ฉนฺทํ ตุ เชฏฺฐกํ กตฺวา, ฉนฺทํ กตฺวา ธุรํ ปน;

จิตฺตสฺสุปฺปตฺติกาลสฺมิํ, ฉนฺทาธิปติ นามโสฯ

[558]

เอเสว จ นโย เญยฺโย, เสเสสุปิ จ ตีสุปิ;

อธิปฺปตีติ นิทฺทิฏฺโฐ, เชฏฺฐฏฺเฐนุปการโกฯ

[559]

สุมติมติวิโพธนํ วิจิตฺตํ,

กุมติมตินฺธนปาวกํ ปธานํ;

อิมมติมธุรํ อเวทิ โย โย,

ชินวจนํ สกลํ อเวทิ โส โสฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปกิณฺณกนิทฺเทโส นาม

อฏฺฐโม ปริจฺเฉโทฯ

9. นวโม ปริจฺเฉโท

ปุญฺญวิปากปจฺจยนิทฺเทโส

[560]

พาตฺติํส ปากจิตฺตานิ, โลกิกาเนว ยานิ หิ;

เอเตสํ ปากจิตฺตานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุฯ

[561]

ปุญฺญาปุญฺญาทิสงฺขารา, ยถา เยสญฺจ ปจฺจยา;

ภวาทีสุ ตถา เตปิ, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินาฯ

[562]

ตโย ภวา จตสฺโส จ, โยนิโย คติปญฺจกํ;

วิญฺญาณฏฺฐิติโย สตฺต, สตฺตาวาสา นเวริตาฯ

[563]

กาเม ปุญฺญาภิสงฺขาร-สญฺญิตา อฏฺฐ เจตนา;

นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ, กาเม สุคติยํ ปนฯ

[564]

นานากฺขณิกกมฺมูป-นิสฺสยปจฺจเยหิ จ;

ทฺเวธา หิ ปจฺจยา เตสํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิยํฯ

[565]

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิญฺญาณธาตุยา ;

วินา ปริตฺตปากานํ, โหนฺติ ทฺเวธา ปวตฺติยํฯ

[566]

ตาเยว เจตนา รูป-ภเว ทฺเวธาว ปจฺจยา;

ปญฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ภวนฺติ หิ ปวตฺติยํฯ

[567]

อฏฺฐนฺนํ ตุ ปริตฺตานํ, กาเม ทุคฺคติยํ ตถา;

ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํฯ

[568]

โหนฺติ วุตฺตปฺปการาว, กาเม สุคติยํ ตถา;

โสฬสนฺนํ วิปากานํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํฯ

[569]

รูเป ปุญฺญาภิสงฺขารา, รูปาวจรภูมิยํ;

ปญฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ปจฺจยา ปฏิสนฺธิยํฯ

[570]

โหนฺติมาปุญฺญสงฺขารา, กาเม ทุคฺคติยํ ทฺวิธา;

วิญฺญาณสฺส ปเนกสฺส, ปจฺจยา ปฏิสนฺธิยํฯ

[571]

ฉนฺนํ ปน ปวตฺเตว, โหนฺติ โน ปฏิสนฺธิยํ;

สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺเตว, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํฯ

[572]

กาเม สุคติยํ เตสํ, สตฺตนฺนมฺปิ ตเถว จ;

ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํฯ

[573]

วิญฺญาณานํ จตุนฺนมฺปิ, เตสํ รูปภเว ตถา;

ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํฯ

[574]

โส จ กามภเวนิฏฺฐ-รูปาทิอุปลทฺธิยํ;

อนิฏฺฐรูปาทโย ปน, พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเรฯ

[575]

ตเถวาเนญฺชสงฺขาโร , อรูปาวจรภูมิยํ;

จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํฯ

[576]

เอวํ ตาว ภเวสฺเวเต, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;

ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา เญยฺยา วิภาวินาฯ

[577]

เอเสว จ นโย เญยฺโย, โยนิอาทีสุ ตตฺริทํ;

อาทิโต ปน ปฏฺฐาย, มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ

[578]

อวิเสเสน ปุญฺญาภิ-สงฺขาโร ทฺวิภเวสุปิ;

ทตฺวาน ปฏิสนฺธิํ ตุ, สพฺพปากํ ชเนติ โสฯ

[579]

ตถา จตูสุ วิญฺเญยฺโย, อณฺฑชาทีสุ โยนิสุ;

พหุเทวมนุสฺสานํ, คตีสุ ทฺวีสุ เอว จฯ

[580]

ตถา นานตฺตกายาทิ-วิญฺญาณานํ ฐิตีสุปิ;

ตถา วุตฺตปฺปการสฺมิํ, สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธฯ

[581]

เอวํ ปุญฺญาภิสงฺขาโร, ภวาทีสุ ยถารหํ;

เอกวีสติปากานํ, ปจฺจโย โหติ จ ทฺวิธาฯ

[582]

กาเม อปุญฺญสงฺขาโร, ภเว จตูสุ โยนิสุ;

ตีสุ คตีสุ เอกิสฺสา, วิญฺญาณฏฺฐิติยาปิ จฯ

[583]

สตฺตาวาเส ปเนกสฺมิํ,

อุโหติ โส ปจฺจโย ทฺวิธา;

สตฺตนฺนํ ปากจิตฺตานํ,

ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํฯ

[584]

ตเถวาเนญฺชสงฺขาโร, เอการูปภเว ปุน;

เอกิสฺสา โยนิยา เจว, เอกิสฺสา คติยาปิ จฯ

[585]

ตีสุ จิตฺตฏฺฐิตีสฺเวว, สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธ;

จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ทฺเวธา โส โหติ ปจฺจโยฯ

[586]

ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ , วเสเนว ภวาทิสุ;

วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสญฺจ ปจฺจยาฯ

[587]

น รูปารูปธมฺมานํ, สงฺกนฺติ ปน วิชฺชติ;

สงฺกนฺติภาเว อสติ, ปฏิสนฺธิ กถํ สิยาฯ

[588]

นตฺถิ จิตฺตสฺส สงฺกนฺติ, อตีตภวโต อิธ;

ตโต เหตุํ วินา ตสฺส, ปาตุภาโว น วิชฺชติฯ

[589]

สุลทฺธปจฺจยํ รูปา-รูปมตฺตํ ตุ ชายติ;

อุปฺปชฺชมานเมวํ ตุ, ลภิตฺวา ปจฺจยํ ปนฯ

[590]

ภวนฺตรมุเปตีติ, สมญฺญาย ปวุจฺจติ;

น จ สตฺโต น จ ชีโว, น อตฺตา วาปิ วิชฺชติฯ

[591]

ตยิทํ ปากฏํ กตฺวา, ปฏิสนฺธิกฺกมํ ปน;

ทสฺสยิสฺสามหํ สาธุ, นิโพธถ สุทุพฺพุธํฯ

[592]

อตีตสฺมิํ ภเว ตสฺส, อาสนฺนมรณสฺส หิ;

หริตํ ตาลปณฺณํว, ปกฺขิตฺตํ อาตเป ปนฯ

[593]

สุสฺสมาเน สรีรสฺมิํ, นฏฺเฐ จกฺขุนฺทฺริยาทิเก;

หทยวตฺถุมตฺตสฺมิํ, ฐิเต กายปฺปสาทิเกฯ

[594]

วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ จิตฺตํ, โหติ ตสฺมิํ ขเณปิ จ;

ปุพฺพานุเสวิตํ กมฺมํ, ปุญฺญํ วาปุญฺญเมว วาฯ

[595]

กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ วา, อาลมฺพิตฺวา ปวตฺตติ;

เอวํ ปวตฺตมานํ ตํ, วิญฺญาณํ ลทฺธปจฺจยํฯ

[596]

อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนา-ทีนเว วิสเย ปน;

ตณฺหา นเมติ สงฺขารา, ขิปนฺติ สหชา ปนฯ

[597]

น มียมานํ ตณฺหาย, ตํ สนฺตติวสา ปน;

โอริมา ปน ตีรมฺหา, อาลมฺพิตฺวาน รชฺชุกํฯ

[598]

มาติกาติกฺกโมเวตํ , ปุริมํ ชหติ นิสฺสยํ;

อปรํ กมฺมสมฺภูตํ, ลมฺพิตฺวา วาปิ นิสฺสยํฯ

[599]

ตํ ปนารมฺมณาทีหิ, ปจฺจเยหิ ปวตฺตติ;

ปุริมํ จวนํ เอตฺถ, ปจฺฉิมํ ปฏิสนฺธิ ตุฯ

[600]

ตเทตํ นาปิ ปุริมา, ภวโตปิ อิธาคตํ;

กมฺมาทิญฺจ วินา เหตุํ, ปาตุภูตํ น เจว ตํฯ

[601]

เอตฺถ เจตสฺส จิตฺตสฺส, ปุริมา ภวโต ปน;

อิธานาคมเนตีต-ภวเหตูหิ สมฺภเวฯ

[602]

ปฏิโฆสทีปมุทฺทาที, ภวนฺเตตฺถ นิทสฺสนา;

ยถา อาคนฺตฺวา อญฺญตฺร, โหนฺติ สทฺทาทิเหตุกาฯ

[603]

เอวเมว จ วิญฺญาณํ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา;

สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ, เอกตา วาปิ นานตาฯ

[604]

สติ สนฺตานพนฺเธ ตุ, เอกนฺเตเนกตา สิยา;

ขีรโต ทธิสมฺภูตํ, น ภเวยฺย กทาจิปิฯ

[605]

อถาปิ ปน เอกนฺต-นานตา สา ภเวยฺย เจ;

ขีรสามี นโร เนว, ทธิสามี ภเวยฺย โสฯ

[606]

ตสฺมา เอตฺถ ปเนกนฺต-เอกตานานตาปิ วา;

น เจว อุปคนฺตพฺพา, วิญฺญุนา สมยญฺญุนาฯ

[607]

นนุ เอวมสงฺกนฺติ-ปาตุภาเว ตสฺส สติ;

เย อิมสฺมิํ มนุสฺสตฺต-ภาเว ขนฺธาภิสมฺภวาฯ

[608]

เตสํ อิธ นิรุทฺธตฺตา, กมฺมสฺส ผลเหตุโน;

ปรตฺถาคมโต เจว, อิธ ตสฺส กตสฺส หิฯ

[609]

อญฺญสฺส อญฺญโต เจว, กมฺมโต ตํ ผลํ สิยา;

ตสฺมา น สุนฺทรํ เอตํ, วิธานํ สพฺพเมว จฯ

เอตฺถาห –

[610]

สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ, นาญฺญสฺส น จ อญฺญโต;

พีชานํ อภิสงฺขาโร, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโกฯ

[611]

เอกสฺมิํ ปน สนฺตาเน, วตฺตมานํ ผลํ ปน;

อญฺญสฺสาติปิ วา เนว, อญฺญโต วา น โหติ ตํฯ

[612]

พีชานํ อภิสงฺขารา, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก;

พีชานํ อภิสงฺขาเร, กเต ตุ มธุอาทินาฯ

[613]

ตสฺส พีชสฺส สนฺตาเน, ปฐมํ ลทฺธปจฺจโย;

มธุโร ผลโส ตสฺส, โหติ กาลนฺตเร ปนฯ

[614]

น หิ ตานิ หิ พีชานิ, อภิสงฺขรณมฺปิ วา;

ปาปุณนฺติ ผลฏฺฐานํ, เอวํ เญยฺยมิทมฺปิ จฯ

[615]

พาลกาเล ปยุตฺเตน, วิชฺชาสิปฺโปสธาทินา;

ทีเปตพฺโพ อยํ วุทฺธ-กาลสฺมิํ ผลทายินาฯ

[616]

เอวํ สนฺเตปิ ตํ กมฺมํ, วิชฺชมานมฺปิ วา ปน;

ผลสฺส ปจฺจโย โหติ, อถ วาวิชฺชมานกํฯ

[617]

วิชฺชมานํ สเจ โหติ, ตปฺปวตฺติกฺขเณ ปน;

ภวิตพฺพํ วิปาเกน, สทฺธิเมว จ เหตุนาฯ

[618]

อถ วาวิชฺชมานํ ตํ, นิรุทฺธํ ปจฺจโย ภเว;

ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา นิจฺจผลํ สิยาฯ

วุจฺจเต –

[619]

กฏตฺตา ปจฺจโย กมฺมํ, ตสฺมา นิจฺจผลํ น จ;

ปาฏิโภคาทิกํ กมฺมํ, เวทิตพฺพํ นิทสฺสนํฯ

[620]

กฏตฺตาเยว ตํ กมฺมํ, ผลสฺส ปน ปจฺจโย;

น จสฺส วิชฺชมานตฺตํ, ตสฺส วาวิชฺชมานตาฯ

[621]

อภิธมฺมาวตาโรยํ, ปรมตฺถปกาสโน;

โสตพฺโพ ปน โสตูนํ, ปีติพุทฺธิวิวฑฺฒโนฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปุญฺญวิปากปจฺจยนิทฺเทโส นาม

นวโม ปริจฺเฉโทฯ

10. ทสโม ปริจฺเฉโท

รูปวิภาคนิทฺเทโส

[622]

วุตฺตมาทิมฺหิ ยํ รูปํ, จิตฺตชานมนนฺตรํ;

ตสฺส ทานิ กริสฺสามิ, สมาเสน วิภาวนํฯ

[623]

ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ, ตถา รูปยตีติ วา;

รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรวิฯ

[624]

ตํ รูปํ ทุวิธํ โหติ, ภูโตปาทายเภทโต;

จตุพฺพิธา มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติฯ

[625]

ปถวีธาตุ อาโป จ,

เตโช วาโย ตเถว จ;

จตฺตาโรเม มหาภูตา,

มหาภูเตน เทสิตาฯ

[626]

มหนฺตา ปาตุภูตาติ, มหาภูตสมาติ วา;

วญฺจกตฺตา อภูเตน, มหาภูตาติ สญฺญิตาฯ

[627]