตฺตํ โหติฯ สุขาทีนํ ปจฺจยานํ ฆาเตน วิหตราคาทิองฺคณตฺตา อนงฺคเณฯ อนงฺคณตฺตาเยว วิคตูปกฺกิเลเสฯ องฺคเณน หิ ตํ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสติฯ สุภาวิตตฺตา มุทุภูเต, วสีภาวปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ วเส วตฺตมานํ หิ จิตฺตํ มุทุนฺติ วุจฺจติฯ มุทุตฺตาเยว จ กมฺมนิเย, กมฺมกฺขเม กมฺมโยคฺเคติ วุตฺตํ โหติฯ มุทุํ หิ จิตฺตํ กมฺมนิยํ โหติ สุทนฺตมิว สุวณฺณํ, ตญฺจ อุภยมฺปิ สุภาวิตตฺตาเยวาติฯ ยถาห ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ภาวิตํ พหุลีกตํ มุทุญฺจ โหติ กมฺมนิยญฺจ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.22)ฯ

เอเตสุ ปริสุทฺธภาวาทีสุ ฐิตตฺตา ฐิเตฯ ฐิตตฺตาเยว อาเนญฺชปฺปตฺเต, อจเล นิริญฺชเนติ วุตฺตํ โหติฯ มุทุกมฺมญฺญภาเวน วา อตฺตโน วเส ฐิตตฺตา ฐิเตฯ สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อาเนญฺชปฺปตฺเต ฯ สทฺธาปริคฺคหิตํ หิ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเยน น อิญฺชติฯ วีริยปริคฺคหิตํ โกสชฺเชน น อิญฺชติฯ สติปริคฺคหิตํ ปมาเทน น อิญฺชติฯ

สมาธิปริคฺคหิตํ อุทฺธจฺเจน น อิญฺชติ ฯ ปญฺญาปริคฺคหิตํ อวิชฺชาย น อิญฺชติฯ โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเรน น อิญฺชติฯ อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติฯ เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยายฯ

อปโร นโย, จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเตฯ นีวรณทูรภาเวน ปริสุทฺเธฯ วิตกฺกาทิสมติกฺกเมน ปริโยทาเตฯ ฌานปฏิลาภปจฺจยานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน อนงฺคเณฯ อภิชฺฌาทีนํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสานํ วิคเมน วิคตูปกฺกิเลเสฯ อุภยมฺปิ เจตํ อนงฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺตานุสาเรน (ม. นิ. 1.57 อาทโย) เวทิตพฺพํฯ วสิปฺปตฺติยา มุทุภูเตฯ อิทฺธิปาทภาวูปคเมน กมฺมนิเยฯ ภาวนาปาริปูริยา ปณีตภาวูปคเมน ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเตฯ ยถา อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ, เอวํ ฐิเตติ อตฺโถฯ เอวมฺปิ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย ปาทกํ ปทฏฺฐานภูตนฺติฯ

ทสอิทฺธิกถา

[369] อิทฺธิวิธาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตีติ เอตฺถ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ, นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเฐน จาติ วุตฺตํ โหติฯ ยญฺหิ นิปฺผชฺชติ ปฏิลพฺภติ จ, ตํ อิชฺฌตีติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตี’’ติ (สุ. นิ. 772)ฯ ตถา ‘‘เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํฯ อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริย’’นฺติ (ปฏิ. ม. 3.32)ฯ

อปโร นโย, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิฯ อุปายสมฺปทาเยตมธิวจนํฯ อุปายสมฺปทา หิ อิชฺฌติ อธิปฺเปตผลปฺปสวนโตฯ ยถาห – ‘‘อยํ โข จิตฺโต คหปติ สีลวา กลฺยาณธมฺโม, สเจ ปณิทหิสฺสติ ‘อนาคตมทฺธานํ ราชา อสฺสํ จกฺกวตฺตี’ติ, ตสฺส โข อยํ อิชฺฌิสฺสติ สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 4.352)ฯ

อปโร นโย, เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธิฯ อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สา ทสวิธาฯ ยถาห ‘‘กติ อิทฺธิโยติ ทส อิทฺธิโย’’ฯ