ชาติยํ โพธิสตฺตสฺส, เมทนีกมฺปนาทิกํ;

วิเสสตฺตมเนกมฺปิ, อยํ ธมฺมนิยามตาฯ

[473]

โคจเรน ปสาทสฺมิํ, ฆฏฺฏิเต ปน เตนิธ;

อุปฺปตฺตาวชฺชนาทีนํ, อยํ จิตฺตนิยามตาฯ

[474]

อนฺธชฺชนานํ หทยนฺธการํ,

วิทฺธํสนํ ทีปมิมํ ชลนฺตํ;

สิกฺเขถ ธีโร สตตํ ปยุตฺโต,

โมหนฺธการาปคมํ ยทิจฺเฉติฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส นาม

สตฺตโม ปริจฺเฉโทฯ

8. อฏฺฐโม ปริจฺเฉโท

ปกิณฺณกนิทฺเทโส

[475]

อิทานิ ปน สพฺเพสํ, เอเตสํ มานสํ มยา;

ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, กถียติ ปกิณฺณกํฯ

[476]

ปนฺถมกฺกฏโก นาม, ทิสาสุ ปน ปญฺจสุ;

ตตฺถ สุตฺตํ ปสาเรตฺวา, ชาลมชฺเฌ นิปชฺชติฯ

[477]

ปฐมาย ทิสาเยตฺถ, สุตฺเต ปน ปสาริเต;

ปาณเกน ปฏงฺเคน, ฆฏฺฏิเต มกฺขิกาย วาฯ

[478]

นิปนฺนฏฺฐานโต กิญฺจิ, จลิตฺวา อุณฺณนาภิ ตุ;

คนฺตฺวา สุตฺตานุสาเรน, ยูสํ ปิวติ ตสฺส สาฯ

[479]

ปุนาคนฺตฺวาน ตตฺเถว, นิปชฺชติ ยถาสุขํ;

เอวเมว กโรเตว, ทิสาสุ ทุติยาทิสุฯ

[480]

ปสาทา ปญฺจ ทฏฺฐพฺพา, สุตฺตํ ปญฺจทิสาสฺวิว;

จิตฺตํ ปน จ ทฏฺฐพฺพํ, มชฺเฌ มกฺกฏโก วิยฯ

[481]

ปาณกาทีหิ สุตฺตสฺส, ตสฺส สงฺฆฏฺฏนา วิย;

ปสาทานํ ตุ ทฏฺฐพฺพา, ฆฏฺฏนารมฺมเณน หิฯ

[482]

จลนํ วิย ตํมชฺเฌ, นิปนฺนายุณฺณนาภิยา;

ปสาทฆฏฺฏนํ ตตฺถ, คเหตฺวารมฺมณํ ปนฯ

[483]

มโนธาตุกฺริยาจิตฺตํ, ภวงฺคาวฏฺฏนํ มตํ;

ตสฺสา สุตฺตานุสารํว, วีถิจิตฺตปวตฺตนํฯ

[484]

สีเส ปนสฺส วิชฺฌิตฺวา, ยูสปานํว เจตโส;

อารมฺมเณสุ ทฏฺฐพฺพํ, ชวนสฺส ปวตฺตนํฯ

[485]

ปุนาคนฺตฺวา ยถา สุตฺต-ชาลมชฺเฌ นิปชฺชนํ;

วตฺถุํเยว จ นิสฺสาย, จิตฺตสฺส ปริวตฺตนํฯ

[486]

อิทํ ตุ ปน โอปมฺมํ, อตฺถํ ทีเปติ กิํ ตุ หิ;

อารมฺมเณน ปฐมํ, ปสาเท ฆฏฺฏิเต ปนฯ

[487]

ปสาทวตฺถุโต จิตฺตา, วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ มโน;

ตโต หิ ปฐมํเยว, ชายตีติ หิ ทีปิตํฯ

[488]

เอเกการมฺมณํ ทฺวีสุ, ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพโส;

อาคจฺฉติ เตนาปาถํ, อยมตฺโถปิ ทีปิโตฯ

[489]

รูปํ จกฺขุปสาทมฺหิ, ฆฏฺฏิตฺวา ตงฺขเณ ปน;

มโนทฺวาเร ตถาปาถ-มาคจฺฉติ นิสํสโยฯ

[490]

ขโค ยถา หิ รุกฺขคฺเค, นิลียนฺโตว สาขิโน;

สาขํ ฆฏฺเฏติ ตสฺสีธ, ฉายา ผรติ ภูมิยํฯ

[491]

สาขาย ฆฏฺฏนจฺฉายา, ผรณานิ จ สพฺพโส;

อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมิํเยว ชายเรฯ

[492]

เอวเมว จ รูปสฺส, ปสาทสฺส จ ฆฏฺฏนํ;

ภวงฺคจลนสฺสาปิ, ปจฺจยตฺเตน อตฺถโตฯ

[493]

ตเถว จ มโนทฺวาเร, อาปาถคมนมฺปิ จ;

อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมิํเยว โหติติฯ

[494]

ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, จกฺขุทฺวาเร ยถากฺกมํ;

อาวชฺชเน สมุปฺปนฺเน, ทสฺสเน สมฺปฏิจฺฉเนฯ

[495]

สนฺตีรเณ สมุปฺปนฺเน, ตโต โวฏฺฐพฺพเนปิ จ;

กุสลํ ชวนํ จิตฺตํ, ตถากุสลเมว วาฯ

[496]

เอโส เอว นโย โสต-ทฺวาราทีสุปิ วิญฺญุนา;

อวิเสเสน วิญฺเญยฺโย, สทฺทาทีนํ ตุ ฆฏฺฏเนฯ

[497]

โทวาริโกปมาทีนิ , เอตสฺสตฺถสฺส ทีปเน;

อุทฺธริตฺวาน ตาเนตฺถ, ทสฺเสตพฺพานิ วิญฺญุนาฯ

[498]

อสมฺเภเทน จกฺขุสฺส, รูปาปาถคเมน จ;

อาโลกนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนาฯ

[499]

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต จกฺขุวิญฺญาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สหฯ

[500]

อสมฺเภเทน โสตสฺส, สทฺทาปาถคเมน จ;

อากาสนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนาฯ

[501]

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต โสตวิญฺญาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สหฯ

[502]

อสมฺเภเทน ฆานสฺส, คนฺธาปาถคเมน จ;

วาโยสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนาฯ

[503]

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต ฆานวิญฺญาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สหฯ

[504]

อสมฺเภเทน ชิวฺหาย, รสาปาถคเมน จ;

อาโปสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนาฯ

[505]

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต ชิวฺหาวิญฺญาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สหฯ

[506]

อสมฺเภเทน กายสฺส, โผฏฺฐพฺพาปาถสงฺคมา;

ปถวีนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนาฯ

[507]

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต กายวิญฺญาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สหฯ

[508]

อสมฺเภทา มนสฺสาปิ, ธมฺมาปาถคเมน จ;

วตฺถุสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนาฯ

[509]

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

มโนวิญฺญาณเมวํ ตุ, สมฺปยุตฺเตหิ ชายเตฯ

[510]

มโน ภวงฺคจิตฺตนฺติ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา;

อาวชฺชนกฺริยาจิตฺตํ, สมนกฺกาโรติ สญฺญิตํฯ

[511]

วตฺถุสนฺนิสฺสเยนาติ, นายํ สพฺพตฺถ คจฺฉติ;

ภวํ ตุ ปญฺจโวการํ, สนฺธาย กถิโต ปนฯ

[512]

ปฏิสนฺธาทิจิตฺตานิ, สพฺพาเนกูนวีสติ;

กาเม ทส จ รูเปสุ, ปญฺจ จตฺตาริรูปิสุฯ

[513]

กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตญฺจ, ตถา คตินิมิตฺตกํ;

อิทํ หิ ติวิธํ เตสํ, อารมฺมณมุทีริตํฯ

[514]

กามาวจรสนฺธีนํ, ปริตฺตารมฺมณํ มตํ;

ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ วา, โหติ นตฺถิ อนาคตํฯ

[515]

อฏฺเฐว จ มหาปากา, ตีณิ สนฺตีรณานิ จ;

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ตทารมฺมณสญฺญิตํฯ

[516]

เอกาทสวิเธ จิตฺเต, ตทารมฺมณสญฺญิเต;

ทส ปุญฺญวิปากานิ, เอกํ โหติ อปุญฺญชํฯ

[517]

มหาปากา น ชายนฺเต, รูปารูปภวทฺวเย;

กาเม รูเป ภเว เจว, โหติ สนฺตีรณตฺตยํฯ

[518]

ตทารมฺมณจิตฺตานิ, ยานิ วุตฺตานิ สตฺถุนา;

เตสุ จิตฺตํ ปเนกมฺปิ, รูปารูปภวทฺวเยฯ

[519]

น ตทารมฺมณํ หุตฺวา, ปวตฺตติ กทาจิปิ;

กสฺมา น โหติ เจ ตตฺถ, พีชสฺสาภาวโต ปนฯ

[520]

ปฏิสนฺธิพีชํ นตฺเถตฺถ, กามาวจรสญฺญิตํ;

รูปาทิโคจเร ตสฺส, ภเวยฺย ชนกํ ตุ ยํฯ

[521]

จกฺขุวิญฺญาณกาทีนํ , นตฺถิตาปชฺชตีติ เจ;

นินฺทฺริยานํ ปวตฺตานุ-ภาวโต จิตฺตสมฺภโวฯ

[522]

เอกนฺเตน ยถา เจตํ, ตทารมฺมณมานสํ;

นปฺปวตฺตติ สพฺพมฺปิ, รูปารูปภวทฺวเยฯ

[523]

อกามาวจรธมฺเมปิ, ตเทตํ นานุพนฺธติ;

กสฺมา อชนกตฺตา หิ, ชนกสฺสาสมานโตฯ

[524]

ชนกํ เตน ตุลฺยํ วา, กามาวจรสญฺญิตํ;

กุสลากุสลาทิํ ตุ, ชวนํ อนุพนฺธติฯ

[525]

กามาวจรธมฺมาปิ , เย มหคฺคตโคจรา;

หุตฺวา วตฺตนฺติ เต จาปิ, อิทํ เนวานุพนฺธติฯ

[526]

ปริตฺตารมฺมณตฺตา จ, เอกนฺเตน ปนสฺส หิ;

ตถาปริจิตตฺตา จ, นานุพนฺธติ สพฺพทาฯ

[527]

กิํ เตน ยุตฺติวาเทน, วุตฺตํ อฏฺฐกถาสุ หิ;

ตทารมฺมณจิตฺตานิ, เอกาทสปิ สพฺพโสฯ

[528]

นามโคตฺตํ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;

ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติ, รูปารูปภเวสุ วาฯ

[529]

ยทา ปญฺญตฺติมารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ วา;

ตถา วิปสฺสนายาปิ, ลกฺขณารมฺมณาย จฯ

[530]

ตทารมฺมณา น ลพฺภนฺติ, มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ;

น โลกุตฺตรธมฺเมปิ, อารพฺภ ชวเน คเตฯ

[531]

ตถา มหคฺคเต ธมฺเม, อารพฺภ ชวเน ปน;

ปฏิสมฺภิทาญาณานิ, อารพฺภ ชวิเตปิ จฯ

[532]

มโนทฺวาเรปิ สพฺเพสํ, ชวนานมนนฺตรํ;

ตทารมฺมณจิตฺตานิ, ภวนฺติ อนุปุพฺพโตฯ

[533]

น วิชฺชติ มโนทฺวาเร, ฆฏฺฏนารมฺมณสฺส หิ;

กถํ ภวงฺคโต โหติ, วุฏฺฐานํ ปน เจตโสฯ

[534]

มโนทฺวาเรปิ อาปาถ-มาคจฺฉนฺเตว โคจรา;

ฆฏฺฏนาย วินา ตสฺมา, จิตฺตานํ โหติ สมฺภโวฯ

[535]

ทฺวาทสาปุญฺญจิตฺตานํ , วิปากา สตฺตสตฺตติ;

ภวนฺติ จตุราสีติ, ปาปปากา ปวตฺติยํฯ

[536]

เอกาทสวิธานํ ตุ, หิตฺวา อุทฺธจฺจมานสํ;

เอกาทสวิธา เจว, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโยฯ

[537]

กฺริยจิตฺเตสุ สพฺเพสุ, ชวนํ น จ โหติ ยํ;

ตํ เว กรณมตฺตตฺตา, วาตปุปฺผสมํ มตํฯ

[538]

ชวนตฺตํ ตุ สมฺปตฺตํ, กิจฺจสาธนโต ปน;

ฉินฺนมูลสฺส รุกฺขสฺส, ปุปฺผํว อผลํ สิยาฯ

[539]

ปฏิจฺจ ปน เอตสฺมา, ผลเมตีติ ปจฺจโย;

โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส, ฐิติยุปฺปตฺติยาปิ วาฯ

[540]

อุปกาโร หิ โส ตสฺส, ปจฺจโยติ ปวุจฺจติ;

สมฺภโวปภโว เหตุ, การณํ ปจฺจโย มโตฯ

[541]

โลภาทิ ปน โย ธมฺโม, มูลฏฺเฐนุปการโก;

เหตูติ ปน โส ธมฺโม, วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินาฯ

[542]

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

ตถาโลภาทโย ตโย;

ฉเฬว เหตุโย โหนฺติ,

ชาติโต นวธา สิยุํฯ

[543]

ธมฺมานํ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก;

มูลฏฺโฐติ วทนฺเตวํ, เอเก อาจริยา ปนฯ

[544]

เอวํ สนฺเต ตุ เหตูนํ, ตํสมุฏฺฐานรูปิสุ;

เหตุปจฺจยตา เนว, สมฺปชฺชติ กทาจิปิฯ

[545]

น หิ เต ปน รูปานํ, สาเธนฺติ กุสลาทิกํ;

น เตสํ ปน รูปานํ, ปจฺจยา น จ โหนฺติ เตฯ

[546]

ตสฺมา หิ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก;

มูลฏฺโฐติ น คนฺตพฺโพ, วิญฺญุนา สมยญฺญุนาฯ

[547]

สุปฺปติฏฺฐิตภาวสฺส, สาธเนนุปการโก;

มูลฏฺโฐติ จ เหตูนํ, วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินาฯ

[548]

กุสลากุสลา เหตู, กฺริยาเหตู จ สพฺพโส;

ธมฺมานํ สมฺปยุตฺตานํ, ตํสมุฏฺฐานรูปินํฯ

[549]

เหตุปจฺจยตํ ยาตา, ปญฺจโวการภูมิยํ;

สมฺปยุตฺตานเมเวเต, จตุโวการภูมิยํฯ

[550]

กาเม วิปากเหตูปิ, กามาวจรภูมิยํ;

อตฺตนา สมฺปยุตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปนฯ

[551]

กฏตฺตารูปชาตานํ, ตเถว จ ปวตฺติยํ;

จิตฺตชานญฺจ รูปานํ, เหตุปจฺจยตํ คตาฯ

[552]

รูเป วิปากเหตุ จ, รูปาวจรภูมิยํ;

ตถา วุตฺตปฺปการานํ, โหนฺติ เต เหตุปจฺจยาฯ

[553]

เหตุโย ปญฺจโวกาเร, โลกุตฺตรวิปากชา;

จิตฺตชานญฺจ รูปานํ, สมฺปยุตฺตานเมว จฯ

[554]

เต เหตุปจฺจยา โหนฺติ, จตุโวการภูมิยํ;

ภวนฺติ สมฺปยุตฺตานํ, อิตเร จ สภูมิยํฯ

[555]

เหตุตฺโถ เหตุโย เจว, เหตุปจฺจยสมฺภโว;

เอวเมว จ วิญฺเญยฺโย, สญฺชาตสุขเหตุนาฯ

[556]

ฉนฺโท จิตฺตญฺจ วีริยํ, วีมํสา จาติ สตฺถุนา;

โลกาธิปตินา วุตฺตา, จตุธาธิปตี สิยุํฯ

[557]

ฉนฺทํ ตุ เชฏฺฐกํ กตฺวา, ฉนฺทํ กตฺวา ธุรํ ปน;

จิตฺตสฺสุปฺปตฺติกาลสฺมิํ, ฉนฺทาธิปติ นามโสฯ

[558]

เอเสว จ นโย เญยฺโย, เสเสสุปิ จ ตีสุปิ;

อธิปฺปตีติ นิทฺทิฏฺโฐ, เชฏฺฐฏฺเฐนุปการโกฯ

[559]

สุมติมติวิโพธนํ วิจิตฺตํ,

กุมติมตินฺธนปาวกํ ปธานํ;

อิมมติมธุรํ อเวทิ โย โย,

ชินวจนํ สกลํ อเวทิ โส โสฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปกิณฺณกนิทฺเทโส นาม

อฏฺฐโม ปริจฺเฉโทฯ

9. นวโม ปริจฺเฉโท

ปุญฺญวิปากปจฺจยนิทฺเทโส

[560]

พาตฺติํส ปากจิตฺตานิ, โลกิกาเนว ยานิ หิ;

เอเตสํ ปากจิตฺตานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุฯ

[561]

ปุญฺญาปุญฺญาทิสงฺขารา, ยถา เยสญฺจ ปจฺจยา;

ภวาทีสุ ตถา เตปิ, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินาฯ

[562]

ตโย ภวา จตสฺโส จ, โยนิโย คติปญฺจกํ;

วิญฺญาณฏฺฐิติโย สตฺต, สตฺตาวาสา นเวริตาฯ

[563]

กาเม ปุญฺญาภิสงฺขาร-สญฺญิตา อฏฺฐ เจตนา;

นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ, กาเม สุคติยํ ปนฯ

[564]

นานากฺขณิกกมฺมูป-นิสฺสยปจฺจเยหิ จ;

ทฺเวธา หิ ปจฺจยา เตสํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิยํฯ

[565]