1. อชฺฌตฺตานิจฺจสุตฺตํ

[1] เอวํ เม สุตํฯ เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

‘‘จกฺขุํ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํฯ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตาฯ ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ โสตํ อนิจฺจํฯ ยทนิจฺจํ…เป.… ฆานํ อนิจฺจํฯ ยทนิจฺจํ…เป.… ชิวฺหา อนิจฺจาฯ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตาฯ ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ กาโย อนิจฺโจฯ ยทนิจฺจํ…เป.… มโน อนิจฺโจฯ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตาฯ ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, โสตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ฆานสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ, กายสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ , มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติฯ ปฐมํฯ

2. อชฺฌตฺตทุกฺขสุตฺตํ

[2] ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํฯ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ โสตํ ทุกฺขํ…เป.… ฆานํ ทุกฺขํ… ชิวฺหา ทุกฺขา… กาโย ทุกฺโข… มโน ทุกฺโขฯ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ ปสฺสํ…เป.… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติฯ ทุติยํฯ

3. อชฺฌตฺตานตฺตสุตฺตํ

[3] ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนตฺตาฯ ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ โสตํ อนตฺตา…เป.… ฆานํ อนตฺตา… ชิวฺหา อนตฺตา… กาโย อนตฺตา… มโน อนตฺตาฯ ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ ปสฺสํ…เป.… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติฯ ตติยํฯ

4. พาหิรานิจฺจสุตฺตํ

[4] ‘‘รูปา , ภิกฺขเว, อนิจฺจาฯ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตาฯ ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ , น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา… ธมฺมา อนิจฺจาฯ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ; ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตาฯ ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, สทฺเทสุปิ นิพฺพินฺทติ, คนฺเธสุปิ นิพฺพินฺทติ, รเสสุปิ นิพฺพินฺทติ, โผฏฺฐพฺเพสุปิ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติฯ จตุตฺถํฯ

5. พาหิรทุกฺขสุตฺตํ

[5] ‘‘รูปา , ภิกฺขเว, ทุกฺขาฯ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา; ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา… ธมฺมา ทุกฺขาฯ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตาฯ ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ ปสฺสํ…เป.… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติฯ ปญฺจมํฯ

6. พาหิรานตฺตสุตฺตํ

[6] ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, อนตฺตาฯ ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา… ธมฺมา อนตฺตาฯ ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ ปสฺสํ…เป.… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. อชฺฌตฺตานิจฺจาตีตานาคตสุตฺตํ

[7] ‘‘จกฺขุํ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมิํ จกฺขุสฺมิํ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ จกฺขุํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ โสตํ อนิจฺจํ… ฆานํ อนิจฺจํ… ชิวฺหา อนิจฺจา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนาย! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตาย ชิวฺหาย อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ ชิวฺหํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนาย ชิวฺหาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ กาโย อนิจฺโจ…เป.… มโน อนิจฺโจ อตีตานาคโต; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมิํ มนสฺมิํ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ มนํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส มนสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติฯ สตฺตมํฯ

8. อชฺฌตฺตทุกฺขาตีตานาคตสุตฺตํ

[8] ‘‘จกฺขุํ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมิํ จกฺขุสฺมิํ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ จกฺขุํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ โสตํ ทุกฺขํ…เป.… ฆานํ ทุกฺขํ…เป.… ชิวฺหา ทุกฺขา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนาย! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตาย ชิวฺหาย อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ ชิวฺหํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนาย ชิวฺหาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ กาโย ทุกฺโข…เป.… มโน ทุกฺโข อตีตานาคโต; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมิํ มนสฺมิํ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ มนํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส มนสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติฯ อฏฺฐมํฯ

9. อชฺฌตฺตานตฺตาตีตานาคตสุตฺตํ

[9] ‘‘จกฺขุํ , ภิกฺขเว, อนตฺตา อตีตานาคตํ; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมิํ จกฺขุสฺมิํ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ จกฺขุํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ โสตํ อนตฺตา…เป.… ฆานํ อนตฺตา…เป.… ชิวฺหา อนตฺตา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนาย! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตาย ชิวฺหาย อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ ชิวฺหํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนาย ชิวฺหาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ กาโย อนตฺตา…เป.… มโน อนตฺตา อตีตานาคโต; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมิํ มนสฺมิํ อนเปกฺโข โหติ; อนาคตํ มนํ นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนสฺส มนสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติฯ นวมํฯ

10. พาหิรานิจฺจาตีตานาคตสุตฺตํ

[10] ‘‘รูปา , ภิกฺขเว, อนิจฺจา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ รูเปสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต รูเป นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ รูปานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา… ธมฺมา อนิจฺจา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ ธมฺเมสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต ธมฺเม นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติฯ ทสมํฯ

11. พาหิรทุกฺขาตีตานาคตสุตฺตํ

[11] ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, ทุกฺขา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ รูเปสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต รูเป นาภินนฺทติ ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ รูปานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ…เป. …ฯ เอกาทสมํฯ

12. พาหิรานตฺตาตีตานาคตสุตฺตํ

[12] ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, อนตฺตา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ รูเปสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต รูเป นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ รูปานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา… ธมฺมา อนตฺตา อตีตานาคตา; โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ! เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว , สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ ธมฺเมสุ อนเปกฺโข โหติ; อนาคเต ธมฺเม นาภินนฺทติ; ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติฯ ทฺวาทสมํฯ

อนิจฺจวคฺโค ปฐโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา จ, ตโย อชฺฌตฺตพาหิรา;

ยทนิจฺเจน ตโย วุตฺตา, เต เต อชฺฌตฺตพาหิราติฯ

2. ยมกวคฺโค

1. ปฐมปุพฺเพสมฺโพธสุตฺตํ

[13] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข จกฺขุสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กิํ นิสฺสรณํ? โก โสตสฺส…เป.… โก ฆานสฺส… โก ชิวฺหาย… โก กายสฺส… โก มนสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กิํ นิสฺสรณ’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘ยํ โข จกฺขุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ จกฺขุสฺส อสฺสาโทฯ ยํ จกฺขุํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ จกฺขุสฺส อาทีนโวฯ โย จกฺขุสฺมิํ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ จกฺขุสฺส นิสฺสรณํฯ ยํ โสตํ…เป.… ยํ ฆานํ…เป.… ยํ ชิวฺหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ ชิวฺหาย อสฺสาโทฯ ยํ [ยา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ชิวฺหา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ ชิวฺหาย อาทีนโวฯ โย ชิวฺหาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ ชิวฺหาย นิสฺสรณํฯ ยํ กายํ…เป.… ยํ มนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ มนสฺส อสฺสาโทฯ ยํ [โย (สี. สฺยา. กํ. ก.)] มโน อนิจฺโจ ทุกฺโข วิปริณามธมฺโม, อยํ มนสฺส อาทีนโวฯ โย มนสฺมิํ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ มนสฺส นิสฺสรณ’’’นฺติฯ

‘‘ยาวกีวญฺจาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ เอวํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต, อาทีนวญฺจ อาทีนวโต, นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภญฺญาสิํ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ [สพฺพตฺถาปิ เอวเมว อิติสทฺเทน สห ทิสฺสติ] ปจฺจญฺญาสิํฯ ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ เอวํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต, อาทีนวญฺจ อาทีนวโต, นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสิํ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจญฺญาสิํฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี. ก.) เอวมุปริปิ], อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติฯ ปฐมํฯ