วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส

[376]

อนนฺตญาเณน นิรงฺคเณน,

คุเณสินา การุณิเกน เตน;

วุตฺเต วิปาเก มติปาฏวตฺถํ,

วิปากจิตฺตปฺปภวํ สุณาถฯ

[377]

เอกูนติํส กมฺมานิ, ปากา ทฺวตฺติํส ทสฺสิตา;

ตีสุ ทฺวาเรสุ กมฺมานิ, วิปากา ฉสุ ทิสฺสเรฯ

[378]

กุสลํ กามโลกสฺมิํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ;

ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺม, ททาติ วิวิธํ ผลํฯ

[379]

เอกาย เจตนาเยกา, ปฏิสนฺธิ ปกาสิตา;

นานากมฺเมหิ นานา จ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโยฯ

[380]

ติเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, กามาวจรสญฺญิตํ;

ติเหตุกํ ทุเหตุญฺจ, วิปากํ เทตฺยเหตุกํฯ

[381]

ทุเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, ตํ น เทติ ติเหตุกํ;

ทุเหตุกมเหตุญฺจ, วิปากํ เทติ อตฺตโนฯ

[382]

ติเหตุเกน กมฺเมน,

ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;

ทุเหตุกาปิ โหเตว,

น จ โหติ อเหตุกาฯ

[383]

ทุเหตุเกน กมฺเมน,

ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;

อเหตุกาปิ โหเตว,

น จ โหติ ติเหตุกาฯ

[384]

อสงฺขารมสงฺขารํ , สสงฺขารมฺปิ เทติ หิ;

สสงฺขารมสงฺขารํ, สสงฺขารํ ผลํ ตถาฯ

[385]

เอกาย เจตนาเยตฺถ, กุสลสฺส จ โสฬส;

วิธา วิปากจิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเยฯ

[386]

อารมฺมเณน โหเตว, เวทนาปริวตฺตนํ;

ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ, ชวเนน นิยามิตํฯ

[387]

กามาวจรจิตฺเตน, กุสเลนาทินา ปน;

ตุลฺเยน ปากจิตฺเตน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจฯ

[388]

พลวารมฺมเณ อิฏฺเฐ, จกฺขุสฺสาปาถมาคเต;

มโนธาตุ ภวงฺคสฺมิํ, ตาย อาวฏฺฏิเต ปนฯ

[389]

วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิญฺญาณกาทิสุ;

ชายเต ชวนํ หุตฺวา, ปฐมํ กามมานสํฯ

[390]

สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, ปฐเม กุสเล คเต;

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, เตเนว สทิสํ ปุนฯ

[391]

วิปากํ ชายเต จิตฺตํ, ตทารมฺมณสญฺญิตํ;

สนฺธิยา ตุลฺยโต มูล-ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจเตฯ

[392]

ตญฺจ สนฺตีรณํ เอตฺถ, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

คณนูปคจิตฺตานิ, จตฺตาเรว ภวนฺติ หิฯ

[393]

ยทา หิ ทุติยํ จิตฺตํ, กุสลํ ชวนํ ตทา;

เตน ตุลฺยวิปากมฺปิ, ตทารมฺมณกํ สิยาฯ

[394]

สนฺธิยา อสมานตฺตา, ทฺเว นามานิสฺส ลพฺภเร;

‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, ‘‘ตทารมฺมณก’’นฺติ จฯ

[395]

ยทา หิ ตติยํ ปุญฺญํ, ชวนํ โหติ เตน จ;

สทิสํ ตติยํ ปากํ, ตทารมฺมณกํ สิยาฯ

[396]

‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, อิทมฺปิ จ ปวุจฺจติ;

อิมินา ปน สทฺธิํ ฉ, ปุริมานิ จ ปญฺจปิฯ

[397]

ยทา จตุตฺถํ กุสลํ, ชวนํ โหติ เตน จ;

ตุลฺยํ จตุตฺถํ ปากํ ตุ, ตทารมฺมณตํ วเชฯ

[398]

อาคนฺตุกภวงฺคํ ตุ, ตทารมฺมณนามกํ;

ปุริมานิ ฉ ปากานิ, อิมินา โหนฺติ สตฺต ตุฯ

[399]

ตสฺมิํ ทฺวาเร ยทา อิฏฺฐ-มชฺฌตฺตารมฺมณํ ปน;

อาคจฺฉติ ตทาปาถํ, ตทา วุตฺตนเยนิธฯ

[400]

อารมฺมณวเสเนว, เวทนา ปริวตฺตติ;

อุเปกฺขาสหิตํ ตสฺมา, โหติ สนฺตีรณํ มโนฯ

[401]

อุเปกฺขาสหิเตสฺเวว, ชวเนสุ จตูสุปิ;

เตหิ ตุลฺยานิ จตฺตาริ, ปากจิตฺตานิ ชายเรฯ

[402]

เวทนายาสมานตฺตา, อจฺจนฺตํ ปุริเมหิ ตุ;

โหนฺติ ปิฏฺฐิภวงฺคานิ, จตฺตารีติ จ นามโตฯ

[403]

ปญฺจิมานิ วิปากานิ, ปุริเมหิ จ สตฺตหิ;

สทฺธิํ ทฺวาทส ปากานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเสฯ

[404]

จกฺขุทฺวาเร ตถา เอวํ, โสตาทีสฺวปิ นิทฺทิเส;

ทฺวาทส ทฺวาทส ปากา, สมสฏฺฐิ ภวนฺติเมฯ

[405]

เอกาย เจตนาเยว, กมฺเม อายูหิเต ปน;

สมสฏฺฐิ วิปากานิ, อุปฺปชฺชนฺติ น สํสโยฯ

[406]

คหิตาคหเณเนตฺถ , จกฺขุทฺวาเรสุ ทฺวาทส;

โสตวิญฺญาณกาทีนิ, จตฺตารีติ จ โสฬสฯ

[407]

เอวเมว สสงฺขาร-ติเหตุกุสเลนปิ;

อสงฺขารสสงฺขารุ-เปกฺขาสหคเตหิปิฯ

[408]

กมฺเม อายูหิเต เตสํ, วิปาเกหิ จ ตีหิปิ;

เอเสว จ นโย เตหิ, ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยาฯ

[409]

ปฐมํ อิฏฺฐมชฺฌตฺต-โคจรสฺส วเสนิธ;

ปวตฺติํ ปน ทสฺเสตฺวา, อุเปกฺขาสหิตทฺวเยฯ

[410]

ทสฺเสตพฺพา ตปฺปจฺฉา ตุ, อิฏฺฐสฺมิํ โคจเร อิธ;

เอเกกสฺมิํ ปน ทฺวาเร, ทฺวาทส ทฺวาทเสว ตุฯ

[411]

คหิตาคหเณเนตฺถ, ปากจิตฺตานิ โสฬส;

ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, เญยฺยํ สพฺพมเสสโตฯ

[412]

ติเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;

ภวตีติ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยาฯ

[413]

สนฺธิเมกํ ตุ กมฺเมกํ, ชเนติ น ตโต ปรํ;

อเนกานิ วิปากานิ, สญฺชเนติ ปวตฺติยํฯ

[414]

เอกสฺมา หิ ยถา พีชา, ชายเต เอกมงฺกุรํ;

สุพหูนิ ผลานิสฺส, โหนฺติ เหตุปวตฺติโตฯ

[415]

ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;

โหตีติ หิ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโตฯ

[416]

ทุเหตุเกน กมฺเมน, โสมนสฺสยุเตนิธ;

อสงฺขาริกจิตฺเตน, กมฺเม อายูหิเต ปนฯ

[417]

เตน ตุลฺเยน ปาเกน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ;

อิฏฺเฐ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเตฯ

[418]

โสมนสฺสยุเต ญาณ-หีเน กุสลมานเส;

สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, คเต ตสฺมิํ ทุเหตุเกฯ

[419]

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, ชายเต ตทนนฺตรํ;

ตํสริกฺขกเมกํ ตุ, อสงฺขาริกมานสํฯ

[420]

ตํ หิ มูลภวงฺคนฺติ, ตทารมฺมณมิจฺจปิ;

อุภยมฺปิ จ ตสฺเสว, นามนฺติ ปริทีปิตํฯ

[421]

ทุเหตุกสสงฺขาเร, ชวิเตปิ จ ตํสมํ;

โหตาคนฺตุกสงฺขาตํ, ตทารมฺมณมานสํฯ

[422]

ตเถว จ ทุเหตูนํ, อิฏฺฐมชฺฌตฺตโคจเร;

ทฺวินฺนํ อุเปกฺขายุตฺตานํ, ชวนานมนนฺตรํฯ

[423]

ทฺเว ตาทิสานิ ชายนฺเต, ตทารมฺมณมานสา;

เตสํ ‘‘ปิฏฺฐิภวงฺค’’นฺติ, นามํ ‘‘อาคนฺตุก’’นฺติ จฯ

[424]

สนฺตีรณทฺวยญฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

อิมานิ จ ภวงฺคานิ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺฐ หิฯ

[425]

เอวมฏฺฐฏฺฐ กตฺวาน, ทฺวาเรสุปิ จ ปญฺจสุ;

จตฺตาลีส วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปวตฺติยํฯ

[426]

คหิตาคหเณเนตฺถ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺฐ จ;

โสตฆานาทินา สทฺธิํ, ทฺวาทเสว ภวนฺติ หิฯ

[427]

เอกาย เจตนาเยวํ, กมฺเม อายูหิเต ปน;

ทฺวาทเสว วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปกาสิตํฯ

[428]

ทุเหตุกตฺตเยนาปิ , เสเสน สทิเสน ตุ;

ปาเกนาทินฺนสนฺธิยา, อยเมว นโย มโตฯ

[429]

ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;

โหตีติปิ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยาฯ

[430]

ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา;

โหตีติ จ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโตฯ

[431]

ทุเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, กุสเลสุ จตูสุปิ;

เตสุ อญฺญตเรเนว, กมฺเม อายูหิเต ปนฯ

[432]

ตสฺเสว ปากภูตาย, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ, มโนวิญฺญาณธาตุยาฯ

[433]

ปฏิสนฺธิ น วตฺตพฺพา, สา กมฺมสทิสาติ หิ;

กมฺมํ ทุเหตุกํ โหติ, ปฏิสนฺธิ อเหตุกาฯ

[434]

ตสฺส พุทฺธิมุเปตสฺส, อิฏฺฐมชฺฌตฺตโคจเร;

อาปาถมาคเต จกฺขุ-ทฺวาเร ปุน จ เทหิโนฯ

[435]

ทุเหตูนํ จตุนฺนมฺปิ, ปุญฺญานํ ยสฺส กสฺสจิ;

ชวนสฺสาวสานสฺมิํ, อเหตุกมิทํ มโนฯ

[436]

ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต นตฺถิ สํสโย;

ตํ ตุ มูลภวงฺคญฺจ, ตทารมฺมณเมว จฯ

[437]

วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิญฺญาณกาทิสุ;

อุเปกฺขาสหิตํเยว, โหติ สนฺตีรณมฺปิ จฯ

[438]

เตสุ เอกํ ฐเปตฺวาน, คหิตาคหเณนิธ;

คณนูปคจิตฺตานิ, ตีณิเยว ภวนฺติ หิฯ

[439]

อิฏฺเฐ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต;

ตทา สนฺตีรณญฺเจว, ตทารมฺมณมานสํฯ

[440]

โสมนสฺสยุตํเยว, คเหตฺวา เตสุ เอกกํ;

ปุริมานิ จ ตีณีติ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิฯ

[441]

เอวํ จตฺตาริ จิตฺตานิ, ทฺวาเรสุปิ จ ปญฺจสุ;

โหนฺติ วีสติ จิตฺตานิ, วิปากานิ ปวตฺติยํฯ

[442]

จกฺขุทฺวาเร ตุ จตฺตาริ, คหิตาคหเณนิธ;

โสตฆานาทินา สทฺธิํ, โหเตวาเหตุกฏฺฐกํฯ

[443]

อเหตุปฏิสนฺธิสฺส , น ตทารมฺมณํ ภเว;

ทุเหตุกํ ติเหตุํ วา, ทุเหตุปฏิสนฺธิโนฯ

[444]

ชาตา สุคติยํ เยน, ปาเกน ปฏิสนฺธิ ตุ;

เตน ตุลฺยมฺปิ หีนํ วา, ตทารมฺมณกํ ภเวฯ

[445]

มนุสฺสโลกํ สนฺธาย, วุตฺตญฺจาเหตุกฏฺฐกํ;

จตูสุปิ อปาเยสุ, ปวตฺเต ปน ลพฺภติฯ

[446]

เถโร เนรยิกานํ ตุ, ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ;

คนฺธํ วายุญฺจ มาเปติ, ยทา เตสํ ตทา ปนฯ

[447]

เถรํ ทิสฺวา จ สุตฺวา จ, ธมฺมํ คนฺธญฺจ ฆายตํ;

ปิวตญฺจ ชลํ วายุํ, ผุสตํ มุทุเมว จฯ

[448]

จกฺขุวิญฺญาณกาทีนิ, ปุญฺญชาเนว ปญฺจปิ;

สนฺตีรณทฺวยํ เอกา, มโนธาตูติ อฏฺฐกํฯ

[449]

อยํ ตาว กถา อิฏฺฐ-อิฏฺฐมชฺฌตฺตโคจเร;

กามาวจรปุญฺญานํ, ชวนานํ วเสนิธฯ

[450]

นิยมตฺถํ ตุ ยํ วุตฺตํ, ตทารมฺมณเจตโส;

กุสลํ ปน สนฺธาย, ตํ วุตฺตนฺติ หิ ทีปิตํฯ

[451]

อิธากุสลจิตฺเตสุ, โสมนสฺสยุเตสุปิ;

อิฏฺเฐ อารมฺมเณ เตสุ, ชวิเตสุ จตูสุปิฯ

[452]

โสมนสฺสยุตาเหตุ-มโนวิญฺญาณธาตุ หิ;

ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ตทนนฺตรํฯ

[453]

ฉสฺวากุสลจิตฺเตสุ, อุเปกฺขาย ยุเตสุ หิ;

โคจเร อิฏฺฐมชฺฌตฺเต, ชวิเตสุ อนนฺตรํฯ

[454]

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิญฺญาณธาตุ หิ;

ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ปน ปุญฺญชาฯ

[455]

อิฏฺฐารมฺมณโยคสฺมิํ , กงฺขโต อุทฺธตสฺส วา;

โสมนสฺสยุตํ โหติ, ตทารมฺมณมานสํฯ

[456]

โสมนสฺสยุเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;

คเวสิตพฺพา ปญฺเจว, ตทารมฺมณมานสาฯ

[457]

อุเปกฺขาสหิเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;

ฉเฬว คเวสิตพฺพา, ตทารมฺมณมานสาฯ

[458]

ติเหตุโสมนสฺเสน, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;

ฌานโต ปริหีนสฺส, ตํ ฌานํ ปจฺจเวกฺขโตฯ

[459]

โทมนสฺสยุตํ จิตฺตํ, โหติ วิปฺปฏิสาริโน;

ตสฺส กิํ ชายเต พฺรูหิ, ตทารมฺมณมานสํฯ

[460]

ปฏฺฐาเน ปฏิสิทฺธา หิ, โทมนสฺสอนนฺตรํ;

โสมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ, โทมนสฺสสฺส จสฺส วาฯ

[461]

มหคฺคตํ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;

ตตฺเถว ปฏิสิทฺธํ ตุ, ตทารมฺมณมานสํฯ

[462]

ตสฺมา ภวงฺคปาโตว, ตทารมฺมณเมว วา;

น โหติ กิํ นุ กาตพฺพํ, วท ตฺวํ อาภิธมฺมิกฯ

[463]

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิญฺญาณธาตุ ตุ;

ปุญฺญาปุญฺญวิปากา หิ, ตทารมฺมณิกา สิยาฯ

[464]

อาวชฺชนํ กิมสฺสาติ, นตฺถิ ตํ ชายเต กถํ;

ภวงฺคาวชฺชนานํ กิํ, มคฺคสฺสานนฺตรสฺส จฯ

[465]

ผลสฺสปิ นิโรธา จ, วุฏฺฐหนฺตสฺส ภิกฺขุโน;

ผลจิตฺตสฺส วา เอวํ, นตฺถิ อาวชฺชนํ กิรฯ

[466]

วินา อาวชฺชเนนาปิ, โหติ ชายตุ มานสํ;

กิมสฺสารมฺมณํ พฺรูหิ, ยทิ ชานาสิ ปณฺฑิตฯ

[467]

วินา อารมฺมเณเนว, น หิ ชายติ มานสํ;

รูปาทีสุ ปริตฺเตสุ, ยํ กิญฺจารพฺภ ชายเตฯ

[468]

อุตุพีชนิยาโม จ, กมฺมธมฺมนิยามตา;

จิตฺตสฺส จ นิยาโมติ, เญยฺยา ปญฺจ นิยามตาฯ

[469]

ตตฺถ เอกปฺปหาเรน, ผลปุปฺผาทิธารณํ;

รุกฺขานํ ปน สพฺเพสํ, อยํ อุตุนิยามตาฯ

[470]

เตสํ เตสํ ตุ พีชานํ, ตํตํตุลฺยผลุพฺภโว;

มตฺถเก นาฬิเกรสฺส, ฉิทฺทตฺตํ พีชโช อยํฯ

[471]

ติเหตุกํ ติเหตุญฺจ, ทุเหตุญฺจ อเหตุกํ;

วิปากํ ตุ ยโต เทติ, อยํ กมฺมนิยามตาฯ

[472]

ชาติยํ โพธิสตฺตสฺส, เมทนีกมฺปนาทิกํ;

วิเสสตฺตมเนกมฺปิ, อยํ ธมฺมนิยามตาฯ

[473]

โคจเรน ปสาทสฺมิํ, ฆฏฺฏิเต ปน เตนิธ;

อุปฺปตฺตาวชฺชนาทีนํ, อยํ จิตฺตนิยามตาฯ

[474]

อนฺธชฺชนานํ หทยนฺธการํ,

วิทฺธํสนํ ทีปมิมํ ชลนฺตํ;

สิกฺเขถ ธีโร สตตํ ปยุตฺโต,

โมหนฺธการาปคมํ ยทิจฺเฉติฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส นาม

สตฺตโม ปริจฺเฉโทฯ

8. อฏฺฐโม ปริจฺเฉโท

ปกิณฺณกนิทฺเทโส

[475]

อิทานิ ปน สพฺเพสํ, เอเตสํ มานสํ มยา;

ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, กถียติ ปกิณฺณกํฯ

[476]

ปนฺถมกฺกฏโก นาม, ทิสาสุ ปน ปญฺจสุ;

ตตฺถ สุตฺตํ ปสาเรตฺวา, ชาลมชฺเฌ นิปชฺชติฯ

[477]

ปฐมาย ทิสาเยตฺถ, สุตฺเต ปน ปสาริเต;

ปาณเกน ปฏงฺเคน, ฆฏฺฏิเต มกฺขิกาย วาฯ

[478]

นิปนฺนฏฺฐานโต กิญฺจิ, จลิตฺวา อุณฺณนาภิ ตุ;

คนฺตฺวา สุตฺตานุสาเรน, ยูสํ ปิวติ ตสฺส สาฯ

[479]

ปุนาคนฺตฺวาน ตตฺเถว, นิปชฺชติ ยถาสุขํ;

เอวเมว กโรเตว, ทิสาสุ ทุติยาทิสุฯ

[480]