กงฺขาถินุณฺณตี ทส;

โลกนาสยุเคเนเต,

กิเลสา จิตฺตกฺเลสโตฯ

[112]

โลภโทสมูหมาน-ทิฏฺฐิกงฺขิสฺสมจฺฉรา;

สํโยชนานิ ทิฏฺเฐชา, ภิตฺวา พนฺธนโต ทุธาฯ

[113]

ตานิ โมหุทฺธวํมานกงฺขาโทเสชทิฏฺฐิโย;

ทุธาทิฏฺฐิ ติธา โลภํ, ภิตฺวา สุตฺเต ทสีริตาฯ

[114]

ทิฏฺฐิโลภมูหมานโทสกงฺขา ตหิํ ทุธา;

กตฺวา โลภมิเม สตฺตานุสยา สมุทีริตาฯ

[115]

ทิฏฺฐิ เอว ปรามาโส, เญยฺโย เอวํ สมาสโต;

อตฺโถ สงฺขารกฺขนฺธสฺส, วุตฺโต วุตฺตานุสารโตฯ

อิติ สจฺจสงฺเขเป ขนฺธตฺตยสงฺเขโป นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

3. ตติโย ปริจฺเฉโท

จิตฺตปวตฺติปริทีปโน

[116]

จิตฺตํ วิสยคฺคาหํ ตํ, ปากาปากทโต ทุธา;

กุสลากุสลํ ปุพฺพํ, ปรมพฺยากตํ มตํฯ

[117]

กุสลํ ตตฺถ กามาทิภูมิโต จตุธา สิยา;

อฏฺฐ ปญฺจ จตฺตาริ จ, จตฺตาริ กมโต กถํฯ

[118]

โสมนสฺสมติยุตฺตมสงฺขารมนเมกํ;

สสงฺขารมนญฺเจกํ, ตถา หีนมติทฺวยํฯ

[119]

ตโถเปกฺขามติยุตฺตํ, มติหีนนฺติ อฏฺฐธา;

กามาวจรปุญฺเญตฺถ, ภิชฺชเต เวทนาทิโตฯ

[120]

ทานํ สีลญฺจ ภาวนา, ปตฺติทานานุโมทนา;

เวยฺยาวจฺจาปจายญฺจ, เทสนา สุติ ทิฏฺฐิชุฯ

[121]

เอเตสฺเวกมยํ หุตฺวา, วตฺถุํ นิสฺสาย วา น วา;

ทฺวารหีนาทิโยนีนํ, คติยาทิปฺปเภทวาฯ

[122]

ติกาลิกปริตฺตาทิโคจเรสฺเวกมาทิย;

อุเทติ กาลมุตฺตํ วา, มติหีนํ วินามลํฯ

[123]

ฉโคจเรสุ รูปาทิปญฺจกํ ปญฺจ โคจรา;

เสสํ รูปมรูปญฺจ, ปญฺญตฺติ ฉฏฺฐโคจโรฯ

[124]

ญาณยุตฺตวรํ ตตฺถ, ทตฺวา สนฺธิํ ติเหตุกํ;

ปจฺฉา ปจฺจติ ปากานํ, ปวตฺเต อฏฺฐเก ทุเวฯ

[125]

เตสุเยว นิหีนํ ตุ, ทตฺวา สนฺธิํ ทุเหตุกํ;

เทติ ทฺวาทส ปาเก จ, ปวตฺเต ธียุตํ วินาฯ

[126]

เอวํ ธีหีนมุกฺกฏฺฐํ, สนฺธิยญฺจ ปวตฺติยํ;

หีนํ ปนุภยตฺถาปิ, เหตุหีเนว ปจฺจติฯ

[127]

กามสุคติยํเยว, ภวโภคททํ อิทํ;

รูปาปาเย ปวตฺเตว, ปจฺจเต อนุรูปโตฯ

[128]

วิตกฺกจารปีตีหิ, สุเขกคฺคยุตํ มนํ;

อาทิ จาราทิปีตาทิสุขาทีหิ ปรํ ตยํฯ

[129]

อุเปกฺเขกคฺคตายนฺตมารุปฺปญฺเจวมงฺคโต ;

ปญฺจธา รูปปุญฺญํ ตุ, โหตารมฺมณโต ปนฯ

[130]

อาทิสฺสาสุภมนฺตสฺสุ-

เปกฺขา เมตฺตาทโย ตโย;

อาโท จตุนฺนํ ปญฺจนฺนํ,

สสฺสาสกสิณานิ ตุฯ

[131]

นภตมฺมนตสฺสุญฺญตจฺจิตฺตจตุโคจเร;

กเมนาติกฺกมารุปฺปปุญฺญํ โหติ จตุพฺพิธํฯ

[132]

อมลํ สนฺติมารพฺภ, โหติ ตํ มคฺคโยคโต;

จตุธา ปาทกชฺฌานเภทโต ปุน วีสติฯ

[133]

ทิฏฺฐิกงฺขานุทํ อาทิ, กามโทสตนูกรํ;

ปรํ ปรํ ตทุจฺเฉที, อนฺตํ เสสกนาสกํฯ

[134]

เอวํ ภูมิตฺตยํ ปุญฺญํ, ภาวนามยเมตฺถ หิ;

ปฐมํ วตฺถุํ นิสฺสาย, ทุติยํ อุภเยนปิฯ

[135]

ตติเย อาทิ นิสฺสาย,

เสสา นิสฺสาย วา น วา;

โหนฺติ อาทิทฺวยํ ตตฺถ,

สาเธติ สกภูภวํฯ

[136]

สาเธตานุตฺตรํ สนฺติํ, อภิญฺญา ปนิเธว ตุ;

ฌานูทยผลตฺตา น, ผลทานาปิ สมฺภวาฯ

[137]

นาญฺญภูผลทํ กมฺมํ, รูปปากสฺส โคจโร;

สกมฺมโคจโรเยว, น จญฺโญยมสมฺภโวฯ

[138]

ปาปํ กามิกเมเวกํ, เหตุโต ตํ ทฺวิธา ปุน;

มูลโต ติวิธํ โลภ-โทสโมหวสา สิยาฯ

[139]

โสมนสฺสกุทิฏฺฐีหิ , ยุตฺตเมกมสงฺขรํ;

สสงฺขารมนญฺเจกํ, หีนทิฏฺฐิทฺวยํ ตถาฯ

[140]

อุเปกฺขาทิฏฺฐิยุตฺตมฺปิ, ตถา ทิฏฺฐิวิยุตฺตกํ;

เวทนาทิฏฺฐิอาทีหิ, โลภมูเลวมฏฺฐธาฯ

[141]

สทุกฺขโทสาสงฺขารํ, อิตรํ โทสมูลกํ;

โมหมูลมฺปิ โสเปกฺขํ, กงฺขุทฺธจฺจยุตํ ทฺวิธาฯ

[142]

ตตฺถ โทสทฺวยํ วตฺถุํ, นิสฺสาเยวิตเร ปน;

นิสฺสาย วา น วา โหนฺติ, วธาทิสหิตา กถํฯ

[143]

ผรุสฺสวธพฺยาปาทา, สโทเสน สโลภโต;

กุทิฏฺฐิเมถุนาภิชฺฌา, เสสา กมฺมปถา ทฺวิภิฯ

[144]

สนฺธิํ จตูสฺวปาเยสุ, เทติ สพฺพตฺถ วุตฺติยํ;

ปจฺจเต โคจรํ ตสฺส, สกลํ อมลํ วินาฯ

[145]

อพฺยากตํ ทฺวิธา ปาก-กฺริยา ตตฺถาทิ ภูมิโต;

จตุธา กามปาเกตฺถ, ปุญฺญปากาทิโต ทุธาฯ

[146]

ปุญฺญปากา ทฺวิธาเหตุ-สเหตูติ ทฺวิรฏฺฐกา;

อเหตู ปญฺจ ญาณานิ, คหณํ ตีรณา อุโภฯ

[147]

กายญาณํ สุขี ตตฺถ, โสมนสฺสาทิ ตีรณํ;

โสเปกฺขานิ ฉ เสสานิ, สปุญฺญํว สเหตุกํฯ

[148]

เกวลํ สนฺธิภวงฺค-ตทาลมฺพจุติพฺพสา;

ชายเต เสสเมตสฺส, ปุพฺเพ วุตฺตนยา นเยฯ

[149]

มนุสฺสวินิปาตีนํ, สนฺธาทิ อนฺตตีรณํ;

โหติ อญฺเญน กมฺเมน, สเหตุปิ อเหตุนํฯ

[150]

ปาปชา ปุญฺญชาเหตุ-สมา ตีรํ วินาทิกํ;

สทุกฺขํ กายวิญฺญาณํ, อนิฏฺฐารมฺมณา อิเมฯ

[151]

เต สาตโคจรา เตสุ, ทฺวิฏฺฐานํ อาทิตีรณํ;

ปญฺจฏฺฐานาปรา ทฺเว เต, ปริตฺตวิสยาขิลาฯ

[152]

สมฺปฏิจฺฉทฺวิปญฺจนฺนํ, ปญฺจ รูปาทโย ตหิํ;

ปจฺจุปฺปนฺนาว เสสานํ, ปากานํ ฉ ติกาลิกาฯ

[153]

รูปารูปวิปากานํ, สพฺพโส สทิสํ วเท;

สกปุญฺเญน สนฺธาทิ-สกิจฺจตฺตยตํ วินาฯ

[154]

สมานุตฺตรปากาปิ, สกปุญฺเญน สพฺพโส;

หิตฺวา โมกฺขมุขํ ตํ หิ, ทฺวิธา มคฺเค ติธา ผเลฯ

[155]

กฺริยา ติธามลาภาวา,

ภูมิโต ตตฺถ กามิกา;

ทฺวิธา เหตุสเหตูติ,

ติธาเหตุ ตหิํ กถํฯ

[156]

อาวชฺชหสิตาวชฺชา , โสเปกฺขสุขุเปกฺขวา;

ปญฺจฉกามาวจรา, สกลารมฺมณา จ เตฯ

[157]

สเหตุรูปรูปา จ, สกปญฺญํวารหโต;

วุตฺติยา น ผเล ปุปฺผํ, ยถา ฉินฺนลตา ผลํฯ

[158]

อนาเสวนยาวชฺช-ทฺวยํ ปุถุชฺชนสฺส หิ;

น ผเล วตฺตมานมฺปิ, โมฆปุปฺผํ ผลํ ยถาฯ

[159]

ติสตฺต ทฺวิฉ ฉตฺติํส, จตุปญฺจ ยถากฺกมํ;

ปุญฺญํ ปาปํ ผลํ กฺริยา, เอกูนนวุตีวิธํฯ

[160]

สนฺธิ ภวงฺคมาวชฺชํ, ทสฺสนาทิกปญฺจกํ;

คหตีรณโวฏฺฐพฺพ-ชวตคฺโคจรํ จุติฯ

[161]

อิติ เอสํ ทฺวิสตฺตนฺนํ, กิจฺจวุตฺติวสาธุนา;

จิตฺตปฺปวตฺติ ฉทฺวาเร, สงฺเขปา วุจฺจเต กถํฯ

[162]

กาเม สราคินํ กมฺม-นิมิตฺตาทิ จุติกฺขเณ;

ขายเต มนโสเยว, เสสานํ กมฺมโคจโรฯ

[163]

อุปฏฺฐิตํ ตมารพฺภ, ปญฺจวารํ ชโว ภเว;

ตทาลมฺพํ ตโต ตมฺหา, จุติ โหติ ชเวหิ วาฯ

[164]

อวิชฺชาตณฺหาสงฺขาร-สหเชหิ อปายินํ;

วิสยาทีนวจฺฉาทิ-นมนกฺขิปเกหิ ตุฯ

[165]

อปฺปหีเนหิ เสสานํ, ฉาทนํ นมนมฺปิ จ;

ขิปกา ปน สงฺขารา, กุสลาว ภวนฺติหฯ

[166]

กิจฺจตฺตเย กเต เอวํ, กมฺมทีปิตโคจเร;

ตชฺชํ วตฺถุํ สหุปฺปนฺนํ, นิสฺสาย วา น วา ตหิํฯ

[167]

ตชฺชา สนฺธิ สิยา หิตฺวา, อนฺตรตฺตํ ภวนฺตเร;

อนฺตรตฺตํ วินา ทูเร, ปฏิสนฺธิ กถํ ภเวฯ

[168]

อิเหว กมฺมตณฺหาทิ-เหตุโต ปุพฺพจิตฺตโต;

จิตฺตํ ทูเร สิยา ทีป-ปฏิโฆสาทิกํ ยถาฯ

[169]

นาสญฺญา จวมานสฺส, นิมิตฺตํ น จุตี จ ยํ;

อุทฺธํ สนฺธินิมิตฺตํ กิํ, ปจฺจโยปิ กนนฺตโรฯ

[170]

ปุพฺพภเว จุติ ทานิ, กาเม ชายนสนฺธิยา;

อญฺญจิตฺตนฺตราภาวา, โหตานนฺตรการณํฯ

[171]

ภวนฺตรกตํ กมฺมํ, ยโมกาสํ ลเภ ตโต;

โหติ สา สนฺธิ เตเนว, อุปฏฺฐาปิตโคจเรฯ

[172]

ยสฺมา จิตฺตวิราคตฺตํ, กาตุํ นาสกฺขิ สพฺพโส;

ตสฺมา สานุสยสฺเสว, ปุนุปฺปตฺติ สิยา ภเวฯ

[173]

ปญฺจทฺวาเร สิยา สนฺธิ, วินา กมฺมํ ทฺวิโคจเร;

ภวสนฺธานโต สนฺธิ, ภวงฺคํ ตํ ตทงฺคโตฯ

[174]

ตเมวนฺเต จุติ ตสฺมิํ, โคจเร จวเนน ตุ;

เอกสนฺตติยา เอวํ, อุปฺปตฺติฏฺฐิติเภทกาฯ

[175]

อถญฺญารมฺมณาปาถ-คเต จิตฺตนฺตรสฺส หิ;

เหตุสงฺขฺยํ ภวงฺคสฺส, ทฺวิกฺขตฺตุํ จลนํ ภเวฯ

[176]

ฆฏฺฏิเต อญฺญวตฺถุมฺหิ, อญฺญนิสฺสิตกมฺปนํ;

เอกาพทฺเธน โหตีติ, สกฺขโรปมยา วเทฯ

[177]

มโนธาตุกฺริยาวชฺชํ, ตโต โหติ สกิํ ภเว;

ทสฺสนาทิ สกทฺวาร-โคจโร คหณํ ตโตฯ

[178]

สนฺตีรณํ ตโต ตมฺหา, โวฏฺฐพฺพญฺจ สกิํ ตโต;

สตฺตกฺขตฺตุํ ชโว กาเม, ตมฺหา ตทนุรูปโตฯ

[179]

ตทาลมฺพทฺวิกํ ตมฺหา, ภวงฺคํติมหนฺตริ;

ชวา มหนฺเต โวฏฺฐพฺพา, ปริตฺเต นิตเร มนํฯ

[180]

โวฏฺฐพฺพสฺส ปริตฺเต ตุ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ชโว วิย;

วทนฺติ วุตฺติํ ตํ ปาเฐ, อนาเสวนโต น หิฯ

[181]

นิยโมปิธ จิตฺตสฺส, กมฺมาทินิยโม วิย;

เญยฺโย อมฺโพปมาทีหิ, ทสฺเสตฺวา ตํ สุทีปเยฯ

[182]

มโนทฺวาเรตราวชฺชํ , ภวงฺคมฺหา สิยา ตโต;

ชโวกาเม วิภูเต ตุ, กามวฺเห วิสเย ตโตฯ

[183]

กามีนํ ตุ ตทาลมฺพํ, ภวงฺคํ ตุ ตโต สิยา;

อวิภูเต ปริตฺเต จ, ภวงฺคํ ชวโต ภเวฯ

[184]

อวิภูเต วิภูเต จ, ปริตฺเต อปริตฺตเก;

ชวาเยว ภวงฺคํ ตุ, พฺรหฺมานํ จตุโคจเรฯ

[185]

มหคฺคตํ ปนารพฺภ, ชวิเต โทสสํยุเต;

วิรุทฺธตฺตา ภวงฺคํ น, กิํ สิยา สุขสนฺธิโนฯ

[186]

อุเปกฺขาตีรณํ โหติ, ปริตฺเตนาวชฺชํ กถํฯ

นิยโม น วินาวชฺชํ, มคฺคโต ผลสมฺภวาฯ

[187]

มหคฺคตามลา สพฺเพ, ชวา โคตฺรภุโต สิยุํ;

นิโรธา จ ผลุปฺปตฺติ, ภวงฺคํ ชวนาทิโตฯ

[188]

สเหตุสาสวา ปากา, ตีรณา ทฺเว จุเปกฺขกา;

อิเม สนฺธิ ภวงฺคา จ, จุติ เจกูนวีสติฯ

[189]

ทฺเว ทฺเว อาวชฺชนาทีนิ, คหณนฺตานิ ตีณิ ตุ;

สนฺตีรณานิ เอกํว, โวฏฺฐพฺพมิตินามกํฯ

[190]

อฏฺฐ กามมหาปากา, ตีณิ สนฺตีรณานิ จ;

เอกาทส ภวนฺเตเต, ตทารมฺมณนามกาฯ

[191]

กุสลากุสลํ สพฺพํ, กฺริยา จาวชฺชวชฺชิตา;

ผลานิ ปญฺจปญฺญาส, ชวนานิ ภวนฺติเมฯ

อิติ สจฺจสงฺเขเป จิตฺตปวตฺติปริทีปโน นาม

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

4. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท